Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
kriptotahlil ingl.: cryptanalysis rus.: криптоанализ 1. Ma’lumotlarni oshkor aylash va/yoki soxtalashtirish usullari to‘g‘risidagi fan. 2. Dastlabki matn shaklida nozik axborotni ajratish uchun kriptografik tizimni, uning kirish va (yoki) chiqishini tahlil qilish. kriptotahliliy hujum ingl.: crypto analytical attack rus.: криптоаналитическая атака qarang: tahliliy hujum kriptotizim ingl.: cryptosystem rus.: криптосистема qarang: kriptografik tizim. kross-dastur ingl.: crossware rus.: кросс-программа Ekstratarmoqlar foydalanuvchilari uchun ishlab chiqiladigan dastur. Bu amaliy dasturlar odatdagilardan shu bilan farq qiladiki, ular muayyan amaliy tizimlar bilan emas, balki Amaliy tizimlar yig‘masi bilan ishlashi mumkin. Shu sababli, kross – dasturlarni ishlatganda, kriptografik kalit
161
turli ishlab chiquvchilarga umumiy bo‘lgan standartlarni qo‘llash zarur. Kruk kriptotizimi ingl.: Crook’s cryptosystem rus.: криптосистема Крука Xatolarni tuzatish kodlariga asoslangan kriptotizim. MakEllisning kriptotizimini kamchiliklarini yo‘qotish uchun YE.Kruk tomonidan taklif qilingan. kursor ingl.: cursor rus.: курсор Kompyuter ekranida siljib boradigan obyekt nomini yoki bajarilayotgan amalning joyini ko‘rsatuvchi nishon, belgi. U klaviatura, «sichqoncha», yorug‘lik perosi yoki dastur boshqaruvidan olingan buyruqlarga monand siljiydi. Ekranda kursor to‘rtburchak, nishon, strelka yoki qisqa chiziqcha shaklida aks etadi. Inson va kompyuter muloqatining muhim elementi. kvant ingl.: quantum rus.: квант Diskret fizik kattalik, masalan, signal o‘zgarishi mumkin bo‘lgan eng kam kattalik.
Kvant axborotining vujudga kelishi, ishlov berish, uzatish
va saqlash
jarayonlarini ifodalovchi futuristik nazariya. Bu axborot ustidan amallar, bitlar sifatida elementar zarrachalar holatini ishlatish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Kvant axborotini mumtoz shaklga aylantirish uchun maxsus dekoderlovchi qurilma ishlatiladi. Axborotning kvant nazariyasi sof nazariy fan bo‘lib, hozirgacha, u asosida
qurilgan texnologiyalar amaliyotdan ancha uzoq. kvant kompyuteri ingl.: quantum computer rus.: квантовый компьютер Kvant nazariyasining tamoyillaridan foydalanib, «hisoblashlarning kvant parallelizmi» deb ataluvchi effekt asosida
loyihalanayotgan kompyuter. Nazariy jihatdan, kvant kompyuterlari, hozirgi zamonaviy yarimo‘tkazgichli kompyuterlarga nisbatan bir necha daraja yuqoriroq hisoblash tezligini ta’minlashlari mumkin. Ularning yaratilishi bilan misli ko‘rilmagan texnologik siljish kutilmoqda. Ilk bor kvant hisoblashlar g‘oyasi rus matematigi YU.I. Manin tomonidan 1980 yili aytilgan.
