Avtomobillar va traktorlar alt va erganomikasi va dizayni

Inson jismining asosiy o‘lchamlari (statik tavsiflar) [3],

Antropometrik tavsif (1.4-rasmga qarang)	O’lchamlar, sm				Qo’llanish sohasi
	Erkaklar		Ayollar
	M		M
Ishchi holat —tik turganda
Gavda uzunligi (bo‘yi) (1)	167,8	5,8	156,7	5,7	Kabinaning balandligini aniqlash
Qo’l initepaga ko‘targandagi gavda uzunligi (2)	213,8	8,4	198,1	7,6	Vertikal bo‘yicha yetib borish sohasi
Tashqi yelka kengligi (3)	44,6	2,2	41,8	2,4	Kabinaning enining o’lcham i
Oldinga uzatilgan qo‘l uzunligi (musht siqilgan) (4)	64,2.	3,3	59,3	3,1	Qo’llanish yetib borish sohasi
Atrofga uzatilgan qo’l uzunligi (musht siqilgan) (5)	62,3	3,3	56,8	3,0	Qo‘lning yetib bo­rish sohasi
Yelkaning tirsakkacha kengligi (6)	32,7	1,7	30,2	1,6	Ishchi sohani va boshqarish organlarini joylashish balandligi
Oyoq uzunligi (7)	90,1	4,3	83,5	4,1	Ishchi sohani va boshqarish organlarini joylashish balandligi
Ko‘zning yerdan balandligi (8)	155,9	5,8	145,8	5,5	Ishchi yuza baland­ligi, nigoh sohasi
Yelka nuqtasining balandligi (9)	137,3	5,5	128,1	5,2	Ishchi yuza va boshqarish organlari balandligi
Kaft nuqtasining balandligi (10)	51,8	3,5	48,3	3,6	Ushlash sohalari
Gavda uzunligi (ID)	130,9	4,3	121,1	4,5	Kabina balandligi
Ko‘zning yerdan balandligi (12)	118,0	4,3	109,5	4,2	Ishchi yuza, indikatsiya vositalari balandligi
Yelkaning yerdan balandligi (13)	100,8	4,2	92,9	^4,1	Ishchi yuza balandligi, dastaklari boshqarish sohasi
Tirsak balandligi (14)	65,4	3,3	60,5	3,5	Ishchi yuza balandligi, dastaklari boshqarish sohasi
Tizza balandligi (15)	50,6	2,4	46,7	2,4	o‘rindiqning balandligi
Gavdaning qismining o‘rindiqdan uzunligi (16)	88,7	3,1	84,1	3,0	Kabinaning balandligi

Ishchi holat - o‘tirgan
Ko‘zning o‘rindiqdan balandligi (17)	76,9	3,0	72,5	2,8	Yo‘lning va asboblarning ko‘rinuvchanligi
Yelkaning o‘rindiqdan balandligi (18)	58,6	2,7	56,0	2,7	Ishchiyuza va boshqarish organlarining joylashishi
Tirsakning o‘rindiqdan balandligi (19)	23,2	2,5	23,5	2,5	Tirsak suyanchiqlari joylashishi
Tirsak uzunligi (musht siqilgan) (20)	36,4	2,0	33,4	1,8	Chuqurlik bo‘yicha yetib borish sohasi
Uzatilgan oyoq uzunligi (21)	104,2	4,8	98,3	4,7	Kabina poli va pedallaning joylashishi
Son uzunligi (22)	59,0	2,7	56,8	2,8	o‘rindiq o’lchamlari

1.2 jadvalni davomi

3. 
   jadval
   

Gavdaning ba’zi o‘lchamlari uchun kiyimga va poyabzalga tuzatishlar [3]

Antropometrik tavsif	Kiyimga qo‘shimcha, mm
	Yengil	Issiq
Turgan holatda yelka balandligi	30	49,5 va ko‘proq
O ‘tirgan holatda bo‘yi (bo’sh kiyimi qo‘shimcha hisobga olinadi)	----	5,0... 7,5
O ‘tirgan holatda ko‘z balandligi	----	5,0... 7,5
O‘tirgan holatda yelka balandligi	5,0	30,0... 32,5
O ‘tirgan holatda tizza balandligi (poyabzal + kiyim)	25,0	37,5 va ko‘proq
Qo‘l uzunligi (yelka mushaklari bilan birga)	7,5	12,5 (qo’lqop bilan)
Yelka uzunligi	5,0	25,0
Yelka kengligi	7,5	37,5
Bilak uzunligi kaft bilan	5,0	20... 25 (qo‘lqop bilan)
Tirsak kengligi	12,5	100... 125
Kaftning kengligi kaft usti bilan baravar (qo‘lqopda)	~	5...10
Ko‘krak qafasining oldi-orqa o‘lchami	12,5	50,0
Dumba qalinligi	25,0	62,0
Bel uzunligi	5,0	17,5
Son kengligi	12,5	37,5 va ko‘proq
Tizza kengligi	12,5	50,0
Oyoq yuzi uzunligi	30,0	30,0
Tirsak kengligi	12,5	100... 125
Kaftning kengligi kaft usti bilan baravar (qo‘lqopda)	~	5...10

2-Amaliy mashg`ulot
Haydovchining ishchi o’rinini joylashuvi.
Texnik topshiriq tuzish

Haydovchini o‘tqazishni tuzishdan avval, uning kabinaga va boshqarish organlarining joylashishiga nisbatan vaziyatini ifodalovchi asosiy geometrik o‘lchamlami tushunib olamiz [5-6].

