Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
xabar qabul qiluvchi ingl.: message recipient rus.: получатель сообщения Jo‘natuvchining o‘zi yoki uning nomidan jo‘natilgan xabarni oluvchi jismoniy yoki yuridik shaxs. xabar xesh-funksiyasi ingl.: message hashing function rus.: хэш-функция сообщения Qiymati kirish ketma-ketligining, ya’ni, ikkilik sanoq tizimida berilgan xeshlantiriluvchi sonning har bir bitiga yoki xeshlantiriluvchi dastlabki matnni har bir ramziga bog‘liq bo‘lgan funksiya. Xeshlantirish algoritmi kirish matnidan birxil uzunlikda natija chiqaradi. Bunda uzunlik deganda, ikkilik sanoq tizimida berilgan ifodadagi bitlar soni nazarda tutiladi. Masalan, kirish matni «AKT lug‘ati» bo‘lsa, va xesh-funksiya qiymati «10110111010100101»ga teng chiqsa, xesh- funksiya qiymati uzunligi 17 bitga teng bo‘ladi. Chiqish uzunligi 128,192,256 bit bo‘lgan xesh- funksiyalar ham
mavjud. Xesh-funksiya samarali bo‘lishi uchun kirish xabari uchun natija noyob bo‘lishi lozim. Odatda, xesh- funksiyalar bir tomonli funksiyalardir. Chunki, chiqish qiymati asosida dastlabki matnni hisoblab topish juda qiyin. Xesh-funksiyalar axborot uzatish va saqlashda uning xavfsizligini muhofaza etish uchun qo‘llaniladi.
Dastlabki matn va kalitdan muayyan qoida bo‘yicha hosil qilingan tayinli uzunlikdagi ma’lumotlar ketma-ketligi. xabarlarni uzib-ulash ingl.: message switching rus.: коммутация сообщений Ikkilamchi tarmoqning stansiyasida yoki bog‘lamasida bajariladigan amallar majmui. U xabarni to‘la qabul qilish, uni yig‘ish va uni manzil alomatiga monand uzatishdan iborat. Xabarlar uzib-ulash bayonnomalarning yetti pog‘onali shajarasini hisobga olib, xabarlarni tarmoq orqali, ularni uzib-ulash bog‘lamalarida oraliq yig‘ish, saqlash va ajratish amallarini bajarib uzatishni ta’minlaydi. Bunda, har bir bog‘lama xabarni qismlar bo‘yicha qabul qiladi, uni yig‘adi, xotiraga yozadi, xabarda xatolar borligini tekshiradi va shundan so‘ng, keyingi bog‘lamaga (qismlarga ajratib) uzatib yuboradi. Katta xotiraga ehtiyoj va ma’lumotlarni nisbatan sekin uzatilishi buning kamchiligidir. Bu hol ko‘p tarmoqlarda xabarlar uzib-ulashni X xabarlarni uzib-ulash
316
boshqa uzib-ulash turlari bilan almashtirilishiga olib keldi. xaker ingl.: hacker rus.: хакер 1. Kompyuterlar bo‘yicha yuqori malakali mutaxassis. 2. O‘z bilimlari va vositalaridan muhofaza qilinayotgan resurslardan ruxsatsiz erkin
foydalanish uchun foydalanuvchi kompyuterlar bo‘yicha yuqori malakali mutaxassis. 3. Informatika sohasida turli noqonuniy harakatlarni bajaruvchi shaxs:
boshqa tarmoqlardan ruxsatsiz erkin foydalanish va ulardan axborot olish; dasturiy mahsulotlarning muhofazasini noqonuniy ravishda buzish va ularning nusxalarini ko‘chirish; kompyuter «viruslarini» yaratish va tarqatish va h.k. Shuni ta’kidlash kerakki, xaker harakatlari turli jinoyat va fuqarolik qoidabuzarliklar tarkibini tashkil qiladi.
“Xak” (xakerdan olingan) va “aktivizm” (faollik) so‘zlarining birlashishi orqali paydo bo‘lgan bo‘lib, xaktivizm atamasi veb-sayt yoki kompyuter tizimiga siyosiy yoki ijtimoiy yo‘naltirilgan xabarni yetkazish maqsadida uyushtirilgan xaker hujumni bildiradi.
Avtomatik boshqaruv nazariyasini rivojlantirish bilan shug‘ullanuvchi olimlarni birlashtiruvchi xalqaro tashkilot. IFAC 1957 yilda turli mamlakatlardagi mutaxassislar o‘rtasida ijodiy aloqa o‘rnatish hamda ular orasida axborot almashishni yo‘lga qo‘yish uchun yaratilgan.