Kvant fizikasining tamoyillarini ishlatishga asoslangan kriptografik mexanizm. Xabarlarni uzatish
uchun fotonlar ishlatiladi, bu
kriptoanalitik tomonidan axborotni shakl turini yoki uni uzatish jarayonini buzish mumkin emasligini kafolatlaydi. Bu mexanizm 70-yillar oxirida chop etilgan. Hozirgi kunga kelib, kvantli kriptografiya amalda qo‘llanilmayapti, faqat tajriba sifatida ishlatiladi. kvantlash ingl.: quantization rus.: квантование 1. Biror bir uzluksiz kattalik qiymatlari kengligini chekli bir-biri bilan kesishmaydigan oraliqlarga bo‘lish. 2. Ma’lumotlarni uzluksiz shakldan diskret shaklga o‘tkazish amali. 3. Ma’lumotlarni nimguruhlarga (sinflarga) bo‘lish, masalan, tasvirlarga raqamli ishlov berilganda. Kvantlash berilgan kattalikni kvantlarga bo‘lishga keltiriladi. Informatikada, birinchi navbatda kvantlashga vaqt va analogli signallar yo‘liqadi. ko‘p dasturli rejim ingl.: multiprogramme mode rus.: мультипрограммный режим Kompyuter yoki hisoblash majmui tomonidan bir paytning o‘zida bir necha vazifani yechish. Uning turlaridan biri taqsimlangan vaqt maromi, boshqasi – vazifaning paketli yechilishi, ya’ni hisoblash qurilmalarini to‘la yuklash maqsadida vazifalarning tanlab guruhlarga birlashtirilishi.
Foydalanuvchi turli xil harakatlarni (masalan, rolli o‘yin) amalda qo‘llashi mumkin bo‘lgan matn muhitini yaratuvchi kompyuter dasturi. K ko‘p foydalanuvchili d... 162
Teleanjuman turlaridan biri. Ko‘p ishtirokchilar uchun
ochiq bo‘lan
virtual voqeiylik foydalanuvchilarning o‘zlari
tomonidan kengaytirilishi mumkin. Hozirgi paytda turli xil ko‘p foydalanuvchili muhitlar o‘zgartirilgan ko‘rinishda keng tarqalgan va turli
mavzulardagi hamjamiyatlar tuzish uchun xizmat qiladi, masalan, astronomiya, biologiya, adabiyot va
madaniyat nazariyotchilari, ommaviy axborot vositalari tadqiqotchilar va boshqa hamjamiyatlar. ko‘p kristalli integral sxema ingl.: multicrystal integrated circuit rus.: многокристальная интегральная схема Bitta korpusda joylashgan va o‘zaro bog‘langan kristallar guruhidan iborat integral sxema. Kristallar bitta taglikda joylashgan bo‘lib ko‘p qatlamli yupqa tasmali bog‘lovchi chiziqlar yordamida o‘zaro ishlaydi. Albatta ishlatiladigan kristallar korpussizdir. Ko‘p kristalli modullarda o‘zaro bog‘lanishlar uzunligi bosma plataga qaraganda ancha kichkina bo‘lishi sababli modullar ishlaydigan tezliklar gigagers chastotalarga yetib borgan. Ko‘p
kristalli modullar avvalo katta
kompyuterlarda qo‘llanilgan. Endilikda esa ular shaxsiy
kompyuterlarda ishlatiladi. Bu ma’lumotlarni qayta ishlash tezligini oshirish imkonini beradi. ko‘p manzilli uzatish ingl.: multiaddress trasmission rus.: многоадресная передача Maxsus manzilga («hammaga») ko‘ra har bir abonent tizimiga blok nusxalarini alohida, ketma-ket yo‘naltirish orqali keng tarqatish. ko‘p pog‘onali kriptografiya ingl.: multilevel cryptography rus.: многоуровневая криптография R.Rayvest tomonidan taklif qilingan va
simmetrik kriptotizimlar uchun kriptografik kalitlar tuzishning maxsus usulini ko‘zlovchi mexanizm. Ushbu
mexanizmni amalga
oshiruvchi kriptotizim shunday tuzilganki, birinchi kriptografik kalit ixtiyoriy ravishda tanlanishi mumkin, barcha keyingi kalitlarni tanlash esa muayyan qonunga mos kelishi lozim. ko‘p pog‘onali muhofaza ingl.: multilevel protection rus.: многоуровневая защита Turli erkin foydalanish huquqlariga ega subyektlarning turli
xavfsizlik pog‘onali obyektlardan erkin foydalanishni ajratuvchi muhofaza. ko‘p pog‘onali xavfsizlik ingl.: multilevel security rus.: многоуровневая безопасность Turli noziklik pog‘onalariga ega axborotni saqlovchi tizimlar sinfi. Ushbu pog‘onalar turli ochiqlik pog‘onali obyekt yo subyektlardan bir paytning o‘zida erkin foydalanish imkonini berib, ayni paytda ulardan ruxsatsiz erkin foydalanishni man etadi.
