AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
ə əgər pulun, vəzifən varsa istəyirsən lap adamın
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ə əgər pulun, vəzifən varsa istəyirsən lap adamın belin ə min sür, dəxli yoxdur, o yenə sənə səcdə eləyəcək. Bizdə d ə Parisdəki kimi camaat olandan sonra başqa həyat olacaq. Bu hadis
ə hələ XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Lakin sanki bugünkü günü əks etdirir. Göründüyü kimi, h ələ bir əsr bundan əvvəl adi fransız faytonçusu öz l əyaqətini pula satmamışdır. Konfutsi yazırdı, lə- yaq
ətli insan zəng kimidir, toxunmasan səs çıxarmaz. Ləyaqət şəxsiyyətin öz-özünə nəzarət etməsinin elə formasıdır ki, fərdin özün ə qarşı tələbkarlığı bu formaya əsaslanır. Fərd elə hərəkət etm əlidir ki, öz ləyaqətini alçaltmasın. Beləliklə, ləyaqət vic- dan la yanaşı insanın cəmiyyət qarşısında borcunu və məsuliy- y ətini dərk edib başa düşməsinin üsullarından biridir 1 . L
əyaqət haq
qında alman filosofu İmmanuel Kantın fikirləri də maraqlı-
1 Bax: F
əlsəfə ensiklopedik lüğəti. Müəllif kollektivi. “Azərbaycan Ensiklopediyası”. Nəşriyyat – Poliqrafiya Birliyi. B., 1997, s. 248. Pulun diktaturası
194 dır: “İnsan üçün qiymətli nədir? Ləyaqət, yoxsa həzz? Ləzzət- d ə, həzzdə keçən həyatın heç bir qiyməti yoxdur. Öz ləyaqətini qoruyan insan h ər şeyi, hətta həyatını itirməyə hazırdır. Ləya- q ətin mənbəyi və şərhləri nədir? Bu, insanın özünün özü üzə- rind ə yüksəlməsidir, nəfsinə qalib gəlməsidir. İnsan borcunu ba şa düşərək yaşayır və fəaliyyət göstərir. Deməli, o, həzz xət- rin ə yaşamır.” Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində yazılıb: “Lə- yaq ət insanda yüksək mənəvi keyfiyyətləri göstərən xassələrin m əcmusu, həmçinin bu xassələrin dəyərini dərk edən şəxsin özün ə qarşı duyduğu ehtiram hissidir. 1 ”
ərdəki klassiklərin əsərlərini nəzər- d ən keçirəndə görmək olar ki, hər mərhələnin özünəməxsus xüsusiyy ətləri olub. Lakin, heç bir zaman pul bugünkü kimi fetişləşməyib, ilahiləşməyib. Sanki müasir dövrdə pul «ila- hi» bir qüvv əyə çevrilib. T ədqiqatımızın məqsədi heç də bütün dövrləri təhlil et- m ək deyil, qoyduğumuz problemlə bağlı bəzi məsələlərin ayrı- ay rılıqda şərhinin və ümumiləşmələrin aparılmasıdır. C əmiyyət yaranandan insanla bağlı bütün möcüzələri in sanın özü yaradır. İnsan bəzən acizləşir, yaratdığı möcüzə- l ərin quluna çevrilir. Öz yaratdığının qarşısını almaqda çə- tinlik ç əkir və ümumiyyətlə buna nail ola bilmir. SSRİ xalq r əssamı Mikayıl Abdullayev İtaliya səfərindən sonra yazdığı xati- r ələrində söyləyir ki, nəhayət, «San-Pyetro in Vinkoli» - yəni «Müq əddəs Pyotr zəncirdə» kilsəsinə gedib. Mikelancelonun mər- m ər «Musa»sını gördük. Nə deyim, bu dahilər dahisinin qüdrəti yer ə-göyə sığmır. Mikelancelo «Musa»sının haqqında mən nə de- y ə bilərəm. Mənim tərifimə onun zərrə qədər ehtiyacı yoxdur. Kil- s ə xidmətçisi bizə yaxınlaşaraq Musanın dizindəki çəkicin yerini (z ədəsini) göstərir və onun «macərasını» danışmaq istəyir. Biz gülümsünürük. O, tez bilir ki, r əssamıq və sözünü saxlayır. Dahi
