Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
K kompyuter
152
arifmetik hisoblarni bajaradigan insonni
anglatgan. Keyinchalik uning ma’nosi
mashinalarning o‘ziga
ko‘chirildi, biroq,
zamonaviy kompyuterlar matematika bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan ko‘plab masalalarni ham bajaradilar. XX asrning 90-yillaridan boshlab, kompyuter atamasi elektron hisoblash mashinalari (EHM) atamasini amalda siqib chiqardi. Kompyuter quyidagi asosiy bloklardan iborat: - asosiy xotira; - protsessor; - tashqi qurilmalar. Kompyuterning hamma blok (blok)lari o‘zaro tizim magistrali (shinasi) bilan bog‘langan. Uning o‘zagi bo‘lib, bitta protsessor yoki protsessorlar guruhi hisoblanadi. Ular, kesh- xotira yoki tezkor xotira bilan bevosita o‘zaro ishlaydi va nazoratchilar yordamida tashqi qurilmalarga shu jumladan, tashqi xotira qurilmalariga va kiritish-chiqarish qurilmalariga ulanishi mumkin. Ma’lumotlarni kiritish uchun klaviatura, skanerlar va h.k. lar ishlatiladi. Ma’lumotlar ekranga, printerlarga, radiokarnaylar va boshqa
qurilmalarga chiqariladi. Kompyuter ishini amaliy tizim boshqaradi. Birinchi - Z1
va Z3
– dasturlanadigan kompyuterlarni nemis
muhandisi Konrad Suze (Konrad Zuse) mos ravishda, 1938 va 1941 yillarda yaratgan. kompyuter aloqasi ingl.: computer communication rus.: компьютерная связь Aloqa
kanallari bo‘ylab
kompyuterdan kompyuterga axborot uzatish. Aloqa elektron vositalar yoki
jamoa telekommunikatsiya kanallari (telefon, radio- va yo‘ldoshli aloqa), yoki maxsus kabellar va simlar orqali amalga oshiriladi.
Kompyuter tarkibiy bo‘laklarining texnik va dasturiy vositalarining o‘zaro aloqalarini o‘z ichiga oluvchi kompyuterning mantiqiy tuzilishi va funksional tavsifnomalari.
Kompyuter tizimi, tarmoq yoki mashina tashuvchilarida saqlanayotgan axborotni o‘zgartirish yoki yolg‘on axborotni ataylab kiritish.
Chop etish, aks ettirish, tarqatish va ularni turli xo‘jalik faoliyatiga kiritish (jumladan o‘zgartirilgan shaklda ham) bo‘yicha harakatlar. Ommaviy
axborot vositalari tomonidan kompyuter uchun dastur chop etilishi haqidagi xabar berish kompyuter uchun dasturidan foydalanish hisoblanmaydi. kompyuter dasturi ingl.: computer program rus.: компьютерная программа 1. Masalani yechish algoritmining tavsifi. Dasturlash tilida
beriladigan, dasturchi tomonidan tuziladigan va kompyuter bajaradigan ko‘rsatmalar yig‘masi. 2. Muayyan funksiyalarni, masalalarni va muammolarni yechish uchun zarur bo‘lgan, ixtisoslashgan dasturlash tilining qoidalariga bo‘ysuyanadigan va operatorlar yoki buyruqlar tavsifidan iborat sintaksis birlik. 3. Hisoblash mashinasiga algoritmni belgilab beradigan, ko‘rsatmalar (buyruqlar yoki tavsiflar va operatorlar) ketma-ketligi. Kompyuter dasturi kompyuter qanday tartibda, qaysi ma’lumotlar ustidan va qanday amallarni bajarishi kerakligini, hamda qanday shaklda natija berishi kerakligini ko‘rsatib beradi. Kompyuterni boshqarish qurilmasi kompyuter dasturini mashina buyruqlari ketma-ketligi shaklida qabul qiladi. Kompyuter dasturini mashina tilida tuzish – noqulay va sermehnat jarayon. Shu sababli, odatda kompyuter dasturini inson tomonidan biror-bir dasturlash tilida tuziladi, so‘ngra kompyuterning o‘zi bu dasturni mashina tiliga o‘tkazadi (translatsiya qiladi). kompyuter dasturini nashr etish ingl.: software publishing rus.: выпуск программы для ЭВМ Kompyuter uchun dastur nusxalarini muallif roziligi asosida
cheklanmagan shaxslar doirasiga taqdim etish (jumladan, kompyuter xotirasiga yozish va bosma matn chop etish kompyuter aloqasi
153
orqali ham). Bunday nusxalar soni ko‘rsatilgan asarlar tavsifiga ko‘ra mazkur doiradagi shaxslar ehtiyojlarini qondirishi lozim.
