Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

; F
2
=
7
6
3
2
X
X
X
X
;
9
7
5
3
1
1
X
X
X
X
X
F





 
Bu funksiyalar “VƏ-YOX” elementlərində yerinə yetirilir (şəkil 3.7). 

---

74
Cədvəl 3.1 
Işarə 
Girişlər Çıxışlar 
X
0 
X
1
X
2
X
3
X
4
X
5
X
6
X
7
X
8
X
9 
F
4
F
3
F
2
F
1
0 0 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 0 
1 1 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 1 
2 1 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
1 0 
3 1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
1 1 
4 1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 0 
5 1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 1 
6 1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
0 
1 
1 0 
7 1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
1 1 
8 1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 1 
0 
0 0 
9 1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
0 1 
Deşifrator M girişə və n
 2
M
çıxışa malik olan, M-dərəcəli ikilik 
dəyişənlər yığımını (X
1
, …, X
M
) təyin edən və giriş dəyişənləri yığımından asılı 
olaraq çıxışlarından birinə “1” və ya “0” məntiq siqnalı verən funksional 
qurğuya deyilir.
Şəkil 3.7. “10-dan 4-ə ” şifratorunun sxemi 
Deşifratorlar rəqəm qurğularının icra hissəsinin tərkibinə daxildir və giriş 
kəmiyyətlərindən (əmr və ya ünvan kodundan) asılı olaraq qurğunun digər 
blokları üçün idarə siqnalları formalaşdırır. Məsələn, deşifrator rəqəm 
məlumatlarının verilməsi (oxunması) qurğularında ikilik kodu onluq koda 
çevirmək üçün istifadə edilir. Nümunə üçün 3 dərəcəli tam deşifratorun sxemi 
şəkil 3.8-də göstərilmişdir.
Burada X
1
, X
2
, X
3
giriş dəyişənləri, F1, …, F8 çıxış funksiyalarıdır. 
Burada F
8
= 



1
2
3
Х
Х
Х
; F
7
=
1
2
3
Х
Х
Х


; … ; F
1
=
1
2
3
Х
Х
Х
.
Arqument və funksiyaların qiymətləri cədvəl 3.2-də verilmişdir. 

---

75
Şəkil 3.8. 3-mərtəbəli tam deşifratorun funksional sxemi 
Cədvəl 3.2 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.3.4. Rəqəm komparatorları. Rəqəm komparatorları kombinasiyalı 
məntiq qurğuları olub ikilik kodla verilən ədədlərin müqayisə qurğusudur. 
Komparatorun girişlərinin sayı müqayisə ediləcək kodların mərtəbələrinin sayı 
ilə müəyyən edilir. Komparatorun çıxışında adətən üç siqnal formalaşır: 
F
=
-
kodların bərabərliyi,
F
>
- birinci kodun ədədi ekvivalenti ikincidən böyükdürsə, 
F
<
- birinci kodun ədədi ekvivalenti ikincidən kiçikdirsə, 
İki birmərtəbəli kodun müqayisəsi zamanı komparatorun işinin həqiqilik 
cədvəli aşağıda verilmişdir. 
X
1
X
2
F
= 
F
>
F
< 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1
1 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0
№ 
yığım 
X1 X2 X3 F8 
F7 
F6 
F5 
F4 
F3 
F2 F1 
1 
0 0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
2 
0 0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
3 
0 1 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
4 
0 1 
1 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
5 
1 0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
6 
1 0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
7
1 1 
0
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
8 
1 1 
1 
0 
0
0 
0 
0 
0 
0 
1 

---

76
Həqiqilik cədvəlinin təhlili göstərir ki, giriş siqnallarının istənilən 
kombinasiyasında komparatorun çıxışında ancaq bir aktiv (vahid) məntiq siqnalı 
formalaşa bilər. Odur ki, istənilən mərtəbəli giriş kodları halında giriş 
siqnallarından istifadə edərək istənilən iki çıxış siqnalını formalaşdırmaq olar. 
Üçüncü siqnal həmişə iki məlum siqnala görə müəyyən edilə bilər. 
Həqiqilik cədvələ uyğun cəbri məntiqin funksiyaları sistemi aşağıdakı 
kimi verilə bilər: 
.
,
,
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
























F
F
x
x
F
F
F
x
x
F
F
F
x
x
x
x
x
x
F
 
 
Bu ifadələrə aparat sərfinin azaldılması nöqteyi-nəzərindən baxılan halda
qeyd etmək olar ki, giriş dəyişənlərindən istifadə etməklə F
>
və F
<
qiymətlərini 
almaq, F
=
qiymətini isə onların funksiyası kimi reallaşdırmaq daha sərfəli olardı. 
Lakin F
=
qiymətini təyin edən ifadə rəqəm texnikasında ayrıca olaraq böyük
əhəmiyyətə malik olduğundan onun üzərində daha ətraflı dayanaq. Bu ifadə 
“Və-ya-Yox” elementinin İxtisarı və ya 2 moduluna görə cəmin inversi 
əməliyyatı adlanır. Bu funksiyanın VƏ, Və-Ya və Yox elementlərindən istifadə 
etməklə reallaşdırılması və onun qrafiki işarəsi şəkil 3.9 - da göstərilmişdir. 
Şəkil 3.9. “Yaxud-Yox”un ixtisarı əməliyyatının sxem həlli 
Verilən həqiqilik cədvəlinə uyğun rəqəm komparatorunun struktur məntiq 
sxemi şəkil 3.10-da göstərilmişdir. 
Şəkil 3.10. Komparatorun məntiq sxemi 

---

77
Təcrübədə adətən çoxmərtəbəli ikilik kodların müqayisəsi lazım gəlir. 
Lakin giriş dəyişənlərinin sayı çoxaldıqda alınan cədvəlin kifayət qədər 
mürəkkəb olması məntiq sxemini də mürəkkəbləşdirir. Belə hallarda blok şəkilli 
konstruksiya və ya məsələnin dekompozisiyası üsullarından istifadə etmək 
sərfəli olur. Belə yanaşmanın mahiyyəti mürəkkəb məsələnin bir sıra sadə 
məsələlərə bölməkdən və bu məsələləri mümkün qurğularla həll etməkdən 
ibarətdir. Sonra alınmış nəticələrdən istifadə etməklə ilkin məsələ həll edilir. 
Bu yanaşmanı çoxmərtəbəli ikilik kodlar (sözlər) halında rəqəm 
komparatorunun qurulması nümunəsində göstərək. Baza elementi kimi 
birmərtəbəli ikilik sözlərin komparatoru sxemini götürürük. Aydındır ki, 
ikimərtəbəli sözlərin müqayisəsinin nəticələrini birmərtəbəli sözlərin 
müqayisəsinin nəticələri vasitəsi ilə yazmaq olar. Uyğun cəbri məntiq 
funksiyalar sistemi bu halda aşağıdakı şəkildə yazıla bilər: 
.
,
,
0
1
1
0
1














F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
Analoji olaraq 3 – dərəcəli kodlar üçün
.
,
,
0
1
2
1
2
2
0
1
2

























F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
alırıq. Ümumi şəkildə n-mərtəbəli ikilik kodlar üçün
.
,
,
0
1
1
1
2
1
1
0
2
1







































F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
F
n
n
n
n
n
n
n
Beləliklə, giriş sözlərinin mərtəbələri məhdud olan rəqəm 
komparatorlarından istifadə etməklə məntiq funksiyalar sisteminin sonuncu 
ifadəsi əsasında həmişə tələb olunan mərtəbəyə malik qurğu sintez etmək 
mümkündür. 

---

78