Bir necha abonent (foydalanuvchi, dastur yoki qurilma)ning bitta resurs bilan o‘zaro ishlash jarayoni. Erkin foydalanish amalga oshiriladigan resurslarga fayllar, xotira qurilmalari, printerlar, kanallar va h.k. kiradi. Erkin foydalanishni boshqarish tanlangan erkin foydalanish usuli (yo‘li)ga bog‘liq. ko‘p vazifali qurilma ingl.: multifunctional device rus.: многофункциональное устройство Bir necha vazifani bajaruvchi qurilma. Har biri printer, skaner, faks apparati, nusxa olish apparati bo‘lgan qurilmalar ayniqsa keng tarqalgan.
Kompyuterning bir paytning o‘zida bir necha amaliy jarayonlarni amalga oshirish imkonini beruvchi ish maromi. Ko‘p vazifali marom operatsion tizim imkoniyatlari tomonidan ta’minlanadi. Ko‘p vazifali maromning bir necha
turi bor.
Ularning eng
oddiysi kompyuterga bir necha amaliy dasturlarning yuklanishidir. Biroq ularning faqat bittasi bilan ish yuritiladi. Boshqa maromda bitta dastur ustun bo‘ladi. Boshqa dasturlar bilan esa kompyuter tegishli resurslari ustun vazifa bilan band bo‘lmaganda ishlaydi. Eng murakkab marom vaqt taqsimlanishi maromidir. Bu yerda kompyuter har
bir vazifaga ketma-ket soniyaning bo‘lagini ajratadi. Ba’zi vazifalarga ustunlik berilishi mumkin. ko‘p kristalli integra... 163
ko‘p o‘lchamli taqdim etish ingl.: multidimensional view rus.: многомерное представление Ma’lumotlarni tezkor tahliliy qayta ishlash uchun qulay tarzda taqdim etish texnologiyasi. Ma’lumotlar ko‘p o‘lchamli ma’lumotlar bazalari ko‘rinishida taqdim etiladi. Relyatsion ma’lumotlar bazalaridan farqli o‘laroq, ushbu ma’lumotlar bazalarida ma’lumotlar ayrim jadvallarda joylashmaydi. Foydalanuvchi uni qiziqtirayotgan obyektlar haqida turli axborotga ega bo‘lishini xohlasa, u jadvallar guruhi bo‘yicha izlashi lozim. Ko‘p o‘lchamli bazada sanab o‘tilgan uchala tavsifnoma ham bitta massiv ichida joylashgan va izlash aynan uning doirasida amalga oshiriladi. Shu tufayli turli xildagi elementlardan iborat murakkab so‘rovga tezkor javob beriladi. Ma’lumotlarning ko‘p o‘lchamli taqdim etilishi mijoz-server arxitekturasida qo‘llaniladi. Bazalar, relyatsion strukturalarni ko‘p
o‘lchamli massivlarga aylantirish imkonini beruvchi dasturiy ta’minotga ega.