1 . Bax: Az ərbaycan dilinin izahlı lüğəti. III cild. “Elm” nəşriyyatı. Bakı – 1983, s. 232. Pulun diktaturası
195 usta böyük m ərmər parçasını yonaraq, onu Musaya döndərir və özü d
ə yorulub əldən düşür. Musa o qədər canlıdır ki, az qalır nə- f əs alsın. Yorğunluqdan əsəbiləşmiş Mikelancelo əlindəki mər- m əryonanı heykəlin dizinə çırparaq qışqırır ki: «Dillən, ey Mu- sa». Musanın dizindəki həmin zədədir 1 . B ədii əsərlərdə insan obrazı bütün cizgiləri ilə verilir. İn- sana m əxsus keyfiyyətlər müxtəlif obrazlarda canlandırılır. Ədalət naminə deyək ki, keçmişdə və hətta Sovet dövründə in- san öz m
ənliyini, mənəviyyatını, bir sözlə, insana məxsus müs- b ət keyfiyyətlərin qorunub saxlanmasına çox zaman nail ola bilm əyib. Sovet dövrünün ilk illərindəki kimi kütləvi yox, son- ra kı inkişaf mərhələlərində bəzi insanlara «bolşevikdir» deyər- dil ər. Bu söz hərfi mənada deyil, saf, təmiz, obyektiv, prinsipial insana m əxsus bütün müsbət keyfiyyətləri özündə saxlayan mə- nasında başa düşülürdü. A.A.Mazaraki monoqrafiyasında yazır ki, müasir sosiolo- giya t ərəfindən təqdim edilən nümunə diqqətəlayiqdir: orta ame rikalının söhbətlərinin təxminən 90%-i pulla bağlıdır: pula nec ə sahib olmaq olar və onu nəyə sərf etmək lazımdır. Dünya- nın bütün digər maraq və hadisələri yerdə qalan 10%-in payına dü şür. Onun (orta amerikalının) ləyaqəti də iqtisadi yolla müəy- y ən olunur: “Bu insanın dəyəri nə qədərdir”. .... Pul insanı ovsunlayır. İnsanlar ona görə əzablara qatla- şır, onun üçün zəhmət çəkirlər. Onlar pulu əldə etmək üçün ən mahir üsullar düşünüb tapır və qazandıqları pulları sərf etmək üçün d
ə bir o qədər də məharətli üsullar fikirləşirlər. Pul – ye- gan
ə əmtəədir ki, ondan istifadə etməyin yalnız bir yolu var, o da ki, ondan azad olmaqdır. 2
ərdə cəmiyyəti pozan, onun mənəviyyatını kor layan, şikəst eləyən pul olmuşdur. K.Marks öz yaradıcılı-
1 Ба х : М .Аб д улла йев. Ита лийа х а тиряляри. Ба к ы.: 1958, с. 196. 2 Bax: Mazaraki A.A. Ticar ət. Pul. Mentalitet. Bakı: “İqtisad Universiteti” N əşriyyatı. Monoqrafiya (rus dilindən tərcümə). 2010, s. 357, 359. Pulun diktaturası
196 ğında Şekspir, Sofokl və Hötenin əsərlərindən misallar gətirir v ə onların pulun mahiyyətini öz dövrləri üçün dərindən dərk et- diyini göst ərir. Özü isə zəmanəsini belə təsvir edir: «Mən eybə- c ərəm, ancaq mən ən gözəl qadını satın ala bilərəm. Deməli, m ən eybəcər deyiləm, çünki eybəcərliyin təsiri, onun qorxuducu qüvv əsi pulla heçə endirilmişdir. Qoy mən – öz şəxsiyyətimə görə – çolaq olum, ancaq pul məni 24 ayaqlı edir; dem əli, mən çolaq deyiləm. Mən pis, şərəfsiz, vicdansız v ə kütbaş bir adamam, lakin pulun hörməti vardır, deməli, pulun sahibinin d ə hörməti vardır. Pul yüksək xoş- b əxtlikdir, deməli, onun sahibi də gözəldir» 1 . ABŞ-ın prezidenti Con Kennedi öldürüldükdən beş ay son- ra dul qalan göz əl və şux arvadı Jaklin özündən 22 yaş böyük olan yunan milyarderi Aristotel Onassis ə ərə getdi. Bu nikaha q ədər bu varlı adam öz həmvətəni, məşhur opera müğənnisi Mariya Kallasa m əşuqluq etmişdi. M.Ə.Sabir yazır: Nuri çe