Mamlakat davlat chegarasi orqali, axborot mahsulotlarini uzatish va qabul qilish, hamda axborot xizmatlarini ko‘rsatish. xalqaro axborotga ishlov berish tashkiloti ingl.: International Federation for Information Processing (IFIP) rus.: международная федерация по обработке информации Ma’lumotlarga ishlov berish
vositalari nazariyasini rivojlantirish va
ulardan foydalanishga ko‘maklashuvchi xalqaro
tashkilot. IFIP 1959 yilda turli mamlakatlardagi olimlar va ishlab chiqaruvchilar orasida axborot almashish va ish aloqalarini o‘rnatish uchun yaratilgan. Xalqaro Elektr Aloqa Ittifoqi (XEAI) ingl.: International Telecommunications Union (ITU) rus.: международный союз электросвязи (МСЭ) Elektr
aloqasidan foydalanish va uni
rivojlantirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi xalqaro tashkilot. ITU Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)
tomonidan boshqarilib Jeneva (Shveysariya)da joylashgan. ITU 1865 yilda yaratilib, 1932 yilgacha Xalqaro telegraf ittifoqi deb atalgan. ITU maqsadi barcha aloqa turlaridan mintaqaviy foydalanishda xalqaro hamkorlikni ta’minlash va kengaytirish, texnik vositalarini mukamallashtirish va
ulardan samarali foydalanishdir. ITU, shuningdek, simsiz tarmoqlar uchun chastotalarni ro‘yxatga olishga ham javobgardir. Xalqaro Elektrtexnika Komissiyasi (XEK) ingl.: International Electrotechnical Commission (IEC) rus.: международная электротехническая комиссия (МЭК) Elektrotexnika sohasida standartlar ishlab chiqish bilan
shug‘ullanuvchi tashkilot. Elektrtexnik apparat va mashinalar uchun standartlardan tashqari XEK elektron qurilmalar uchun hujjatlarni ham ishlab chiqadi.
Milliy (davlat) standartlarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar tomonidan yaratilgan xalqaro tashkilot. XST 1946 yilda sanoatning turli
sohalarida xalqaro
standartlashtirishni ta’minlash uchun yaratilgan. Uning
a’zolarining ko‘pchiligi turli mamlakatlarda standartlar masalalari bilan xaker
317
shug‘ullanuvchi tashkilotlardir. XSTning asosiy vazifasi texnologiyalar va mahsulotlar uchun umumiy standartlarni ishlab chiqishdir. 1987 yilda XST Xalqaro elektrtexnik komissiya (XEK) bilan birgalikda 1-Birlashgan texnik qo‘mitasini yaratgan. Uning zimmasiga axborot texnologiyalari tizimlarini standartlashtirish vazifalari yuklatilgan. Mazkur qo‘mita Xalqaro elektr aloqa ittifoqi (XEAI) bilan yaqin hamkorlik o‘rnatgan. 1977 yilda XST O‘zaro ishlovchi ochiq tizimlar (O‘OT) ustida ishini boshlagan. 1979 yilda u ochiq tizimlar o‘zaro ishining asosiy etalon modelini belgilagan. Ushbu
model ochiq
tizimlarning keng
ko‘lamdagi xalqaro standartlarini ishlab chiqish uchun asos yaratgan. xalqaro tarmoq ingl.: international network rus.: международная сеть Tarkibiy qismlari bir necha mamlakatda joylashgan axborot tarmog‘i. Bunday tarmoqlar xalqaro
hamjamiyatlar, korporatsiyalar, uyushmalar tomonidan quriladi va iqtisodiyot, ilm-fan, ta’lim va texnologiyalarning murakkab vazifalarini hal qilishga qaratilgan. Xalqaro tarmoqlar, shuningdek, katta
ishlab chiqaruvchilar tomonidan ham yaratiladi. Ular ushbu tarmoqlardan eng avvalo yangi texnikani yaratish, mahsulotlarni ishlab chiqarish, savdo yuritish uchun foydalanadi. Xalqaro tarmoqlar orasida o‘tkazilayotgan tadqiqotlarni qo‘llab- quvvatlash uchun yaratilgan tadqiqot tarmoqlari alohida o‘rin tutadi. xalqaro shaxsiy kompyuterlarning xotira kartalari uyushmasi (PCMCIA) ingl.: Personal Computer Memory Card International Association (PCMCIA) rus.: международная ассоциация карт памяти персональных компьютеров Shaxsiy kompyuter kartalari uchun standartlar ishlab chiqishni ta’minlovchi xalqaro tashkilot. PCMCIA 1989 yilda turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan taqdim
etiladigan shaxsiy
kompyuterlarning bosma
xotira platalari uyg‘unligini ta’minlash maqsadida yaratilgan. Avvalo shaxsiy kompyuter kartalari tashqi xotirani oshirish uchun chiqarilardi, biroq keyin ularning vazifalari keskin kengaydi. PCMCIA uyushmasi Yaponiyaning JEIDA uyushmasi bilan birga 32 razradli kompyuter shinasi va xotiradan to‘g‘ri erkin foydalanishni ko‘zlovchi PC_Card standartini tasdiqlagan. xat ingl.: letter rus.: письмо Internet nuqtai nazaridan odatda elektron xatlar – elektron pochta yordamida jo‘natiladigan matn xabarlari shunday deyiladi. xato tuzatuvchi kodlar ingl.: error correcting codes rus.: коды, исправляющие ошибки Ortiqchalik kodi bo‘lib, uni ishlatish katta ehtimollik bilan na faqat axborotni, uzatishdagi xatolarni topish, balki ularni tuzatish imkonini ham beradi.