Ijodiy faoliyat tufayli kompyuter uchun dastur yaratgan jismoniy shaxs.
Moslashtirish bo‘lmagan va dastlabki matnning o‘zgarishiga olib
keluvchi har
qanday o‘zgartirishlar. kompyuter dasturlarini qo‘riqlash ingl.: protection of computer software rus.: охрана компьютерных программ Ixtiyoriy tilda va ixtiyoriy shaklda, shu jumladan, dastlabki matn yoki obyektli kod ham, ifodalanishi mumkin bo‘lgan, dasturlarni (shu qatori operatsion tizimlar ham) barchasiga tegishli bo‘lgan qo‘riqlash turi. kompyuter grafikasi ingl.: computer graphics rus.: компьютерная графика Kompyuterlar yordamida tasvirlarni yaratish va ishlov berish texnologiyasi. Avvaliga, oq-qora chizmalarni va sxemalarni tayyorlash jarayoni kompyuter grafikasi deb atalgan. Ammo, tez orada turli-tuman ranglarni ishlatadigan rasmlar paydo bo‘ldi.
Qimirlamaydigan rangli
tasvirlardan keyin videofilmlar paydo bo‘ldi. Endi esa, uch o‘lchamli tasvirlar tobora keng tarqalmoqda. Hozirgi
kunda kompyuter grafikasi, uni yangicha tushunishda, hattoki virtual haqiqiylikni yarata oladi. Vizualizatsiya tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Kompyuter grafikasi yordamida vektorli tasvirlar va rastrli tasvirlar yaratilmoqda. kompyuter huquqi ingl.: computer law rus.: компьютерное право Qonunchilikning yangi sohasi. U kompyuter, kompyuter tizimlari va tarmoqlarini ishlatish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar majmuasini tartibga soladigan huquqiy hujjatlar majmuidir Huquqshunoslikka oid adabiyotlarda «kompyuter huquqi» atamasi bilan birga: «informatika huquqi», «axborot huquqi», «kompyuter - axborot huquqi» kabi atamalar ham uchraydi. Axborot huquqi tushunchasi kompyuter huquqi tushunchasiga nisbatan kengroq ma’noga ega, chunki u, axborotga qanday texnik vositalar bilan ishlov berilishidan va uni tashuvchilar qandayligidan qat’iy nazar, axborot faoliyati sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
Qasddan kompyuter axborotini yoki dasturini yo‘q qilish, qamal qilish. yaroqsiz holga keltirish, kompyuter uskunalarini safdan chiqarish, kompyuter tizimini, tarmog‘ini yoki axborotning mashinali tashuvchisini barbod qilish.
kompyuter jinoyatlari ingl.: computer crimes rus.: компьютерные преступления 1. Bevosita ma’lumotlarga ishlov berish tizimi yoki kompyuter tarmog‘i yordamida qilingan jinoyatlar. 2. Apparat, dasturiy vositalarni va ma’lumotlarni ishlatish, turlash yoki qo‘porish yo‘li bilan sodir etilgan jinoyat. 3.
