Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ma’lumotlar muhofazasi ingl.: data protection rus.: защита данных 1. Tegishli ma’muriy, texnik va jismoniy tadbirlarni qo‘llash. U ma’lumotlardan muallif bo‘lmagan holda erkin foydalanish, hamda beruxsat qasddan
yoki tasodifiy erkin foydalanish, takomillashtirish yo
barbod qilishning oldini olish uchun zarur. 2. Ma’lumotlarga ishlov berishda uning yaxshi saqlanishi, butunligi va
ishonchliligini ta’minlash jarayoni. ma’lumotlar muhofazasi tizimi ingl.: data protection system rus.: система защиты данных Ma’lumotlarning tasodifan yoki atayin qilingan buzilish, buzib talqin etish yoki foydalanishidan muhofazasini ta’minlovchi apparatli, dsturli (jumladan, kriptografiya) vositalar hamda choralar majmui. ma’lumotlar ombori (MO) ingl.: database (DB) rus.: база данных (БД) qarang: ma’lumotlar bazasi (MB) ma’lumotlar sifati ingl.: data quality rus.: качество данных Ma’lumotlarning muayyan masalalarni yechish uchun yaroqliligini ta’minlab beradigan xossalar majmui.
Ma’lumotlarning sifat
ko‘rsatkichlariga aniqlik, to‘lalik, mutanosiblik, ziddiyatsizlik, muhofazalanganlik va boshqalar kiradi.
1.
Moddiy obyekt
yoki moslama. U ma’lumotlarni yozish, saqlash va o‘qish imkonini beruvchi ma’lum fizik xususiyatlarga ega.
Hisoblash texnikasida ma’lumotlar tashuvchisi sifatida yarimo‘tkazgich kristallar, magnit va lazer disklari, magnit tasmalar, magnit kartalar, perfokarta va perfotasmalar hamda (bosish uchun) qog‘oz ishlatiladi. Ma’lumotlar tashuvchisiga ma’lumotlarni yozish va ularni o‘qish moslamalari bilan birga ma’lumotlar tashuvchisi xotira qurilmasini tashkil qiladi. ma’lumotlar butunligi
171
2. Axborotni yozish uchun va doimiy xotira qurilmasi sifatida ishlatiladigan jism yoki muhit. 3. Ma’lumotlar yozilishi yoki o‘qilishi mumkin bo‘lgan moddiy obyekt. ma’lumotlar uzatish kanali ingl.: Data Transmission Channel (DTC) rus.: канал передачи данных 1. Kanal pog‘onasida obyektlarni ulaydigan mantiqiy kanal. 2. Bir qurilmadan ikkinchisiga ma’lumotlar uzatiladigan jismoniy ulanish. Ma’lumotlarni uzatish kanalini tashkil qiluvchi qurilmalar uzatish jarayonini tartibga soluvchi bayonnomalarga bo‘ysunadi, 3. Tarmoq qismi. U tarmoqni har bir juft chekka terminallarini o‘zaro
bog‘laydi va
ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish texnik vositalaridan, shu jumladan, aloqa liniyasi hamda dasturiy ta’minot vositalari va bayonnomalardan tashkil topgan. ma’lumotlar uzatishni qamal qilish ingl.: data transmission blocking rus.: блокирование передачи данных Axborot xavfsizligi buzilishlaridan biridir. U foydalanuvchilar axborotidan iborat bo‘lgan uzatilayotgan ma’lumotning haqiqiyligini, butunligini, o‘z vaqtida yetib borishini va tartibini o‘zgarishida namoyon
bo‘ladi. Buzg‘unchining axborot xavfsizligi obyektlariga (uzatilayotgan ma’lumotlar, tarmoq
obyektlarining apparat-dasturiy vositalari, tarmoqni boshqaruvchi axborot) ataylab qilgan ta’sirlari axborot uzatishni ma’lum vaqtga to‘xtashi yoki kechikishiga olib keladi.
Bu vaqtda
foydalanuvchi uchun
axborotning qadri qolmaydi. ma’lumotlar uzatishni to‘sish ingl.: data transmission blocking rus.: блокирование передачи данных qarang: ma’lumotlar uzatishni qamal qilish ma’lumotlar va ularni tashuvchilarni maxfiylashtirish ingl.: classification of information and its bearers as secret rus.: засекречивание сведений и их носителей Davlat
siridan iborat
ma’lumotlarga qonunchilik tomonidan o‘rnatilgan tartibda, ularni tarqatishga va ularni tashuvchilaridan erkin foydalanishga chekllovlar kiritish. ma’lumotlardan ruxsatsiz erkin foydalanish ingl.: unauthorized access to information rus.: несанкционированный доступ к информации 1. Axborotni olish qoidalarini buzgan holda olish. 2. Foydalanuvchining olish ruxsat etilmagan ma’lumotlarni o‘qish, yangilash yoki buzish maqsadida atayin murojaat qilishi. 3. Subyektlarning axborotni olish va ishlatish qoidalarini buzgan holda axborotlashtirish obyekti (ma’lumotlarni uzatish tarmog‘i)ning asosiy vositalari yordamida axborotni olish yoki ulardan foydalanish.