şmanımmısan, ey pul, ya canımmısan? İsmətim, namusum, irsim, qeyrətim, qanımmısan? Hörm ətim, fəxrim, cəlalım, şöhrətim, şanımmısan? Müsh əfim, Məkkəm, Mədinəm, qibləm, ərkanımmısan? M əzhəbim, dinimmi, ayinimmi, imanımmısan? 2
Bu misralar öz əhəmiyyətini bu gün də itirməyib və əksi- n ə cəmiyyətin bütün sahələrində dərinləşib. Öz dövründ ə haqqı, ədaləti həmişə müdafiə edən filosof Asif Əfəndiyev yazırdı: “Pulun qarşısında insan titrəyirmiş, pulun hic- ranı ilə saralıb solarmış, pulun vüsalı sonsuz fərəh gətirərmiş. Pulun başını sığallayıb, üzündən öpərmişlər. Pul gözlərə işıq, dizlərə taqət ver
ərmiş. Pul gözlərin işığını, dizlərin taqətini alarmış” 3
1 Ба х : К.М а рк с вя Ф.Енэ елс. Илк ясярлярд ян. Д ю влят Сийа си Яд яб иййа ты Няшриййа ты. М .: 1956, с. 618. 2 Ба х : М .Я.Са б ир, А.Сящщят. Сечилм иш ясярляри. Д цнйа У ша г Яд яб иййа ты к ита б х а на сы. Х ж илд . Ба к ы.: Э янж лик . 1984 , с. 8. 3
Pulun diktaturası
197 Mark Tven pulun h ər şeyin əvvəli, hər şeyin əsası olması, başqalarını qul və aclıq içində saxlamaq kimi bir qüdrətə malik ol ması və bunun tərəfdarları olan mövcud qayda-qanun, bu cə- miyy ətdə yaşayan ən gözəl insanı belə eybəcərləşdirir və qeyri- humanist h ərəkətlər etməyə məcbur edir. Sədi demişkən, pulu olan güclüdür. Çin m əsəlində isə deyilir ki, pul olmasaydı, dünyada bu q ədər fəlakət də olmazdı. Tarixin mü əyyən dövrlərində bəzi ölkə başçılarının iradə- sind
ən asılı olaraq pul tam siyasi hakimiyyətə tabe etdirilmişdir. Siyasi hakimiyy ətə qarşı çıxmağa heç kəs cürət edə bilməzdi. Var-dövl
ət sahibi olan insanlar hakimiyyətin istəyindən asılı olaraq cah- сəlalla yaşayır, villalar tikdirir, ailə üzvləri ən bahalı ma şınlarda gəzirlər. Belə ölkələrdə siyasi hakimiyyət ona görə bu şəraiti yaradır ki, korrupsiya yolu ilə qazanan insanlar birba- şa onlardan asılı olsun. Korrupsiya nəticəsində yığılan pullar hökm ən istər-istəməz müxtəlif istiqamətlərə xərclənməlidir. Əks təqdirdə külli miqdarda pul artıqlığı yaranır. Bu isə gə- l əcəkdə hakimiyyətə meydan oxumağa imkan yaradır. Pu- lun kökünd ə hakimiyyət, mənsəbpərəstlik iradəsi durur. Bu tarix
ən belə olub. Vaxtil
ə N.Nərimanov yaxşı başa düşürdü ki, ədalətsiz qu- rulu
şlarda pul hər şeyi həll edir, minlərlə, milyonlarla təmiz adam
ların əxlaqını, mənəviyyatını pozur, əqidəsini əlindən alır. Bu c
əmiyyətdə hər şey, hətta azadlıq, «hürriyyət»də puldan asılı- dır. Pulun gücü ilə hər şeyi satın almaq mümkündür. Hər şeyə, h ətta madonnalara «yüzlüklərdən yorğan qayıranlar» min bir cina- y ət törədir və pulun gücü ilə də ona haqq qazandırırlar. O, pul ilə iş görən mühərrirləri ifşa edib bir vəkilin – advokatın dili ilə 1906- cı ildə yazırdı: «Mən əqidəmi pula satmayacağam. Qoy nə olursa- olsun, qızım, oğlum, o balaca balalarım aclıq çəksinlər, qoy mən m əramıma yetişməyim… Ancaq tutduğum yoldan, etdiyim fikird ən əl çəkməyəcəyəm. Elə bu günlərdə açıq meydana çıxıb öz r əyimi söyləyəcəyəm, bacaracağam. Eşidən eşitsin, eşitmək ist əməyən qulaqlarını bərk-bərk tutsun… Mən bunu anlamışam ki, Pulun diktaturası
