Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

7.2.8. Yüksəksürətli ARÇ-lər. Belə ARÇ-lər ilk növbədə paralel ARÇ-
də realizə oluna bilər. Belə ARÇ-yə misal şək.7.10-da verilmişdir. Sxemdə 
istifadə olunan bütün rezistorlar eyni müqavimətə malikdirlər, ona görə 
komparatorların dayaq girişlərindəki gərginliklər U
day.
/2
N
-dən U
day.
(2
N
-1)/2
N
-ə 
qədər hər biri U
day.
/2
N
olan addımlarla artır. Komparatorların çıxışlarında giriş 
siqnalına uyğun olan unitar kod əmələ gəlir (bütün “kiçik” komparatorların, yəni 
giriş gərginliyi dayaq gərginliyindən kiçik olanların çıxışlarında “1”, 
qalanlarının çıxışlarında isə “0” yaranır). Komparatorların çıxışları unitar kodu 
ikilik koda çevirən dekodlayıcı qurğuya daxil olur. Komparatorlar, adətən, bütün 
sistemin işini sinxronlaşdırmaq üçün stroblayıcı girişlə təchiz olunurlar. Bu 
ARÇ-də çevirmə müddəti komparatorlardakı və dekodlaşdırıcı qurğudakı keçid 
proseslərinin müddəti ilə təyin olunur. Ən müasir paralel ARÇ-lərdə sürət bir 
neçə ns təşkil edir. Lakin paralel ARÇ-lərin elementlərinin sayı çoxdur. 
Məsələn, 8 dərəcəli bu tip ARÇ-də 255 komparator tələb olunur. Ona görə də 
yalnız yarımkeçirici inteqral mikrosxem (İMS) şəklində hazırlandıqda yüksək 
dəqiqlik xarakteristikaları almaq mümkün olur.
Paralel ARÇ-yə KP1107PV1,2,3 (PV1 – 6 dərəcəli; PV2- çıxışı TTM olan 
8 dərəcəli, çevirmə müddəti 0,1-0,2 mks; PV3 – 6 dərəcəli, çıxışı ERM, çevirmə 
müddəti 20ns) İMS-ni, və ya onların xarici analoqlarını göstərmək olar.
Şək. 7.10. Yüksəksürətli paralel ARÇ 
 
 
7.3. Rəqəm-analoq çeviriciləri 
Rəqəmli ölçmə cihazlarında rəqəm kodunu ölçülən kəmiyyətlə eyni olan 
analoq kəmiyyətinə çevirən və rəqəm analoq çeviriciləri (RAÇ) adlanan 

---

127
qurğular da geniş istifadə olunur. Bu qurğular, həmçinin, müxtəlif informasiya-
ölçmə sistemlərində əks əlaqə dövrələrində quraşdırılır. 
Rəqəm-analoq çeviricilərinin (RAÇ) realizə edilməsi üçün müxtəlif 
sxemlər istifadə edirlər. RAÇ-ların əsas qurulma sxemləri aşağıdakılardır: 
1) gərginliyin toplanması ilə olan RAÇ; 
2) gərginliyin bölünməsi ilə olan RAÇ; 
3) cərəyanların toplanması ilə olan RAÇ. 
RAÇ-larin əksəriyyətində çevrilmə rəqəm dərəcəsinin qiymətinə 
(çəkisinə) mütənasib olan cərəyanların toplanmasına gətirilir, belə ki, qiyməti 1 
olan dərəcələrin cərəyanları toplanır. Məsələn, tutaq ki, dörd dərəcəli ikilik kodu 
analoq siqnalına çevirmək lazımdır. Dördüncü (ən böyük) dərəcənin qiyməti 
(çəkisi) 2
3
= 8, üçüncü dərəcənin 2
2
= 4, ikinci dərəcənin 2
1
= 2, birinci (kiçik) 
dərəcəni qiyməti 2
0
= 1 olur. Əgər kiçik dərəcəyə uyğun cərəyan I
0
=1mA 
olarsa, onda böyük dərəcəyə uyğun cərəyan I
0
=8 mA, 1111 koduna uyğun olan 
çeviricinin maksimal cərəyanı I
çıx.maks.
=15 mA olar. Aydındır ki, məsələn, 1010 
koduna I
çıx.
=10 mA, 0110 koduna I
çıx.
=6mA cərəyanı uyğundur və s. 
Göründüyü kimi verilmiş koda uyğun dəqiq cərəyanların generasiyasını və 
kommutasiyasını yerinə yetirən sxemi qurmaq lazımdır. Bu funksiyanı yerinə 
yetirən çəki (qiymət) rezistorları ilə qurulmuş sadə RAÇ sxemi şək. 7.11-də 
verilmişdir. 
Kommutasiya açarları kimi bipolyar tranzistorlar istifadə oluna bilər. 
Lakin keçidində gərginlik düşküsü çox az olan xüsusi analoq kommutatorları da 
mövcuddur. 
Şək. 7.11. Çəki müqavimətləri ilə olan sadə RAÇ 
Yuxarıda verilmiş sxemin çoxlu çatışmazlıqları var. Bunlardan ən 
başlıcası tətbiq olunan rezistorların müqavimətlərinin müxtəlif olması və onların 
qiymətlərinin biri-biri ilə dəqiq uyğunlaşdırılmasıdır. Bu çatışmazlığı R-2R 
rezistor matrisasını istifadə etməklə aradan qaldırmaq olar. Bu halda mütləq iki 