Haydovchini kabinada dastiabki joylashtirish uchun ikki oMchamli 95- reprezentativlik darajasidagi o‘tqazish manekenidan (OST 20304-90) foydalaniladi. Ish odatda 1:5 (ba’zan 1:10) masshtabda o‘tkaziladi, bu ishning bosqichdagi kerakli aniqlikni ta’minlaydi, grafik tasvirlar esa yetarli zichlikda chiqadi. Ish agarda birorta kompyuter konstruktorlik dasturlardan foydalanib bajarilsa, masshtab tanlash haqidagi savol yo‘qoladi, chunki tasvimi muhokama va tasdiqlash uchun qog‘ozga ko'chadigan har qanday masshtabda aniqlikni yo‘qotmasdan olib chiqish mumkin.
Transport vositasining turiga bog‘iiq holda haydovchining o‘tqazishning u yoki boshqa usuli qo‘llaniladi. Yuk avtomobili va traktorda haydovchi yengil avtomobilga nisbatan ancha baland o‘rindiqda joylashadi, oyoqlar tizzalarda ko‘proq bukilgan, o‘rindiqning orqasi deyarii vertikal joylashtirilgan. Haydovchi­ning shunday joylashishida kabinaning uzunligi eng kam, balandligi esa aerodinamika nuqtayi nazaridan mashinaning katta gabaritlari (yuk tashish avtomobili) yoki harakatning kichkina tezligi (traktor) tufayli ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Ikki o‘lchamli o‘tqazish manekenidan foydalanib haydovchini joylashtirishga prinsipial yondashish 2.1- rasmda tasvirlangan.
Haydovchini joylashtirishni haydovchiga qaragan ichki pol va to‘siqlarning chegaralarini qurishdan boshlaydi. Bunda “To‘siq” atamasi ostida tuzilishning har qanday doimiy elementi (misol uchun, kardan vali yoki uzatmalar qutisi ustidagi tunnel chiqiq, g‘ildirak g‘ilofi, kuzovning yon paneli va hokazo) tushuniladi. Keyin transport vositasining toifasidan kelib chiqib, o‘rindiqlar balandligini yostiq deformatsiyasini hisobga olib tayinlanadi. Yostiq deformatsiyasining qiymati yengil avtomobil uchun taxminan 80... 100 mm atrofida, traktor va yuk tashish avtomobili uchun undan kamroq kattalikda qabul qilinadi.
Agarda ressorlangan o‘rindiqdan foydalanish moijallansa, unda haydovchining og‘irIigi ostida o‘rindiqning joyini o‘zgartirishini (o‘rindiq osmasining elastiklik ta’rifi hisobiga statik egilish) e’tiborga olinadi.





2-rasm. Ikki o‘lchamli o'tqazishning manekenidan haydovchini o‘tqazishni tuzish uchun foydalanish:
1- motor bo‘lmasining to‘sigi; 2 - gilam; 3 - o 'rindiqning
siqilgan yostig‘ini sathi; 4 - pol.

Insonning va o‘rindiqning o‘zaro ta’siri 5- bobda batafsil ko‘rib chiqilgan.

Haydovchi o‘rindig‘ining uzunlik va orqa suyanchiq qiyaligi bo‘yicha vaziyatlarini aniqlash uchun standart maiumotlaridan foydalaniladi. Misol sifatida 2.1-jadvalda o‘tqazish manekeni va mos ravishda, yuk tashish avtomobili, avtobus, trolleybus va haydovchini o‘tqazish o‘xshash bo’lgan boshqa mashinalar haydovchisining elementlari orasidagi burchaklarning qiymatlari keltirilgan (OST 37.001.413-86).
2.1-jadvaldan ko‘rinadiki, o‘tqazish manekenining element­lari orasidagi burchaklarning qiymatlari yetarlicha keng chegaralarda o’zgarishi mumkin. Haydovchining ishchi holatini aniqlash uchun eng avvalo standart talablarini buzmasdan turib, sog‘lom fikrga tayanish kerak. Sog‘lom flkrdan foydalanish ushbuga asoslanib, har bir inson o‘tirgan odamlar holatini ko‘p marta ko‘rgan va o‘tqazish manekenining vaziyatiga hatto bir nazar tashlashda, undagi holatning qulay yoki yo‘q ekanligini yetarli aniqlik bilan taxmin qilishi mumkin.
2.1-jadval