Bu foydalanuvchilarning tegishli so‘rovlariga javoban tarmoqda uzatiluvchi ma’lumotlar hajmini kichraytirish imkonini beradi. ko‘prik ingl.: bridge rus.: мост Trafikni ikki tomonga o‘tkazuvchi qurilma (qarang: yo‘naltirgich ko‘prik). U bir xil bayonnomaga ega bir necha fizik mahalliy tarmoqlarni bog‘laydi. Ko‘prik ma’lumotlarni uzatish muhitini qismlarga ajratib, kichik tarmoqning ma’lum qismlarini boshqalardan ajratadi, bu esa ma’lumotlarni uzatish tezligini oshiradi va
tarmoqdan ruxsatsiz erkin foydalanish imkoniyatini kamaytirishni ta’minlaydi. OSI atamalar to‘plamida ko‘prik ma’lumotlarni uzatish kanali pog‘onasidagi oraliq tizim (Data Link Layer) hisoblanadi.
Ko‘prik
va yo‘naltirgich vazifalarini birlashtiruvchi qurilma. U mahalliy jismoniy tarmoqlarning turli
bayonnomalar bilan
bog‘lanishini ta’minlaydi. ko‘ptashuvchi ingl.: multimedia rus.: мультимедиа qarang: multimedia ko‘rilgan gipermurojaat ingl.: visited hyperlink rus.: просмотренная гиперссылка Bog‘lama tashrifchisi oldinroq sichqoncha, klaviatura yoki boshqa qurilma yordamida faollashtirgan veb-sahifadagi gipermurojaat. ko‘rish muharriri ingl.: browser rus.: редактор просмотра qarang: brauzer ko‘rsatkich ingl.: pointer rus.: указатель URL formatidagi ma’lumotlarga qo‘shilgan va ma’lumotlarning boshqa yozuv yoki faylda joylashishini ko‘rsatuvchi manzil. Ko‘rsatkich misoli sifatida murojaatni keltirish mumkin.
Boshqa domen nomi bilan kiradigan va jismonan boshqa yerda joylashgan veb-sayt nus’hasi. Odatda ko‘zgu haddan tashqari band bo‘lgan veb-sayt da, tashrifchilar oqimini bo‘lish uchun ishlatiladi. Mashhur veb-saytlar foydalanuvchilarga yaqinroq (bu axborotni uzatish tezligiga ta’sir qiladi) ko‘zguni tanlashi uchun, ko‘p mamlakatlarda o‘z ko‘zgulariga ega.
K ko’zgu
164
Ll L1 qisq.: Level 1 Birinchi pog‘ona. L1-cache – birinchi pog‘ona keshi.
Mahalliylashtirish. Aniq jo‘g‘rofiy hududda muayyan milliy tilda ishlashni quvvatlash. 10 soni, localization so‘zidagi birinchi «l» harfidan to oxirgi»n» harfigacha mavjud harflar sonini bildiradi. L2 qisq.: Level 2 Ikkinchi pog‘ona. L2-cache – ikkinchi pog‘ona keshi.
2 pog‘onani tunnellash bayonnomasi. VPN yaratish uchun bayonnoma.
Uchinchi pog‘ona. L3-cache – Alpha
protsessorlarida uchinchi pog‘ona keshi. LALR qisq.: LookAhead Left Recursive Ilgariga qarab turib chapga rekursiya. Sintaksis bo‘yicha tahlil uchun ishlatiladigan algoritm.
(jargon) (inglizcha lame - «zaif») O‘zini kompyuter ekspertlari deb hisoblaydigan odamlarning o‘ylashicha kompyuterni yomon tushunadigan odamlarga beriladigan laqab. LAN qisq.: Local Area Network Ma’lumotlar uzatishning mahalliy tarmog‘i, mahalliy hisoblash tizimi.
