Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
kompyuter xaritasi ingl.: computer map rus.: компьютерная карта Avtomatlashtirilgan kartografik tizim yoki GAT vositalari yordamida olingan xarita. U grafik chiqarish qurilmalari - grafqurgich, printer va boshqalar yordamida qog‘oz, fototasma va boshqa materiallarda tayyorlanadi. kompyuter o‘yini ingl.: computer game rus.: компьютерная игра Holatlarni kompyuter yordamida modellash. U samarador yechimlarni ishlab chiqish
maqsadida, ziddiyat usulidan foydalanadi. O‘yinlar nazariyasi asosida yaratilayotgan kompyuter o‘yinlarida, bir ishtirokchi sifatida – kompyuter, boshqalari sifatida – odamlar qatnashadi. Har bir kompyuter o‘yini, uning o‘tib borish jarayonini tavsiflaydigan algoritm tomonidan belgilanadi. Bu algoritm qator talablarga javob berishi zarur: - jarayon shunday bo‘lishi kerakki, o‘yinchi ko‘nikmalar olsin va takroriy o‘yinda yig‘ilgan tajribani ishlata olsin; - o‘yin, o‘yinchini eng yaxshi natija erishishiga qiziqtira olish bilan maftunkor bo‘lishi kerak; - o‘yinda ma’lumotlarni ifodalashning turli shakllari ishlatilishi zarur. O‘yin tushunchasi insonning ishi va dam olishi bilan bog‘liq turli sohalarni qamrab oladi. Bunga ishchanlik o‘yinlari (iqtisod va ishlab chiqarishni boshqarish), o‘qish, sport, dam olish, ko‘ngil ochish kiradi. O‘yinlarni o‘tkazish uchun kompyuterlarga maxsus kiritish-chiqarish qurilmalari - richagli mexanizm, radiokarnay, mikrofon va boshqalar bilan jihozlanadi.
Insonning kompyuter tizimlarini muntazam ishlatishdagi patologik ehtiyoji. Bu inson ruhiyatiga kompyuter o‘yinlari va virtual borliq texnologiyalari ta’siriga ko‘nikib qolishi bilan yuzaga kelgan. kompyuter-bosma ingl.: computer-to-press rus.: компьютер-печать Raqamli poligrafiyada ishlatiladigan atama. U kompyuter bilan poligrafiya orasida oraliq amallar yo‘qligini bildiruvchi tushuncha. kompyuterlar avlodi ingl.: computers’ generation rus.: поколение компьютеров Asosan
ishlab chiqarish jarayonida qo‘llaniluvchi texnologiyaga asoslangan kompyuterlarning tarixiy tasnifidagi toifa. Masalan, birinchi avlod kompyuterlari rele yoki elektron lampalarga, ikkinchisi – tranzistorlarga, kompyuter xaritasi
157
uchinchisi – integral mikrosxemalarga, to‘rtinchisi – katta va o‘ta katta integral sxemalarga asoslangan.
Dasturiy ta’minot ishlab
chiqishga mo‘ljallangan tizim. CASE
texnologiyasi dasturlarni ishlab chiqishga, umumiy MB yaratishga, shu baza bilan o‘zaro ishlashni yagona usulidan foydalanishga mo‘ljallangan kompyuterlashgan tizim vositalari to‘plamidan iborat. Buning ustiga, bu yondashuv yagona axborot tarmog‘iga ulanadigan axborot
tizimlarida ishlatiladigan OT (amaliy tizim) larni xilma-xilligini hisobga oladi. Bundan tashqari, CASE turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlatiladigan tarmoq
texnologiyalarining yagona asosini belgilaydi. CASE
yana, yaratilayotgan dasturlarni testlashning uslubiyatini va testlash vositalarini taqdim qiladi. CASE ni ishlatish evaziga ishlanmalar arzonga tushadi va ularni ishlab chiqish davri qisqaradi.