Vebni ko‘rib chiqish vaqtida belgilab qo‘yilgan, foydalanuvchiga qiziqarli bo‘lgan tarmoq
resurslarining manzillari kiritilgan yon daftar. xavf ehtimoli ingl.: risk rus.: риск 1. Zarar yoki ziyon ko‘rish mumkinligi. 2. Muayyan taxdid ma’lumotlarga ishlov berish tizimidagi muayyan zaiflikdan foydalana olishi ehtimoli.
Agar hisoblash tizimi muayyan tahdidlardan muhofazalanmagan bo‘lsa,
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan tahdidlarni miqdor va sifat bilan baholash. Xavf ehtimolini miqdoriy baholash, agar har bir muayyan tahdid tizimning ixtiyoriy zaiflik
mexanizmlari orasidan ehtimol bo‘lganini ishga solib
yuborganda yuz berishi mumkin bo‘lgan, moliyaviy yo‘qotishlar asosida hisoblanishi mumkin.
1. Ma’lumotlarga ishlov berish tizimi resurslari, ushbu resurslar uchun bo‘lgan tahdidlar va tizimning ushbu tahdidlarga nisbatan zaifligini aniqlashning tizimli uslubi.
xavf tahlili
318
2. Tizim tavsifnomalari va zaif tomonlarini o‘rganish jarayoni. U nomuvofiq voqealar ro‘y bergan taqdirda kutilayotgan zararni aniqlash maqsadida ehtimollik hisoblashlar yordamida o‘tkaziladi. Xavf tahlilining vazifasi tizim ishida u yoki bu xavfning muvofiqlik darajasini aniqlashdan iborat.
Internetda kredit kartalarning muhofazalangan tranzaksiyalarini bajarish uchun mo‘ljallangan standart. Raqamli imzolarni ishlatish sotuvchilarga xaridorlar haqiqatda o‘zlarini bildirayotgan kimsa
ekanligini tekshirish imkonini beradi. Bunda kredit kartochkaning tartib raqamini sotuvchiga ko‘rsatmay bevosita uni talab kilgan tomonga tekshirish va hisob- kitob tuzish uchun uzatiladi. Bu esa xaridorlarni muhofazalash mexanizmlaridan biridir.
1. Tizim yoki tarmoq axboroti muhofazasini, saqlanishi, ishonchliligini va puxtaligini ta’minlash qobiliyati. 2. Obyektning tasodifiy va ataylab qilingan tahdidlarga qarshi tura olish qobiliyati.
Ma’sul mansabdor shaxs. U o‘rnatilgan ish maromi doirasida ikki davrda o‘z vakolatlariga muvofiq belgilangan tartibda axborot bo‘yicha ish olib boradi. Ya’ni, u ham axborot muhofazasi bilan muntazam shug‘ullanadi, ham axborotlashtirish obyekti (ma’lumotlarni uzatish tarmog‘i)ni sanoat miqyosida ishga solish va uni ishlatish bosqichlari davrida zarur muhofaza darajasini ta’minlash bo‘yicha ish olib boradi. xavfsizlik obyekti ingl.: security object rus.: объект безопасности Tizimning passiv tizimlashgan tashkil qiluvchisi. Unga xavfsizlik uslubiyati qo‘llaniladi. xavfsizlik siyosati modeli ingl.: security policy model rus.: модель политики безопасности Tizim uchun ishlab chiqilgan xavfsizlik siyosatining rasmiy ko‘rinishi. U ahamiyatli axborotning boshqarilishi, taqsimlanishi va muhofazasini belgilovchi talablarning rasmiy tavsifini o‘z ichiga olishi lozim. xavfsizlik subyekti ingl.: security subject rus.: субъект безопасности Xavfsizlikni ta’minlashda ishtirok etish huquqlari va majburiyatlariga ega fuqarolar, ijtimoiy tashkilotlar va uyushmalar. xavfsizlik tarkibiy tuzilmasi ingl.: security configuration rus.: конфигурация безопасности Tanlangan xavfsizlik siyosatining parametrlari majmui. Xavfsizlik tarkibiy tuzilmasi fayllar shaklida (standart tarkibiy tuzilialar mavjud) saqlanib, ularni, xususiy tarkibiy tuzilmalarni yaratib turlash va kompyuterlarga tatbiq qilish mumkin.