Ma’lumotlarni asosan hisoblash texnikasi vositalari yordamida qayta ishlash. ma’lumotlarga haqiqiy vaqtda ishlov berish ingl.: real-time data processing rus.: обработка данных в реальном масштабе времени Ma’lumotlarga ishlov berish tezligi, hodisaning modellash tezligi bilan bir xil yuz bergan hol.
Ma’lumotlar bilan aniq
ketma-ketlikdagi amallarni bajarish jarayoni. Bunday amallarga misol tariqasida, ma’lumotlarni izlash,
ma’lumotlarni saralash, ularni tahlil qilish va birlashtirishni keltirish mumkin. Iqtisodiy va muhandislik hisob-kitoblari, ilmiy-texnik masalalar va ishlab chiqarishni boshqarish masalalari ham ma’lumotlarga ishlov berish jaryonlaridir. Ma’lumotlarga ishlov berish abonent tizimlarda bajariladigan amaliy
jarayonlar bilan
amalga oshiriladi. Ma’lumotlarga ishlov berish foydalanuvchilar ehtiyojlari va tarmoq boshqarish ehtiyojlari uchun bajariladi. Foydalanuvchining topshirig‘iga binoan yoxud amaliy dastur tomonidan bajarilayotgan ishlov bir yoki guruh protsessorlar bilan, bir yoki bir nechta, tarmoqda parallel ishlayotgan tizimlarda bajarilishi mumkin.
So‘nggi holda,
M ma’lumotlarga ishlov b... 172
ma’lumotlarga taqsimlangan ishlov berish yuz beradi. Ishlov ikki maromda - o‘zarofaol va vaziyat maromida bajarilishi mumkin.
Ma’lumotlarga ishlov
berish muammosi quyidagi bo‘limlarga ajratiladi: 1) ma’lumotlarga tarmoqli superishlov berish; 2) hujjatlarga ishlov berish; 3) tasvirlarga ishlov berish; 4) nutqqa ishlov berish; 5) signallarga ishlov berish; 6) ro‘yxatlarga ishlov berish; 7) matnlarga ishlov berish. ma’lumotlarga ishlov berish tizimi ingl.: data processing system rus.: система обработки данных Ma’lumotlarga ishlov berishni ta’minlovchi bitta yoki undan ko‘p kompyuter, chekka qurilmalar va dasturiy vositalar. ma’lumotlarga masofadan ishlov berish ingl.: distant data processing rus.: обработка данных дистанционная qarang: teleish. 1. Ma’lumotlarga masofada ishlov barish. 2. Kiritish (yoki chiqarish) qurilmalari markaziy protsessordan uzoqda joylashgan holda ma’lumotlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish. ma’lumotlarga ochiq tarmoqda ishlov berish ingl.: Open Network Computing (ONC) rus.: открытая сетевая обработка данных SUN Microsystems korporatsiyasi tomonidan taklif qilingan asosiy funksional profil. SUN Microsystems korporatsiyasiga tegishli bo‘lgan ONC 1985 yili paydo bo‘lgan va turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan chiqarilgan axborot tizimlarida tatbiq
qilishga mo‘ljallangan standartlar to‘plamidir. Bu standartlar, operatsion tizim
va kompyuterlarning arxitekturasiga bog‘liq emas. Interfeyslarning barcha spetsifikatsiyalari va tavsiflari nashr qilingan va mutaxassislarning keng doirasiga murojaat etilgan, ya’ni, ONC ochiqdir. Unda dastlabki matnlarning talaygina qismi bepul uzatiladi, qolgan qismi uchun – arzimagan pul to‘lanadi. ONC asosiy profili keng tarqalib, ma’lumotlarga tarqoq ishlov berish uchun de- fakto standart bo‘lib qoldi.
Amaliy dasturlarni, bir guruh axborot tizimlari tomonidan bajarish uslubi. DDP ning mohiyati shundaki, unda foydalanuvchi, bir necha o‘zaro ishlovchi abonent tizimlarda joylashgan, tarmoq xizmatlari va amaliy jarayonlar bilan ishlash imkoniga ega bo‘ladi. Taqsimlangan ishlov berish uchun amaliy dasturlar segmentlab bajariladi.Ma’lumotlarni uzatish, jarayonlarni masofadan chaqirish yoki elektron pochta yordamida yuz beradi. Taqsimlangan ishlov berishni alohida katta imkoniyatlarini aralash tarmoqlarda ko‘rish mumkin.