198 hürriyy
ət olmayınca bizim millət ayılmayacaqdır. Mən açıq-aşkar deyir
əm, hürriyyətə zidd olan millətinə, Vətəninə ziddir» 1 . B əli, N.Nərimanov bunları ədalətsiz quruluşda ― 1906-cı ild ə demişdir. Lakin bütün dövrl ərin təhlili göstərir ki, pulun yaran- ma sından bu günə qədər ona əyilməyən, həyatını onda görm əyən insanlar çox olub. Belələri əzab-əziyyət çəksələr də vüqarlı olmağı üstün tutublar. Şair Süleyman Rüstəm «Mən varlıyam, sən yoxsul» şeirində dediyi kimi:
İnsana ta qədimdən zinət olub ömürlük - Şöhrət olub ömürlük Namus, qeyr ət, həqiqət, T əmiz vicdan, məhəbbət. Ey m əclislər başında vardan söz açan adam, Cibl ərindəki cansız yardan söz açan adam. Dilin pul, n əfəsin pul, Eşqin pul, həvəsin pul. Sözünd
ən pul tökülür, Gözünd
ən pul tökülür.
Piyl ənmiş əndamında tərin də puldur sənin, D ərin də puldur sənin. Sağda pul asqırırsan, solda pul asqırırsan, Yolda pul asqırırsan.
Görür
əm, qazancını düzdən-düz xərcləyirsən, Aylığın yüz manatdan – gündə yüz xərcləyirsən. M əclislərdə şairi kinayəli süzürsən, Şeiri alqışlananda yaman dodaq büzürsən. Baxıb sənə, gülürəm, M ən çox gözəl bilirəm – Yoxdur z ərrə hörmətin,
1 Ба х : Н.Нярим а но в. Сечилм иш ясярляри. Ба к ы.: 1973 , с. 342. Pulun diktaturası
199 El içind
ə şöhrətin. Bu yerd
ə ən abırlı şəxsiyyət səncə, sənsən, Dünyanın ən yoxsulu, şübhəsiz, məncə, sənsən. Heç vaxt hörm ət sahibi ola bilməyəcəksən, Namus, qeyr ət sahibi ola bilməyəcəksən. Çünki çöl ə atılmır mənim bu saydıqlarım, Mağazada satılmır mənim bu saydıqlarım. M ənim bu saydıqlarım cibə-filana sığmaz, Yox, yox ümmana sığmaz. Dünyanın bu varından sən məhrumsan ömürlük, Ömürlük baharından sən məhrumsan ömürlük. Atalar
əcəb deyib, ömrə bəzək deyil pul. Xoşbəxtlər xoşbəxtiyəm - mən varlıyam, s ən yoxsul. 1
Nobel mükafatlarının verilməsi tarixinə nəzər salsaq görə- rik ki, c əmi iki nəfər bu mükafatdan imtina edib. Fikir tarixində xüsusi yeri olan Jan-Pol Sartr v ə «Doktor Jivaqo»ya görə Boris Pasternak. Jan-Pol Sartr bunu siyasi s əbəblərdən, Boris Pas- ternak is ə hökumətin tələbi ilə bu mükafatdan imtina ediblər. Alfred Nobelin v əsiyyətinə görə riyaziyyatçılara Nobel mü kafatı vermirlər. Beyn əlxalq səviyyədə Filds mükafatı var ki, onu «riya- ziy yatın Nobel mükafatı» sayırlar. Bu mükafatı ispan kralı təq- dim edir. Mükafatın məbləği 1 milyon dollar və qızıl medaldır. 2006-
cı ildə bu mükafatı 40 yaşlı rus riyaziyyatçısı Qriqori Perelmana t əqdim edərkən o bu mərasimə qatılmamışdır. Qriqori Perelman 100 il ərzində heç kimin həll edə bilmədiyi Anri Puankarenin qoyub getdiyi hipotezin sübutunu tapmışdır. Puan- karenin adı Fransa tarixinə qızıl hərflərlə yazılıb, bir də qar- daşının baş nazir olması ilə tanınıb.