Kompyuter informatikasi sohasidagi jinoyatlarning qisqartirilgan nomi. 4. Axborot – telekommunikatsiya tarmoqlari orqali axborotdan erkin foydalanishning yangi imkoniyatlarini ishlatish, hamda kompyuter tizimlari foalitini buzish
bilan bog‘liq
huquqbuzarlik harakatlari. kompyuter jinoyatlari tasniflagichi ingl.: codifier of computer crimes, classifier of computer crimes rus.: кодификатор компьютерных преступлений, классификатор компьютерных преступлений U Interpol tashkilotining Bosh kotibiyotining ishchi guruhi tomonidan 1991 yili ishlab chiqilgan. U so‘rovlar bo‘yicha axborotni avtomatlashtirilgan axtarish tizimi bilan
uyg‘unlashgan va hozirgi kunda, Interpolni 100 dan ortiq Milliy bo‘limlaridan erkin foydalanish K kompyuter jinoyatlari ... 154
imkonini beradi.
Tasniflagich kompyuter jinoyatlarining olti guruhini o‘z ichiga olib, ularning har biri yana ayrim turlarga bo‘linadi. Tasniflagichda Z shartli belgisi nazarda tutilgan bo‘lib, u «jinoyatlarning boshqa turlari»ni ifodalaydi va kompyuter texnologiyalarining bo‘lajak rivojlanishini hisobga olib kiritilgan. - QA guruhi — Ruxsat etilmagan erkin foydalanish va tutib olish: - QD guruhi — Kompyuter ma’lumotlarini o‘zgartirish: - QF guruhi — Kompyuter qallobligi: - QR guruhi — Noqonuniy nusxa olish: - QS guruhi — Kompyuter ish tashlashi: - QZ guruhi — Boshqa kompyuter jinoyatlari: kompyuter kartochkasi ingl.: computer card rus.: компьютерная карточка Ichiga mikroprotsessor, dasturiy ta’minot va energiyaga qaram bo‘lmagan xotira qurilmasi o‘rnatilgan plastika kartochkasi. Kompyuter kartochkasi, boshqacha, tafakkur kartochkasi deb ham atalib, uncha katta bo‘lmagan o‘lchamlarga, o‘zining oddiy OT ga va beruxsat erkin foydalanish dan ichiga o‘rnatilgan muhofazasiga ega. Kartochkada bir guruh tutashmalar bo‘lib, ular ozuqa manbaiga ulanish, kartochkaga ma’lumotlarni kiritish va undan ma’lumotlarni chiqarish uchun xizmat qiladi. Kompyuter kartochkasi uning egasini aniqlash uchun va qo‘shimcha axborot (bankdagi hisob raqami, biror tovar uchun to‘langan pul miqdori va h.k.) taqdim qilish uchun mo‘ljallangan. kompyuter ma’lumotlarini g‘ayriqonuniy egallab olish ingl.: improper possession of computer information rus.: неправомерное завладение компьютерной информацией Kompyuter tizimida, tarmoqda yoki mashina tashuvchilarida saqlanayotgan axborotni ruxsatsiz ko‘chirish yoki boshqa g‘ayriqonuniy yo‘l bilan egallab olish, yoki kompyuter aloqasi vositalari yordamida uzatiladigan axborotni ushlab qolish.
Ma’lumotlar va tizim resurslarini, odatda tasodifiy va qasddan qilingan harakatlarga qarshi qo‘llanadigan tegishli tadbirlar tizimi bilan muhofazalash. Bunday harakatlar o‘zgalar axborotini o‘zgartirish, yo‘q qilish, oshkor etish, olish yo undan erkin foydalanish kabilar bo‘lishi mumkin. kompyuter musiqasi ingl.: computer music rus.: компьютерная музыка Kompyuter texnikasi va tegishli dasturiy ta’minotni ishlatib yaratiladigan musiqa.