Ma’lumotlarga taqsimlangan ishlov berish texnologiyasi. U DCE muhiti bo‘lib, 1990 yilda ochiq dasturiy ta’minot fondi tamonidan taklif qilingan.Abonent tizimlar guruhlari bo‘yicha tarqalgan geterogen tarmoqda amaliy jarayonlarni bajarish uchun mo‘ljallangan tarmoq xizmatlarining yig‘masidir. ma’lumotlarni boshqarish tili ingl.: Data Manipulation Language (DML) rus.: язык манипулирования данными Ma’lumotlar bazasining boshqarish tizimida dasturlar bilan ma’lumotlar bazasi orasida almashuvni tashkil qilish
uchun foydalaniladigan til. Ma’lumolarni ajratib olish, yaratish, yo‘q qilish va o‘zgartirish uchun foydalaniladigan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining buyruqlari nimto‘plami.
Ma’lumotlarni dolzarb holatda saqlash, ya’ni ularni ma’lum sohadagi aks ettirilayotgan obyektlar holati bilan
muvofiqlashtirish. Dolzarblash yozuvlarni qo‘shish, o‘chirish hamda tahrir qilish amallarini o‘z ichiga oladi.
1.Axborot tuzilmalashning kelishilgan standartidan foydalanib, bir kompyuterdan boshqasiga elektron tarzda axborot uzatish. 2. Korxonalar orasida elektron shakldagi buyurtma, tasdiqlov va hisob raqamli-fakturalar ma’lumotlarga ishlov b...
173
kabi, hujjatlar bilan almashuv. Bu usuldan foydalanib kompaniyalar, tarmoqlarni ishchan o‘zaro aloqada ishlash uchun qo‘llashlari mumkin.
Agar kompaniyalar orasidagi yozishma odatdagi hodisa bo‘lsa, EDI hisob raqami va shartnoma kabi katta hajmdagi qog‘oz hujjatlarni almashtirib katta hajmdagi axborotlarni uzatishni nazarda tutadi. EDI korporativ malumotlar bazalariga bevosita o‘zgarishlar kiritilishini nazarda tutadi.
Ma’lumotlarni umumiy oqimidan kerakli mezonlarga ega bo‘lganlarini ajratib qo‘yish jarayoni. Ma’lumotlarni filtrlash jismoniy pog‘onadan tashqari barcha
pog‘onalarda amalga oshirilishi mumkin. Ular quyidagilar zarur bo‘lganda bajariladi: - ruxsatsiz erkin foydalanish ga urinishlar bilan bog‘liq ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlash; - yakkakanal yoki halqa
tarmoqlarda ma’lumotlar bloklarining tanlanishi; - o‘rnatilgan standartlarga mos kelmagan, masalan MB ga yozishda, ma’lumotlarni chiqarib tashlash; - ma’lumotlarni zichlashtirish, masalan, bittasidan boshqa bir biri bilan ketma ket kelgan barcha ochiq joylarni yo‘q qilish va ularning o‘rniga ochiq joylar sonini yozib qo‘yish.
Bitta muhit (sim) bir yo‘la bir necha kanallarga xizmat ko‘rsata oladigan ma’lumotlarni uzatish turi. Keng yo‘l-yo‘lli uzatish, misol uchun, kabel teleko‘rsatuvlari xizmati tomonidan foydalaniladi. ma’lumotlarni muhofazalash samaradorligining me’yorlari ingl.: efficiency norms of information protection rus.: нормы эффективности защиты информации Me’yoriy hujjatlar tomonidan belgilangan axborotni muhofazalash samaradorligi ko‘rsatkichlarining qiymati. ma’lumotlarni muvofiqlash ingl.: data authentication rus.: аутентификация данных qarang: ma’lumotlar autentifikatsiyasi ma’lumotlarni nusxalashtirish ingl.: data replication rus.: тиражирование данных Tarqoq ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlarni tarqatish texnologiyasi. Azalda, to‘la hujjatlar yoki
fayllar nusxalashtirilgan. Keyinroq, tarmoqda tranzaksiyalarning sonini kamaytirish uchun hujjatlarni va fayllarni faqat o‘zgartirilayotgan qismini nusxalashtirildi. Nusxalashtirish yangi ma’lumotlar kiritilganda ham, ularni butunlay yangilanganda ham amalga oshiriladi. Nusxalashtirish shunday amalga oshiriladiki, ma’lumotlar blokining biror nusxasiga kiritilgan ma’lumotlar, boshqa nusxalarga ham tarqatiladi. Tarmoqda nusxalashtirish davriy ravishda (aniq vaqt oraliqlarida) yoki
yangi ma’lumotlarning tushishiga qarab bajariladi.