---

128
istiqamətdə işləyən açarlar lazımdır. Sxemin işi ona əsaslanmışdır ki, R-2R 
dövrəli, yaxud, pilləli sxemin istənilən hissəsi R bərabər çıxış müqavimətinə 
malikdir (şək.7.12). 1-ci düyünü nəzərdən keçirək. Bu düyündən solda hər 
birinin müqaviməti 2R olan iki paralel qoşulan rezistor var, deməli, bu düyünün 
çıxış müqaviməti R-ə bərabərdir. 2-ci düyündə soldan 1-ci düyünün müqaviməti 
və onunla ardıcıl qoşulmuş R rezisroru (cəmi 2R olur) və həmçinin, bu dövrəyə 
paralel qoşulmuş 2R rezistoru var, ona görə də yekun müqavimət (R+R) 
 2R = 
R. Sxemdən göründüyü kimi bu qayda bütöv resistiv sxemdə mövcuddur. Böyük 
dərəcəyə (BD) uyğun açar qoşulduqda dayaq gərginliyi U
day
dövrədə U
day
/2R 
cərəyanı yaradır. Dayaq gərginliyinin növbəti dərəcədə (pillədə) qoşulduğu 
zaman N-1 düyünündə cərəyan U
day
/4-ə bərabər olacaq, deməli, ƏG-nin 
girişində cərəyan U
day
/4R olacaq. ƏGinin girişindəki tam cərəyan
İ
gir
= A U
day
/2
N
R (7.8) 
təşkil edəcək ki, burada A – çevrilən ikilik ədəddir. 
A-nın maksimal qiyməti A=2
N
– 1 olduğundan, onda 
U
çıx.maks. 
= U
day 
(2
N
-1) / 2
N
(7.9) 
Şək. 7.12. R-2R rezistor matrisli sadə RAÇ. 
Əgər MOY tranzistoru əsasında açar istifadə etsək, onda baxılan 
sxemlərin hamısında sadəcə, U
day
gərginliyi əvəzinə E gərginliyi verməklə 
KMOY – invertorlar tətbiq etmək olar. Lakin bu halda 2R rezistorlarının 
müqavimətlərinin qiymətlərində düzəlişlər aparmaq lazımdır, çünki KMOY 
tranzistorların öz müqavimətlərini də nəzərə almaq lazımdır, onların 