Kompyuter ishtirokida ishlab chiqarish. kompyuterlashgan logistik tizim ingl.: Computer-Aided Logistics System (CALS) rus.: компьютеризованная логистическая система Loyihalash va murakkab qurilmalar to‘plamini kuzatib borish texnologiyalari majmui. CALS tizimi avtomatlashtirish funksiyalari to‘plamini belgilab beradi. U bozorni o‘rganish va marketing, texnik shartlarni ishlab chiqish, loyihalash, ishlarni moddiy-texnik ta’minoti, texnologik jarayonni ishlab
chiqish va
tayyorlash, ishlab
chiqarish, nazorat
va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Ko‘rsatib o‘tilgan funksiyalarni bajarish uchun CALS quyidagi vositalarni ishlatadi: - logistik tizimlarni spetsifikatsiyasini yaratish; - loyihalash, shu jumladan, ma’lumotlar bazalarini; - dasturlash; - uyg‘unlashuv uchun maslaklarni kuzatib borish;
- turli nimtizimlarni yaratuvchilarni o‘zaro ishlashini rejalash, nazorat qilish. kompyuterlashgan loyihalash ingl.: Computer-Aided Design (CAD) rus.: компьютеризованное проектирование Ishlab chiquvchilar mehnatini avtomatlashtirish texnologiyasi. Mahsulotlar (asboblar, qurilmalar, apparatlar, tizimlar) tobora murakkablasha borishi, ularni
yaratishda yangicha yondashuvlar qo‘llashni taqoza etadi. Ular CAD, Loyiha Ishlarini Avtomatlashtirish Tizimi (LIAT) deb ham ataladigan texnologiya bilan amalga
oshiriladi. CAD
loyihalash va
chizmachilikni, yassi yoki hajmiy detallar va konstruksiyalarni uch o‘lchamli modellashni ta’minlaydigan amaliy dasturlar paketidir. Bundan
tashqari CAD,
konseptual konstruktorlash, animatsiya, vizualizatsiya, MB ni boshqarish va muhandislik hujjatlari tayyorlash vazifalarini bajaradi. CAD yaratilishi kerak bo‘lgan mahsulot haqida ma’lumotlar yig‘ishdan tortib, uni tayyorlashgacha bo‘lgan masalalarni qamrab oladi.
Kompyuter yordamida bajariladigan, bir tabiiy tildan boshqasiga tarjima. Kompyuterlashgan tarjima, ko‘p hollarda mashinali tarjima deyiladi, sun’iy tafakkurga ega bo‘lgan amaliy jarayon
tomonidan bajariladi. Kompyuterlashgan tarjimaning uch turi mavjud. To‘g‘ridan – to‘g‘ri tarjima usuli eng eskisi bo‘lib, faqat bir juft tillarga mo‘ljallangan. Vositachi – til ishlatishga asoslangan tarjima usuli. U avvalgidan matn mazmunini ifodalash uchun vositachi kiritilishi bilan farqlanadi. Bu usul, ayniqsa, ko‘ptillik muhitda samarali hisoblanadi. Bundan tashqari u oldingi
to‘g‘ridan – to‘g‘ri tarjima usulidan tejamliroq. Transfer (uzatish) usulida, tarjimaning yana bir bosqichi kiritiladi. Ulardan birinchisida, boshlang‘ich matn kirish tilining ifodalariga aylantiriladi. Ikkinchi bosqichda bu ifodalanish chiqish tili ifodalariga qayta aylantiriladi. Nihoyat oxirgi bosqichda chiqish tilidagi matn hosil bo‘ladi.
kompyuterlashgan tarjima
158
kompyuterlashgan tizim ingl.: Computer-Aided System (CAS) rus.: компьютеризованная система Kompyuter yordamida ixtiyoriy ishlarni avtomatlashtirishga mo‘ljallangan tizim. CAS tizimi, modellashtirish, loyihalash, ishlab
chiqish, yaratish, amalda ixtiyoriy mashinalarni, apparatlarni, asboblarni va
boshqa mahsulotlarni tayyorlash va sinash bilan bog‘liq ishlarni qamrab oladi.
1. Kompyuterlar vositasida avtomatlashtirish. 2. Inson faoliyatining turli sohalarida, axborot jarayonlarini va texnologiyalarni avtomatlashtirishni ta’minlaydigan kompyuterlarni rivojlantirish va tatbiq qilish jarayoni. 3. Kompyuter mahsulotlari va xizmatlari sanoatini, hamda jamiyatda ulardan fodalanishni rivojlantirish jarayoni. Internetni keng rivojlantirishning zaruriy shartlaridan biri.
Foydalanuvchilarga bir vaqtning o‘zida bir necha, o‘zaro aloqaga ega bo‘lishi mumkin abonentlar bilan axborot almashuvi imkonini beruvchi xizmat turi.
Bir necha foydalanuvchilar tarmoqda o‘zaro ishlash usuli. U matn, audio va video shaklida mavjud bo‘ladi. Matnli konferensiyalar News (foydalanuvchilarni berilgan mavzuda o‘qish- yozish orqali asinxron muloqati) shaklida va Chat (haqiqiy vaqt davomida) shaklida o‘tkaziladi. Audio va video konferensiyalarni o‘tkazish uchun kanalning o‘tkazish qobiliyati mos ravishda 30 va 100 Kbit/s dan ortiq bo‘lishi zarur. Mikrofon va kamera mavjud bo‘lishi, hamda konferensiyalar o‘tkazish uchun tegishli dasturiy ta’minot- IPhone, WebPhone, NetMeeting ham bo‘lishi kerak.