1. Qonunga muvofiq xavfsizlikni ta’minlashda ishtirok etadigan qonunchilik, ijrochilik va sud hokimiyati organlari, ijtimoiy va boshqa tashkilot va uyushmalar, fuqarolar, shuningdek, xavfsizlik sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar. 2. Xavfsizlik siyosatini amalga oshirishga qaratilgan jami tashkiliy choralar, texnikaviy va dasturiy vositalar. xavfsizlik zonasi ingl.: security zone rus.: зона безопасности Microsoft kompaniyasining Microsoft Internet Explorer brouzerida aniqlangan mexanizm. U Internet serverlari guruhiga xavfsizlikka oid sozlashlarni yuklash imkonini beradi. Har bir zona uchun turli xavfsizlik pog‘onalaridan foydalanish imkoniyati bor. Mumkin bo‘lgan harakatlarni aniqlab, shu serverga (Java- appletlarini, ActiveX
boshqaruvchi elementlarini, SSL bayonnoma bo‘yicha muhofazalangan ulanishni va h.k. ni ishlatib yuborish) mos
keladiganlarini ishlatish imkoniyatini beradi.
xavfsiz elektron kelis... 319
xavfsizlik o‘zagi ingl.: security kernel rus.: ядро безопасности Murojaatlar monitori tamoyillarini amalga oshiradigan dasturiy va apparat elementlar. Ular subyektlarning obyektlardan erkin
foydalanishga barcha urinishlarini ajratishlari, shakliy
turlanishlardan muhofazalangan bo‘lishlari va
o‘z vazifalarining to‘g‘ri bajarilishi tekshiruvdan o‘tgan bo‘lishi zarur. xavfsizlikni ta’minlash rejimi ingl.: security ensuring mode rus.: режим обеспечения безопасности Hamma foydalanuvchilarning barcha erkin foydalanish toifalari tavsifi. U tizimda saqlanadigan va ishlov beriladigan, axborot muhofazasiga oid barcha toifalar bilan bog‘liq holda beriladi.
Foydalanuvchi xayolida audiovideotizim tomonidan yaratiluvchi xayoliy dunyo.
Nusxa ko‘chirish texnikasi vositalari, kasbiy shaxsiy kompyuterlar va tashqi qurilmalar ishlab chiqaruvchi kompaniya. To‘liq nomi The Document Company – Xerox bo‘lgan Xerox kompaniyasi AQSHda yaratilgan bo‘lib, hujjatlardan nusxa olish uchun mo‘ljallangan turli qurilmalar ishlab chiqaruvchi eng katta kompaniyadir. xesh ingl.: hash rus.: хэш 1. “#” belgisi, ASCII kodi 35. 2. Muayyan kalit bo‘yicha farq qiladigan ma’lumotlar elementlaridan erkin foydalanish: har bir ma’lumotlar elementi muayyan kalitga (son yoki so‘z) bog‘liq. Xeshni ikki ustunli jadval sifatida tasavvur qilish mumkin: birinchi ustunda muayyan kalit saqlanadi, ikkinchisida esa – ma’lumotlar paketi manzili (yoki ba’zan ma’lumotlarning o‘zi). Masalan, kutubxonadagi katalog – xesh: undagi mualliflar familiyalari (kalitlar) ularning kitoblari haqidagi to‘liq axborot bilan birgadir.
Kengaytirilgan grafik matritsasi, XGA videomoslagichi. IBM tomonidan 1990 - yilda taklif etilgan grafik nazoratchi standarti. 16 mln. ranglar
bilan 1024x768 ajrataolishni ta’minlaydi. XHTML qisq.: eXtensible HyperText Markup Language Kengaytiriladigan gipermatnni belgilash tili, XHTML tili. HTML tilining rivojlantirilgani. XHTML tilining 1.0 rusumi – bu aslida HTML tilining XML 1.0 sintaksisi bilan birgalikda 4.0 rusumidir. xit ingl.: hit rus.: хит Foydalanuvchi tomonidan xohlagan elementni (html hujjati, grafik fayl, java appleti va h.k.) yuklab olish. Masalan, sahifangizda 15-grafik elementi mavjud bo‘lsa, uning yuklanishida server log fayli 16 xitni qayd qiladi (15-rasm va 1 html
hujjati). Agarda
siz tarmoqda “serverimiz oyiga 100 ming xitga ega” degan e’lonlarni uchratsangiz, unga darrov ishonmang. Bunday serverning haqiqiy tashrifchilari soni aslida o‘nlab marotaba kamroq bo‘lishi mumkin. Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|