Ma’lumotlarga ishlov berish tizimi yoki kompyuter tarmog‘i yordamida yoki bevosita u orqali qilingan qalloblik. kompyuter reklamasi ingl.: computer advertisement rus.: компьютерная реклама Axborot tarmog‘i tomonidan texnologiyalar, tovarlar va taklif qilinayotgan xizmat turlari to‘g‘risida taqdim qilinayotgan axborot. Kompyuter reklamasi audiovideotizimlar, multimuhit va virtual borliqdan foydalanishga tayanadi. Reklamada taklif
qilinayotgan obyektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar joylashgan MB katta ahamiyatga ega. Barcha hollarda ma’lumotlarning hamma turlari, ya’ni, matn, nutq, musiqa va tasvirlar, shu jumladan, rangli, hajmiy
tasvirlar ishlatiladi. Ommaviy tamoshabinga mo‘ljallangan reklama uchun, teleko‘rsatuvlar tarmog‘i ishlatiladi.
Shaxsiy kompyuterda ishlash uchun zarur bilim va ko‘nikmalarning eng kam to‘plamini egallash. Shu kunda, o‘qish va yozishda ustalik qanchalik zarur bo‘lsa, kompyuter savodxonligi ham shunday qaralmoqda. kompyuter tarmog‘i ingl.: computer network rus.: компьютерная сеть Hisoblash tizimi. U bir necha kompyuter, terminal va boshqa apparat vositalarini o‘z ichiga
olib, ma’lumotlar uzatishni ta’minlaydigan aloqa liniyalari bilan o‘zaro bog‘langan. Kompyuterlar bir biri bilan o‘zaro kompyuter kartochkasi
155
bevosita yoki oraliq kompyuterlar orqali ulanadilar. Tarmoqning tuzilishi va tarmoq dasturiy ta’minoti imkoniyatlariga qarab, biror kompyuter yoki terminal foydalanuvchisi quyidagi imkoniyatlarga ega bo‘lishi mumkin: boshqa kompyuter xotirasida saqlanayotgan ma’lumotlardan erkin foydalanish ; o‘zining amaliy dasturini bajarish uchun quvvatliroq kompyuterning markaziy protsessoriga va uning xotirasidan erkin foydalanish ; tarmoqqa qo‘shilgan barcha kompyuterlarning birlashgan resurslaridan erkin foydalanish . Tarmoqlarga misol
sifatida avialiniyalar chiptalariga buyurtma berish yagona tizimi yoki bankni va uni turli shaharlarda va hatto, mamlakatlarda joylashgan bo‘limlarini bog‘lovchi tarmoqni ko‘rsatish mumkin. Butun dunyoda keng tarqalgan global kompyuter tarmog‘i Internet esa yaqqol misoldir.
Chaqiruvlar generatsiyasi va qabul qilinishi, seanslarni boshqaruvi kompyuter zimmasiga yuklatilgan telefoniya. U tufayli foydalanuvchiga quyidagi xizmatlar taqdim qilinadi: - xabarlar uchun yagona makon (ovoz va faksimil) qo‘llash; - telefon chaqiriqlarni bir kompyuterdan boshqasiga ulash; - MB bilan interfaol ovozli o‘zaro ishlash; - kirayotgan va chiqayotgan chaqiriqlarni nazorat qilish; - chaqirilayotgan foydalanuvchi tartib raqamini terish; - nutq xabarlarini sintezlash; - avtojavobchini ishini taqlid qilish; - foydalanuvchilar guruhi orasida
telekonferensiya tashkil qilish. kompyuter texnologiyasi ingl.: computer technology rus.: компьютерная технология qarang: axborot texnologiyasi. kompyuter tezligi ingl.: computer speed rus.: быстродействие компьютера Mashinaning markaziy protsessorlari tomonidan bir sekundda bajarilayotgan elementar amallar soni.