1 Bax: Süleyman Rüst əm. Seçilmiş əsərləri. 6 cilddə. I cild, B; Yazıçı, 1983, s. 463-464. Pulun diktaturası
200 100 ild
ən çoxdur Puankare hipotezi həll olunmamışdır. Onu h
əll edən Qriqori Perelman bu işi pul naminə deyil, elm xatirin
ə etdiyini sübut edərək mərasimə qatılmamışdı. Perelman m əşhur adam olmamışdır. O, Sankt-Peterburq- da Riyaziyyat İnstitutunda işləyib. Mükafat aldığı dövrdə oranı da t ərk edib. Rəsmi olaraq işsizdir. Nə ilə məşğul olduğu bəlli deyil. Maddi c əhətdən olduqca aşağı səviyyədə yaşayır. Lakin o, 1 milyon dollardan imtina etdi. Bu, y
əqin ki, Sovet təhsil sisteminin nəticəsidir. Bazar münasib
ətləri şəraitində başa düşülən deyil. Bel
ə misalları çox çəkmək olar. İngilis məsəlində deyildi- yi kimi, pul v ə elm heç vaxt dost olmaz. Müasir dövrdə isə m ənəviyyatın pul üzərindəki qələbəsi çətin məsələdir. Amerika aliml əri uzun müddət sosioloji tədqiqatlar apara- raq bel
ə nəticə çıxarmışlar ki, pulun çoxluğu heç də insanları xoşbəxt etmir. Onlar sevincin, hissin və bu kimi müsbət emosiya ların pulla yox, başqa amillərlə bağlı olduğunu söyl əmişlər. Bu hisslər daha çox insanın müstəqilliyi və ətrafda özünə qarşı hiss etdiyi hörmətdə görünür. İnsanın ür əyincə olan iş yerinin olması və çevrəsindəki insanların müsb ət emosiyası insanı daha xoşbəxt edir, nəinki pul. Sokrat öz-özün ə tez-tez suallar verir və özü də cavablan- dırırdı: «Ey Allah! Nə üçün doyunca yeyən adam yenə də ye- m əkdə davam edir! Nə üçün keflənənə qədər içən adam yenə də içm əkdə davam edir! Nə üçün qumarda çoxlu pul udan adam bununla kifay ətlənmir, həmin pulları yenidən qumara qoyur! N ə üçün şöhrətə çatmış adam daha artıq şöhrət arzulayır! Nə üçün hakimiyy ətin bir pilləsinə qədəm qoyan adam növbəti pil- l əyə qalxmağa can atır? Nə üçün hədsiz xəzinə toplamış adam bununla kifay ətlənmir, xəzinə yığmaqda davam edir!». Sokrat suallara bel ə cavab vermişdir: «Necə ki, xeyirxah- lıq törədən adam ölənə kimi onu davam etdirir: necə ki, incəsə- n ətdə gözəllik yaradan adam onunla kifayətlənməyib yenə ya- ratmaqda davam edir: nec ə ki, həqiqətə xidmət edən adam on- Pulun diktaturası
201 dan ötrü əzab-əziyyətlərə dözür və ölümə gedir; ona görə ki, ey Sok
rat, haqqında düşündüklərinin hamısı bəşər ehtirasları, hə- rislikl
