Axborot kommunikatsiya texnologiyalari

2. Tizimli dastur ta`minoti va uning tarkibi.
Tizimli dastur ta`minoti foydalanuvchilar va amaliy dasturlar bilan apparat vositalarini o`zaro bog’lanishini ta`minlaydi.
Tizimli dastur ta’minoti quyidagi vazifalarga yo’naltirilgan:

• 
  turli dasturlarni qo’llovchi operatsion muhit yaratish;
  
• 
  komp’yuter va komp’yuter tarmoqlarida ishonchli va samarali ishlashni ta`minlash;
  
• 
  komp’yuter va komp’yuter tarmoqlari qurilmalarining diagnostika va proflaktikasini olib borish;
  
• 
  yordamchi texnologik jarayonlarni bajarish (nusxalash, arxivlash, fayllarni tiklash, dasturlarni ishlatish va boshqalar).
  

Tizimli dastur ta’minoti komp’yuter sohasida professional va malakali foydalanuvchilar uchun mo`ljallangan. Ularga tizimli dasturchi, tarmoq administratori, amaliy dasturchilar kiradi.
Tizimli dastur ta’minot o`z navbatida quyidagilarga bo`linadi:





Operatsion tizim (OT) – foydalanuvchi va komp’yuter o`rtasidagi muloqotni tashkil etuvchi o`zaro bog’liq dasturlarning tizimli majmuasidir. Ular komp’yuter resurslarini taqsimlash va ishlatishni hamda barcha apparat vositalari ishini
boshqaradi.


*


OT ning asosiy tashkil etuvchilari (komponentalari):

• 
  OTni yuklovchi – yuklovchi diskning birinchi sektorida joylashgan uncha katta bo`lmagan dasturdir. U OTning asosiy qismini, ya`ni yadrosini xotiraga yuklaydi.
  
• 
  Xotirani taqsimlash tizimi
  
• 
  Yadro - masalalar va resurslarni boshqarish, sinxronlashtirish va o`zaro bog’lash
  
• 
  Kiritish-chiqarish tizimi (BIOS-Basic Input and Output System), asosiy platada joylashgan mikrosxema komp’yuter yoqilganida qurilmalarni testlash, diskdan ma`lumotlarni o`qish va diskka yozish, klaviatura, monitor
  

• 
  David Watson and Helen Williams, Computer Science, ® IGCSE is the registered trademark of Cambridge International Examinations, 2014.
  

va printerlar bilan ma`lumot almashish, vaqt va sanani saqlash, komp’yuter parametrlarini sozlash kabi vazifalarni bajaradi.

• 
  Buyruq protsessori – klaviatura orqali kiritilgan buyruqlarni bajaradi, boshqa dasturlarni yuklaydi.
  
• 
  Fayl tizimi – fayl va papkalar bilan ishlash uchun keng xizmat (servis) imkoniyatlarini yaratadi.
  

OTlar masalalarni qayta ishlash rejimi bo`yicha bir vazifali va ko`p vazifali turlarga bo`linadi. O`zaro bog’lanishi bo`yicha esa bir foydalanuvchili va ko`p foydalanuvchiliga ajratiladi.
OT vazifasi bo`yicha turli komp’yuterlar uchun moslashtirilgan holatda ishlab chiqiladi masalan, shaxsiy komp’yuterlar uchun, katta EHM lar, sanoat komp’yuterlari, mobil telefonlar uchun alohida ishlab chiqilishi mumkin.
Hozirgi vaqtda minglab OTlar yaratilgan, ulardan eng ko`p tanish bo`lganlari:

• 
  MS-DOS 1981 yilda yaratilgan buyruqlar satriga ega interfeysli, ya`ni barcha buyruqlar qo`lda kiritiladigan bir vazifali OT.
  
• 
  UNIX – OTlar oilasi, katta sanoat komp’yuterlari va tarmoqda ishlovchilar uchun ishlab chiqilgan. Dastlabki UNIX-tizimlari 60-yillar boshida paydo bo`lgan.
  
• 
  Linux – bemalol tarqatiladigan, ya`ni bepul, ochiq kodli OT. Linus Torval’d ismli talaba tomonidan 1991 yil diplom loyiha sifatida yaratilgan va 1994 yildan boshlab chiqarilgan.
  
• 
  Windows (Windows 95, Windows 98, Windows 2000, Windows XP, Windows Vista, Windows 7,8,10) – ko`p foydalanuvchili va ko`p vazifali OTdir.
  
• 
  Windows CE.NET, QNX Neutrino va OS-9 real vaqtda ishlovchi operatsion tizimlar - asosan avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini yaratishda va ulardan foydalanishda, shuningdek texnologik jarayonlarni boshqarishda qo`llaniladi. Ko`pincha sanoat komp’yuterlarida ushbu OTni uchratish mumkin.
  
• 
  Mobil operatsion tizimlar – mobil aloqa vositalari uchun yaratilgan bo`lib, ularga misol qilib Anroid-Linux, Windows Mobile, Symbian OS, Palm OS, iPhone OS, Black Berry OTlarini aytishimiz mumkin.