Zamonaviy kompyuterlar tezligi sekundiga bir necha milliard amallarga yetadi. kompyuter tili ingl.: computer language rus.: компьютерный язык Kompyuterlar va kompyuter texnikasi bilan bog‘liq, odatda tillarga tegishli tushuncha. Bu
tushuncha ko‘proq
dasturlash tili
tushunchasiga mos keladi, lekin bunday moslik bir ma’noli emas. Masalan, markerlash tillari (HTML kabi) dasturlash tillariga kirmaydi, ammo aniq kompyuter tillariga tegishli. kompyuter tizimi ingl.: computer system rus.: компьютерная система Markaziy kompyuter va unga aloqador chekka qurilmalar, konsol
kompyuterlar, disk
massivlari, lentali tashuvchilar, ma’lumotlarni robotlashgan saqlash tizimi
va shunga
o‘xshashlar. kompyuter tizimi auditi ingl.: computer system audit rus.: аудит компьютерной системы Ma’lumotlarga ishlov berish
tizimida qo‘llanilayotgan jarayonlarlarning samaraliligi va to‘g‘riligini baholash va ularni yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar berish uchun ekspertiza. kompyuter uchun dasturni moslashtirish ingl.: software adaptation rus.: адаптация программы для ЭВМ Foydalanuvchining muayyan texnik vositalari yoki aniq dasturlari boshqaruvidagi kompyuter uchun mo‘ljallangan dasturning faoliyatini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladigan o‘zgartirishlar kiritish. kompyuter uchun dasturni tarqatish ingl.: software distribution rus.: распространение программы для ЭВМ Ixtiyoriy moddiy shaklda
qayta ishlab
chiqarilgan kompyuter uchun dastur erkin foydalanishni, shu jumladan, tarmoq va boshqa usullar bilan, taqdim qilish. Shuningdek, sotish, kiraga berish, ijaraga topshirish, qarzga berish, shu maqsadlarda importni ham o‘z ichiga oladi.
kompyuter virusi
156
1. Boshqa
dasturlarni turlab
o‘z-o‘zini tarqatadigan dastur. U iloji boricha, o‘z o‘zgartirilgan nusxalarini ham va kasallangan dasturni chaqirilganda bajariladigan dasturlarni ham o‘z ichiga oladi. Virus, aksariyat hollarda nosozlikka sabab bo‘ladi
yoki g‘ijinish uyg‘otadi va biror hodisa yuz berishi bilan, masalan, aniq kunning kelishi bilan ishga tushirilishi mumkin. 2. Quyidagi xossalarga ega dastur: o‘zini boshqa fayllarga, disklarga, kompyuterlarga nusxasini ko‘chirish, axborotdan ruxsat berilmagan erkin foydalanishni amalga oshirish imkoniyati bor; topib olishga urinishlardan niqoblanish imkoniyatiga ega. 3. Dastur yoki boshqa dasturlarga ulanadigan buyruqlar yig‘masi. U o‘zining nusxalarini kompyuterlarda yoki kompyuter tarmoqlarida qayta ko‘paytirib va tarqatib, hamda qonuniy foydalanuvchilar uchun nomaqbul harakatlarni bajaradi. Kompyuter virusi tezkor xotiradagi va diskdagi dasturlarni «zaharlaydi». Tarqatilish usullari, «tajovuzkorlik», virusga qarshi dasturlarni muhofazasini yengib o‘tadigan va tavsifnomalari bilan ajralib
turadigan kompyuter viruslari xillari to‘plami mavjud. Zaharlash usuliga qarab kompyuter viruslari dasturiy yoki yuklovchi bo‘lishi mumkin. Dasturiy virus dasturning tanasiga yozilib oladi va uni xotiraga yuklaganda, rezident ravishda yuklanadi, natijada tezkor xotirada joylashgan barcha dasturlarni diskda ularning fayllariga o‘zini yozib olib zaharlaydi. Yuklovchi virus o‘zini diskka hufiya tarzda, o‘ziga diskli yuklovchida murojaat qoldirib yozib oladi va diskka birinchi murojaat vaqtida faollashib ketadi. Kompyuter viruslari diskdan diskka nusxa ko‘chirishda yohud Internet tarmog‘i orqali “yuqadi”.
Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|