əridir!». Pulun bütün yuxarıda göstərdiyimiz xüsusiyyətlərini nə- z ərə alsaq fəlsəfə elmləri doktoru, professor N.N.Zarubinanın aşağıdakı fikirləri ilə tam razılaşmaq olar. O yazır ki, pul artıq çox dan iqtisadi sferadan çıxmışdır: müxtəlif istiqamətli dini v ə fəlsəfi fikirlərin, mənəviyyatdan dəm vuranların və siya- s ətçilərin, ideoloqların və bədii yaradıcılıqla məşğul olanla- rın mühakimə predmeti olmaqla bir mifə çevrilmişdir.... Mü əllif sonra pul haqqında yazır ki, pul ona xas olan bü- tün c əhətlərinə görə: relyativizm, irrasionallıq, ekletlik (ziddiy- y ətlik) və s. əlamətlərinə görə postmodernist səciyyə daşıyır. Bu h əm də müəllifin göstərdiyi kimi maliyyə sahəsində davra- nış strategiyasının xüsusi tipini formalaşdırır. 1
XX əsrin ortalarından başlayaraq pul təkcə iqtisadi v əzifələri deyil, digər başqa: rüşvət, korrupsiya və şapka ki- mi “funksiyaları” da yerinə yetirməyə başlayıb.
1
ологические исследования” .Журнал. 2007, N3 (275), s. 43. Pulun diktaturası
202 V FƏSİL PUL MÜASİR AİLƏ MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ 5.1. Dünya ölk ələrində ailə probleminin genetik-tarixi kökl əri və müasirlik
Müasir ekonomiks ə görə iqtisadi dövriyyə modelinin bir subyekti ev t əsərrüfatı, ailədir. Bu ümumi təsnifatdır. Ev təsər- rü fatı, ailə özlüyündə insan faktorunu səciyyələndirir. Həm də ümu mi şəkildə deyil, yaş, cins, milli mənsubiyyətini nəzərə al- maqla ail ənin iqtisadi təbiətini müəyyən edir. Milli iqtisadiyyat an layışında milli bazar, ümumi milli məhsul, milli valyuta, mil- li m ənafelər kateqoriyaları kimi milli ailə ifadəsinin də yeri var- dır. Ailə özlüyündə ümumi anlayışdır və bir hadisə kimi kişi, qadın, uşaq, məşğulluğu olan və məşğulluğu olmayan insan- ların iqtisadi davranışlarını təcəssüm edir. Bu davranışlar da heç d
ə həmişə üst-üstə düşmür və ya oxşar olmurlar. Müəyyən demoqrafik amill ərdən irəli gələn fərqlər mövcuddur ki, bunla- rın cəmiyyətin iqtisadi həyatında nəzərə alınması vacibdir. Bu- nunla əlaqədar heç də təsadüfi deyildir ki, insan yaranandan xalq ların tarixi inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq ailəyə, qa dınlara münasibət müxtəlif olub. Hər bir millətin adət-ənənə- sin ə, keçmişinə, iqtisadi inkişafına, qanunlarına uyğun olaraq qa dınlara necə münasibət göstərmələri, onların ailədə və cəmiy- y ətdə mövqeyi, yeri, rolu, ictimai-siyasi hadisələrə təsir dairəsi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ümumiyy ətlə, bu problemin özü çox təzadlıdır, ziddiy- y ətlidir və həm də mücərrəddir. Bu səbəbdəndir ki, görünür ailə problemi ən az tədqiqata cəlb edilən sahədir. Müasir elmi təd- qiqatların nəticələri göstərir ki, qadın və kişi beyinləri hardasa f ərqlidir, deməli, onların düşüncə tərzi də müxtəlifdir. Bəzi t ədqiqatçılar, hətta kişi və qadınların ayrı-ayrı varlıq olduqlarını sübuta yetiribl ər, yəni kişi beyni və qadın beyni bir-birindən f ərqlənir. |