ATM tezkor kanali orqali Ethernet va Token Ring tarmoqlarini yagona tarmoqqa birlashtirish imkoniyati. LANE texnologiyasi bu jarayonni favqulodda soddalashtirish imkoniyatini beradi. Bunda Ethernet va Token Ring tarmoqlarining kompyuterlariga qo‘shimcha o‘zgarishlar kiritilmaydi. Shu bilan birga, IP, IPX, AppleTalk va DECnet standart bayonnomalari ATM kanalidan baland pog‘onada ishlaydi, LANE qisq.: LAN Emulation qarang: LAN emulyatsiya LATA qisq.: Local Access and Transport Area Mahalliy telekommunikatsiya tarmog‘i. lazer disk ingl.: laser disk rus.: лазерный диск Lazer
nuri yordamida o‘qiladigan, disk
shaklidagi ma’lumotlar tashuvchisi. Ikkilik sanoq tizimida berilgan ma’lumotlar metall yoki polimer lazer disk ustiga kuchli lazer nuri yordamida mayda chuqurliklarga (pit) va ular orasidagi o‘rtaliklarga (lands) yoziladi. Biroq, chuqurliklar va o‘rtaliklar ikkilik kodining bir va nollariga mos bo‘lmaydi. Yozish disk markazidan chetlariga o‘tkazilgan spiralsimon yo‘lkalar bo‘ylab amalga oshiriladi. Bitta diskda matn, tovush, tasvir kabi shakllarda axborotlarni yozish uchun mo‘ljallangan turli formatlardagi yo‘lkalar (treklar) mavjud bo‘lishi mumkin. Shaxsiy kompyuterlarda tahminan 650 Mbayt hajmidagi ma’lumotlarni saqlash imkonini beradigan kompakt-disklar (CD) qo‘llaniladi. Ushbu hajm standart bilan tasdiqlangan bo‘lsa-da, yo‘lka yoki pitlarning qalinroq joylashishida diskda ko‘proq hajmdagi ma’lumotlar saqlanishi mumkin. Lazer disk bir marta yoziladigan — CD-R (CD-Recordable — yoziladigan CD) va ko‘p marta yoziladigan — CD-RW (CD-Rewritable — qayta yoziladigan CD) bo‘lishi mumkin. CD-R va CD-RW atamalari yozish
moslamalarini, hamda
disklarning o‘zlarini ham bildiradi. lazer printeri ingl.: laser printer rus.: лазерный принтер Ll
165
Lazerli chop etish texnologiyasi uslubi asosida ishlovchi va kompyuter axborotini chop etish (chiqarish) vazifasini bajaruvchi apparat. Kompyuterdan chiqish ma’lumotlari ekranning nuqtalar to‘plamiga o‘xshash rastr formatiga o‘giriladi. Shakllangan rastr tasvir lazer yordamida ijobiy elektrstatik elektrlanishga ega bo‘lgan barabanda aks ettiriladi. Lazer bilan yorug‘langan nuqtalarda baraban elektrsizlanadi. Bundan keyin ijobiy elektrlanishga ega bo‘lgan bo‘yoq
(toner) barabanga elektrsizlangan nuqtalarda yopishadi. Aylanib, baraban bo‘yoqni salbiy elektrlangan qog‘oz varag‘iga o‘tkazadi. Keyin boshqa baraban qog‘ozni qizdiradi va bu bo‘yokni mustahkamlaydi. lazerli chop etuvchi ingl.: laser printer rus.: лазерный принтер qarang: lazer printeri LBA qisq.: Logical Block Addressing Mantiqiy bloklarni manzillash. EIDE –
blokini manzilini berish usuli. LCD qisq.: 1. Liquid-Crystal Display - Suyuqkristalli displey (indikator, SKI). 2. Lowest Common Denominator – Eng kichik umumiy maxraj.
Liniyani boshqarish bayonnomasi. PPP bayonnomasining tarkibiy qismi. LDAP qisq.: Lightweight Directory Access Protocol Katalogdan erkin foydalanishning yengillashtirilgan bayonnomasi. TCP/IP tarmoqlarda kataloglar xizmatining soddalashtirilgan bayonnomasi. X.500 standartiga asoslanadi. Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|