Ekspertiza o‘tkazish va maslahat berish faoliyati bilan bog‘liq xizmat turi. Muhim rolni axborot konsaltingi egallaydi. konsol ingl.: console rus.: консоль Ma’murga tarmoqni boshqarish uchun taqdim qilinadigan terminal. Bunday konsollarda foydalanuvchi interfeysi tarmoqning ishini va uning tarkibiy qismlarini ko‘rib turishini ta’minlaydigan qilib yaratiladi. Bu interfeysda uch o‘lchamli multiplikatsiya va virtual borliq elementlari toboro keng ishlatilmoqda.
Asosiy kompyuterni ishga tushirib yuborish uchun tayyorgarlik harakatlarini bajaruvchi kompyuter. Bunday vazifa «katta» kompyuter tizimlari masalan, superkompyuterlar bajarilganda, ayrim mashinaga berilishi mumkin. Odatda, konsol kompyuterdan bosh kompyuter tizimining elementlari va
bog‘lamalarining holatini monitoringi bajariladi, shu bilan birga unda, asosiy kompyuterni sozlash va unda xizmat ko‘rsatish uchun ishlatiladigan tarkibiy tuzilma axboroti va xizmat utilitlari saqlanadi.
1. Axborot tizimini ixtiyoriy mazmundagi axborot – matn, grafika, multimedia bilan to‘ldirish. Gipermatnli belgi qo‘yish vositalari bor sahifa
ko‘rinishida tashkil
qilinadi. Kontentning ahamiyatli ko‘rsatkichlari bo‘lib uning hajmi,
dolzarbligi va
relevantligi hisoblanadi. 2. Veb-bog‘lamaning axborot resurslari (mazmuni, axborot to‘ldirilishi, mazmunli axborot). 3. HTML-hujjatda shu sahifaning qisqacha tavsifi joylashtiriladigan bir nomli maydondagi xizmat axborotining qismidir. Izlovchi mashinalar uchun ahamiyatlidir.
kompyuterlashgan tizim
159
Har xil elektron texnologiyalarni ularning tez rivojlanishi va o‘zaro ishlashi natijasida yaqinlashish jarayoni. Yaqin kelajakda, telekommunikatsiya tarmoqlarida trafikni uzatish
tezligi shunday
katta, hamda
ma’lumotlarni ifodalash usuli shunchalik hammabop bo‘ladiki, yagona paket bilan bir vaqtning o‘zida ovozni, tasvirni, matnni, teledasturni uzatish mumkin bo‘ladi.
Ishtirokchilari cheklangan doiradagi shaxslar bo‘lgan axborot tizimi. Ishtirokchilar axborot tizimining egasi tomonidan yoki shu axborot tizimi ishtrokchilari orasidagi bitim bilan aniqlanadi. korporativ portal ingl.: corporate portal rus.: корпоративный портал Ichki
foydalanish uchun
mo‘ljallangan korporativ veb-sayt. U kompaniya xodimlariga korporativ axborotga, elektron tijorat
maydonchalariga (ta’minotchilar, mijozlar bilan o‘zaro
harakat va
boshqalar), hamda
cheklangan sonli tashqi veb-saytlardan erkin foydalanishni taqdim qiladi. korporativ tarmoq ingl.: enterprise network rus.: корпоративная сеть Katta
tashkilotning mahalliy tarmog‘i. Korporativ tarmoq, xuddi shunday korxona tarmog‘i deb
ham ataladi, korxonada bajarilayotgan barcha ishlarni avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan: yangi mahsulotlarni loyihalashdan tortib, ularni reklama qilish va sotishgacha. Zamonaviy korporativ tarmoq uni tashkil qiluvchi axborot tizimlarining shajaraviy tuzilmasi bilan xarakterlanadi. Uning modeli modullilik va masshtablanuvchilik xususiyatlariga ega. korxona resurslarini rejalashtirish tizimi ingl.: Enterprise Resource Planning (ERP) system rus.: система планирования ресурсов предприятия Korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy resurslarini hisob-kitob va nazorat qilish, rejalashtirish hamda boshqarish vazifalarini kelishilgan holda
bajarishni ta’minlashga qaratilgan axborot tizimi. ERP tizimlarida ta’minlash va savdo vazifalarini bajarish odatda hisoblash vazifalaridan iborat. Bunda
yetkazuvchi va
iste’molchilar resurslarini rejalashtirish tizimlari bilan ularga o‘xshash tizimlar bevosita o‘zaro ishlash mexanizmi mavjud bo‘lmaydi.
