Asosiy tushunchalar va tahlil usullari

3-mavzu. 
LEKSEMA VA SO’Z 
Reja: 
1.  Leksema ta’rifi. 
2.  Leksemaning tayyorligi.  
3.  Um umiy so’z yasash qoliplari. 
4.  So’z yasashning unumsiz (tarixiy) qoliplari. 
5.  Morfologik soddalanish va yaxlitlanish.  
6.  Leksema va so’z. 
Leksema  ta’rifi.  An’anaviy  leksikologiya  til  va  nut q  hodisalarini, 
birliklarini  farqlamaganligi  sababli  bevosita  kuzatishda  berilgan  matn 
yoki lug’atlarda qayd etilgan So’zlar bilan, ular orasidagi shakl va ma’no 
munosabatlari 
kabi  masalalar  bilan  shug’ullanib  keldi.  Sistem 
tilshunoslik  nuqtai  nazaridan  bevosita  kuzatishda  berilgan  matn  va 
lugatlarda  qayd  etilgan  so’zlar  nutq  birliklari  hisoblanadi.  Til  birliklari 

---

 
31 
bevosita  kuzatishda  berilmagan  bo’lib,  ular  jamiyat  a’zolari  uchun 
tayyor,  umumiy  va  majburiy  bo’lishi  lozim.  Bu  ta’rifdagi  «tayyor» 
tushunchasi  sistem  leksikologiyaning  o’rganish  ob’ektini,  manbaini 
belgilashda  bosh  mezon  vazifasini  o’ taydi.  «Tayyor»lik  talabiga  ko’ra 
yasamaligi  aniq  bo’lgan,  ma’lum  bir  qolip  asosida  hosil  qilingan  so’zlar 
ta’rif  uchun  maqsadga  muvofiq  emas.  Chunki  ular  tayyor  (lug’aviy)  va 
qo’shimcha  morfemalar  ho silasi,  ma’lum  bir  qolipning  mahsuli  bo’lib, 
jamiyat  a’zolari  uchun  tayyor  bo’lmagan  nutq  birliklaridir.  Aytilganlarga 
ko’ra,  tilning  asosiy  birliklarini  sanab  o’tganimizda,  lug’aviy  birlikni 
alohida  ajratmadik.  Morfemaning  bir  turi  sifatida  o’ zak  va  lug’aviy 
morfemalarni  ajratdik.  Ayni  vaqtda  lug’aviy  morfemalarni  umumlashgan 
ma’noli  grammatik  qo’shimchalardan  —  affiksal  morfemalardan  farqlash 
zarur.  Shu  sababli  sistem  tilshunoslik ka  leksema  tushunchasi  va  atamasi 
kiritilgan.  Leksema  nima?  Jamiyat  a’zolari  uchun  tayyor,  umumiy, 
majburiy  bo’lgan,  shakl  va  mazmunning  barqaror  birikuvidan  tashkil 
topgan, 
voqelikdagi 
narsa, 
belgi, 
xususiyat 
va 
munosabatlarni 
shakllantiruvchi,  nu tq  va  lugatda  grammatik  morfemalarni  o’ziga 
biriktira  oladigan  morfema  turi  leksemadir.  Bu  ta’rif,  birinchidan, 
morfema  ta’rifiga  zid  emas,  aksincha,  u  morfema  ta’rifini  to’ldiradi, 
morfemalarni  lekse malarga  va  qo’shimchalarga  ajratadi.  Ikkinchidan, 
ayni  ta’rif  grammatik  morfemalar  bilan  leksemalar  orasida  katta  to’siq 
yo’qligi  tufayli,  asosiy  farq  leksemalarning  nutqda  grammatik 
morfemalarni  (qo’shimchalarni)  o’ziga  ergashtira  olishidan  iboratligini 
ta’kidlaydi.  Leksemalar  bilan  grammatik  morfemalar  orasida  katta 
to’siqning  yo’qligi  leksemalar  bilan  qo’shimcha  morfemalar  orasidagi 
ziddiyatning  noto’liq  (privativ)  tabiatga  egaligi  bilan  belgilanadi.  Bu 
ziddiyat  gapda  mustaq il  o’rin  egallay  olmaydi»  degan  fikr  asosida 
tuziladi.  Bu  holda  qushimchalar  kuchli  a’zoni,  l eksemalar  esa  zaif  a’zoni 
tashkil etadi. Leksemalarning zaif a’zo vazifasida bo’ lishiga sabab shuki, 
leksemalar  uchun  xos  belgi  ziddiyat  belgisining  teskarisi,  ya’ni  gap 
qurilishida  mustaqil  o’ringa  ega  bo’lishdir.  Lekin  leksemalar  ichida 

---

 
32 
shundaylari  ham  borki,  ular  gapda  musta qil  o’rinni  egallay  olmaydilar. 
Bunday  leksemalar  sirasiga  yordamchi  so’zlar  (bog’ lovchilar,  sof  ot,  fe’l, 
ravish,  ko’makchi,  yuklama,  nisbiy  so’zlar  va  b;  ham,  hamda,  biroq,