---

129
qiymətlərini isə əvvəldən dəqiq demək qeyri mümkündür. Ona görə də gərginlik 
kommutasiyası ilə olan bu sxemlər üçün bipolyar tranzistorlar əsasındakı açarlar 
daha çox uyğun gəlir. Bu sxemlər vuran RAÇ-lar kimi tətbiq olunurlar, hansı ki, 
vuruqlardan birincisi U
day
, ikincisi isə ikilik ədəd olur. 
RAÇ-ların sürət və dəqiqliyini gərginlik kommutasiyasını, cərəyan 
kommutasiyası ilə əvəz etməklə xeyli artırmaq olar. Lakin yüksək sürəti təmin 
etmək üçün sxemdə istifadə olunan diod və tranzistorların, həmçinin, ƏG – nin 
sürəti yüksək olmalıdır. 
Qeyd olunan üstünlüklərinə baxmayaraq cərəyan kommutasiyası ilə olan 
sxemlərdə bir sıra problemlər yaranır. Bu problemlərdən biri dərəcə 
cərəyanlarının verilməsi dəqiqliyi ilə bağlıdır. 
Bir çox hallarda RAÇ-in yüksək sürəti elə də zəruri parametr olmur. Əgər 
RAÇ rəqəm prosessorunun çıxışında texnoloji prosesə təsir üçün istifadə 
olunursa, onda onun girişində kodun dəyişilmə tezliyi çox nadir hallarda onlarla 
hersi keçə bilər. Bu halda daha ucuz başa gələn, presizion elementlərin 
istifadəsini tələb etməyən, yüksək sürət və ideal xəttilik təmin edən RAÇ - dan 
istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Belə qurğulara misal, ilkin olaraq kodun 
EİM (eninə impuls modulyasiyası olunmuş) siqnala çevrilməsi və sonradan 
süzgəclənməsinə əsaslanmış RAÇ göstərmək olar. Bu RAÇ-lar eyni 
dəqiqliyində cərəyan və gərginlik bölücüləri ilə olan RAÇ-lardan çox ucuzdur. 
İnteqral mikrosxem şəklində hazırlanmış belə RAÇ-lar daha əlverişlidir.
Müasir rəqəm-analoq çeviriciləri (RAÇ) iki sinfə ayrılırlar: 
- 
bir etalonun çoxdəfəli (təkrarən) cəmlənməsi üsuluna əsaslanan 
qurğular; 
- 
bir neçə müxtəlif etalonların cəmlənməsi üsuluna əsaslanan 
qurğular. 
Birinci sinif çeviricilərdə bir etalondan istifadə edilir. Etalonun 
təkrarlanması (cəmlənməsi) sayı, giriş vahid kodun qiyməti ilə təyin edilir. Bu 
kod RAÇ-nin girişinə ardıcıl formada verilir. Burada vahid kod dedikdə, 
vahidlərinin sayı onun ekvivalent ədədinə bərabər olan yazılışı başa düşülür. 
Məsələn, onluq 5 ədədinin vahid kodda yazılışı 11111 şəklində olur. 
İkinci sinif çeviricilərdə etalonların sayı giriş kodunun dərəcələrinin 
sayına bərabər olur. Etalonların qiymətləri istifadə olunan kodun çəki 
əmsallarının qiymətinə mütənasib olur. Giriş kodu RAÇ-nin girişinə paralel 
formada verilir. 
Qeyd edək ki, hazırda ancaq ikinci sinif RAÇ-dan istifadə edilir. Belə 
RAÇ-nin struktur sxemi şəkil 7.13- də verilmişdir. 

---

130
Şək. 7.13 
Burada etalon cərəyan mənbəyini almaq üçün R-2R idarə olunan gərginlik 
bölücüsündən (rezistiv matrisdən) istifadə olunur. R-2R matrisinin işi tam sayda 
R-2R budaqlarından ibarət ayrılmış hissəsinin çıxış müqavimətinin, hər birinci 
müqaviməti 2R olan paralel qoşulmuş iki dövrə ilə təyin olunmasına 
əsaslanmışdır. Matrisin a düyünü ilə ümumi şin arasında iki 2R rezistoru paralel 
qoşulmuşlar (VT
0,2
– qoşulub). Ona görə də, matrisin a nöqtəsinə nəzərən çıxış 
müqaviməti R-ə bərabərdir. “b” nöqtəsi ilə sxemin ümumi şini arasında da 
paralel olaraq 2R və ardıcıl olaraq R müqavimətləri qoşulub (şəkil 7.14). 
Cərəyanların cəmlənməsi üsuluna əsaslanan RAÇ, ümumi halda, b sayda 
giriş mövqeli X kodunun mərtəbələrinə bərabər sayda cərəyan mənbəyinə, 
kodun mərtəbələri ilə idarə olunan b - sayda açarlara malikdir. 
Şək. 7.14. Cərəyanların cəmlənməsinə əsaslanan RAÇ-nin struktur sxemi 
Əgər, giriş X kodunun i mərtəbəsində “1” məntiq siqnalı olarsa, uyğun S
i
açarı etalon İ
02
cərəyan mənbəyini R
yük
müqavimətinə (sxemin “a” düyününü) 
qoşur. Əks halda (X
i
= 0), S
i
açarı uyğun mənbəni qısa qapayır və İ
0 
x 2
i
cərəyanı yükdən axa bilmir. Nəticədə, R
yük
rezistorunun cərəyanı 
İ
ORN
= İ
0




1
0
2