Bank tizimlarida keng tarqalgan magnit kartochkasi. Bankomatlarda, savdo va xizmat ko‘rsatish tashkilotlarining kassa apparatlarida kartochkaning egasini aniqlash uchun ishlatiladi. Har qaysi bunday kartochka o‘zining «shaxsiy identifikatsiya tartib raqami» PIN ga ega, u uning egasiga biriktiriladi. kreker ingl.: cracker rus.: крекер Xakerning Internetda qabul qilingan nomlanishi. Tarmoqda haqorat so‘zi hisoblanmaydigan «xaker» so‘zidan farqli, aynan qo‘poruvchi (sindiruvchi - «yomon odam»). Bu atama ko‘p ma’noli: sindiruvchi deb qarsillab sinadigan quruq pecheniyni ham, va
shovqinsiz, muhofazani sindiradigan xakerlarning dasturlarini ham, atashadi.
Axborotni (ma’lumotlarni) buzishga to‘sqinlik qilish va undan ruxsatsiz erkin foydalanish dan muhofazalash maqsadida uni o‘zgartirishning matematik algoritmi.
Almashilayotgan axborot xavfsizligini kafolatlaydigan algoritm. Uning yordamida ikki yoki undan ortiq tomonlar, biror axborot bilan almashadi. Kriptografik bayonnomalar asosida simmetrik kriptoalgoritmlar ham, ochiq kalitli algoritmlar ham olinishi mumkin. Kriptografik bayonnomalarni bardoshli deb hisoblash uchun, uni ishlatish jarayonida to‘la
huquqli ishtirokchilar o‘z maqsadlariga erishishlari, qo‘poruvchilar esa erishaolmasliklari shart.
kriptografik jihoz
160
ingl.: cryptographic equipment rus.: криптографическое оборудование Kriptografik algoritmlarni amalga oshiruvchi va axborotni uzatishda, ishlov berishda va saqlashda muhofazalash uchun mo‘ljallangan, dastlabki matnni shifrmatnga va shifrmatnni dastlabki matnga o‘girish, shifr kalitlarni tayyorlash va ruxsatsiz erkin foydalanish dan muhofaza uchun apparat, dasturiy-apparat, dasturiy majmua va vositalar.
1. Dastlabki matnni shifrmatnga va shifrmatnni dastlabki matnga
o‘girish imkonini ta’minlaydigan, kriptografik algoritmning parametri bo‘lgan ramzlar ketma-ketligi. 2. Shifr o‘zgartirishlari to‘plamidan muayyan o‘zgartirishni aniqlaydigan ma’lumotlar majmui. kriptografik muhofaza ingl.: cryptographic protection rus.: криптографическая защита Axborotni kriptografik o‘zgartirish bajarish yo‘li bilan muhofazalash.
1. Axborotni kriptografik o‘zgartirishni va (yoki) boshqarishni ta’minlaydigan, shu
jumladan, avtomatlashtirilgan, kriptografik kalitlarni tayyorlash va
tarqatishni ta’minlaydigan tashkiliy, texnik va dasturiy vositalar majmui. 2.
Kalit yordamida tanlanadigan qaytar
o‘zgartirishlar oilasi, ular dastlabki matnni shifrlangan matnga va
teskarisiga o‘zgartiradilar. 3. Dastlabki matnni shifrlagan matnga va shifrlagan matnni dastlabki matnga o‘girish usullarini ta’minlaydigan hujjatlar, qurilmalar, uskunalar va birgalikda ishlatiladigan tegishli usullar.
1.
Fan (bilimlar sohasi). U axborot (ma’lumotlar) o‘zgartirish tamoyillari, vositalari va usullari bilan shug‘ullanadi. Bundan maqsad axborot mazmunidan ruxsat etilmagan erkin foydalanish dan muhofazalash va uni buzishni bartaraf qilish. 2. Ma’lumotlarni aloqa kanallari orqali uzatishda yoki saqlashda maxfiylikni va/yoki haqiqiylikni ta’minlash usullari to‘g‘risidagi fan. 3. Ma’lumotlarni xabardor bo‘lmagan shaxslar uchun tushuna olmaydigan qilish maqsadida o‘zgartirish usuli. Ma’lumotlar xavfsizligi tizimining muhim tarkibiy bo‘lagidir. Uning mohiyati, ma’lumotlarni uzatishdan oldin
ma’nosiz belgilar yoki signallar yig‘masiga aylantirishda va ma’lumotlarni oluvchi qabul qilib olgandan so‘ng, ularni dastlabki shakliga qayta tiklashda. kriptologiya ingl.: cryptology rus.: криптология Aloqa kanallari orqali axborotning xavsizligini ta’minlab saqlash va uzatish tizimlarini yaratish va tahlil qilish to‘g‘risidagi fan. Kriptologiyani ikki qismga bo‘lishadi: kriptografiya va kriptotahlil. Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|