Ma’lumotlarni jismoniy va (yoki) mantiqiy tuzilmasini tavsiflash tili. Ma’lumolar bazasi obyektlarini (jadval, indeks va h.k.larni) tuzilmasini yaratish, yo‘q qilish va o‘zgartirish uchun foydalaniladigan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining buyruqlari nimto‘plami.
Foydalanuvchilar tomonidan axborotni tezkor olish texnologiyasi. Foydalanuvchilar o‘z
abonent tizimlariga axborotni ikki
texnologiyadan birini ishlatib olishlari mumkin. Ma’lumotlarni ko‘chirib olish texnologiyasi shu bilan tavsiflanadiki, unda foydalanuvchi mustaqil yoki mobil agentlar yordamida kerakli axborotni bazadan qidiradi, uni topib, bazadan oladi. Ma’lumotlarni turtkilab chiqarish texnologiyasining mohiyati shundaki, foydalanuvchilar guruhiga ularning muayyan talabnomalarsiz aniq axborot tarqatiladi. Uni buyurtma bergan va tarqatish manzili egalari ro‘yxatiga kiritilganlar oladi.
ma’lumotlarni tortish ... 174
Foydalanuvchi mustaqil ravishda yoki mobil agentlar yordamida tarmoqdan kerakli axborot izlaydi va uni topgach qabul qilib olishini ta’min etish texnologiyasi. Bu holda shaxsan bitta manzilga tarqatish yuz beradi.
Ma’lumotlar bazasi fayli yoki server haqida nom, tur, joylashish va shartsiz ravishda boshqa axborot belgilanadigan ulanish. ma’lumotlarni o‘tkazish texnologiyasi ingl.: push technology rus.: технология выталкивания данных Bir
guruh foydalanuvchilarga muayyan axborotni, unga aniq so‘rovlar bo‘lmasa ham tarqatish texnologiyasi. Uni tarqatish manzillari ro‘yxatiga kiritilgan buyurtma berganlar oladi. Bunda keng tarmoqli tarqatish yuz beradi. Bunday
xizmat uslubi
WWWxizmatida ishlatiladi. Ma’lumotlarni o‘tkazish texnologiyasidan quyidagi hollarda foydalaniladi. - mahsulot va xizmatlar reklamasi; - qo‘l ostidagi tashkilotlarga hujjatlarni tarqatish; - bank tomonidan qimmatli qog‘ozlarning joriy qiymati to‘g‘risida ma’lumot berish; - jamoa xodimlarini yangi xabarlar haqida ogohlantirish va ularga yangi dasturlar tarqatish. Mazkur texnologiyadan foydalanishda ko‘pincha muayyan turdagi axborotlarga obuna e’lon qilinadi.
Ma’lumotlarni elektr kuchlanish yoki elektr toki kabi ma’lum diapazonda to‘xtovsiz o‘zgaruvchi fizikaviy kattaliklar shaklida taqdim etish, saqlash va uzatish uslubi.
Ma’lumotlar butunligining buzilishi. ma’lumotlarning xavfsizligi ingl.: data security rus.: безопасность данных Dasturlarni va ma’lumotlarni tasodifiy yoki qasddan o‘zgartirish, yo‘q qilish, oshkor qilish, hamda ruxsatsiz foydalanishdan muhofazalash tamoyillar to‘plami. Ma’lumotlar xavfsizligi arxitekturasi ko‘prejali muammo bo‘lib, u qator muhim vazifalarni o‘z ichiga oladi. Ularga birinchi navbatda, autentifikatsiya, mahfiylik (konfidensiallik), erkin foydalanish nazorati, ma’lumotlar butunligi kiradi. ma’muriy boshqaruv ingl.: management control rus.: административное управление Axborot-hisoblash tarmog‘ini boshqarish vazifalari. U ma’lumotlarni uzatish tizimlari, terminallari va kanallarini ishga tushirish va o‘chirish, nosozliklarni aniqlash, statistik ma’lumotlarni to‘plash, hisobotlarni tayyorlash va h.k. bilan bog‘liq. ma’muriy tizim ingl.: management system rus.: административная система Sayt, portal, axborot majmui yoki ularning qismini boshqarishni ta’minlovchi tizim. U, shuningdek, obyektdan erkin
foydalanish nazoratini va undan
ruxsatsiz erkin
foydalanishdan muhofazani amalga oshiradi. Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|