AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pulun diktaturası
- Milton Fridmen yazır: “... heç bir hökumət bazardan ağıllı ola bilməz... ” 1 .
- Syaopi- nin h əmkarları ona «boyu bir qarış, saqqalı yeddi qarış» deyirdil ər.
- Den elə nüfuz qazanmışdır ki
|
siyasi yolla, öz xeyrin ə müəyyən siyasət yeritməklə insanla- ra xoşbəxtlik gətirmək olmaz. V.V.Mixeev haqlı olaraq göstə- rir ki, iqtisadiyyatla siyas ət arasında sərt asılılıq mövcud deyil v ə tarix sübut etmir ki, avtoritarizmə daha çox iqtisadi artım uy- ğun gəlir, nəinki demokratiya, ən güclü iqtisadiyyat demok- ratik ölk ələrdədir 2 . Siyas
ətçilər həmişə çalışırlar ki, insanları narahat edən m əsələlərdən onları kənarlaşdırsınlar, vədlər versinlər, ümidlər ya ratsınlar. Onlar bolluq, yüksəliş, inkişaf yaratsalar da bu hələ iq tisadiyyatın artımı demək deyildir. Amerikalı professor N.Qreqori Menkyu yazır: «Siyasətçi- l ərin də məqsədləri var. Sözsüz ki, siyasi liderlərin hər zaman c əmiyyətin rifahının yaxşılaşdırılması və səmərəli və ədalətli bölgü arasında ən optimal seçimin edilməsi barəsində düşün- dükl ərini fərz etmək yaxşı olardı. Düzdür, yaxşı olardı, lakin bir o q ədər də real olmazdı. Şəxsi maraq, istehlakçılar və müəssisə r əhbərləri üçün olduğu qədər siyasətçilər üçün də çox güclü stimul m ənbəyidir. Bəzi siyasətçilər təkrar seçilmək arzusunda- dır və az seçici bazasını artırmaq üçün cəmiyyətin maraqlarını qurban verm əyə hazırdırlar. … B
əzi siyasətçilərin isə stimulu sadəcə olaraq acgözlük- dür»
3 .
1 Bax: Con Meynard Keyns. M əşğulluq, mənfəət və pulun ümumi nəzəriyyəsi. Bakı: Qanun, 2001, s. 440. 2
международные отношения, 2005. № 6, c.104.
3 Bax: N.Qreqori M ənkyu. Ekonomiksin əsasları. (Azərbaycan dilində). Harvard Universiteti. 200, s. 488.
Pulun diktaturası
57 Siyas ətdə yalan, dolayı, üstüörtülü, iki və çox mənalı fikir, aldatma sanki normal v ə adi görünür. Yalan olan yer- d ə isə əxlaq və tərbiyədən danışmaq olmaz. Bu, siyasətçinin əxlaqsız, tərbiyəsiz olması anlamına gətirmir. Siyasətçi san- ki tarix s əhnəsində öz rolunu oynayır. Halbuki, bu rol müs- b ət və mənfi insan obrazı ola bilər. Deməli, siyasətçinin əx- laq sızlığı onun adi bir insan kimi əxlaqının ifadəsi deyildir. M.Ə.Rəsulzadə vaxtilə yazırdı: «Fikri, milli və siyasi is- tiq lalların kökü iqtisadi istiqlaldır» 1 . İqtisadi vəzifələrin yerinə yetirilməsinə, hər şeydən əvvəl, siyasi c əhətdən yanaşmaq lazımdır. Müasir Qərb iqtisadi nəzə- riyy əsində iqtisadiyyata və siyasətə «insanlar arasında qarşılıqlı f əaliyyətin həyata keçirildiyi vahid ümumi strukturun bir his- s əsi kimi» yanaşırlar 2 . Elmi c əhətdən əsaslandırılmış, dərki mümkün olan siya- s ət işlənib hazırlanmadan və həyata keçirilmədən iqtisadiyyatın in kişafı mümkün deyildir. 1.2. Müasir iqtisadi siyas ət: düşüncələr, reallıqlar və mülahizələr
İqtisadiyyat insanların həyatına həm iqtisadi, həm sosial, h əm də siyasi proseslər vasitəsilə təsir göstərir. Qədim Çində Kon futsi ideologiyasının ən görkəmli nümayəndəsi olan Syun- tszı (b.e.ə. 313-238-ci illər) yazırdı ki, dövlətin iqtisadi siyasəti üç
əsas prinsipə söykənməlidir: xərclərə qənaətə, xalqda bolluğu t əmin etməyə və mövcud olanı saxlamaq zərurətinə. Hesab edirdi ki, «bolluq» - c əmiyyətin sosial dərəcəsinə (ranqına) uy- ğun gələn tələbatlar səviyyəsinin ödənilməsidir. Syun-tszı despot dövl
əti yalnız ictimai məhsulun istehsalı və bölgüsünün qaydaya
1 Bax: M.R əsulzadə. Azərbaycan cümhuriyyəti. Bakı, 1990, s.3 2 Bax: Серёгина С.Ф. Роль государства в экономике. Синергетический подход.- М.: Издательство «Дело и Сервис», 2002, с. 231; Альт Дж.И., Алесина А. Политическая экономия: общие проблемы: Политическая наука: новые направления / Под.ред. Р.Гудина и Х.Д.Клингеманна.- М.: 1999, с.625.
Pulun diktaturası
58 salınmasına yox, həm də onun istehlakına çağıraraq (dəvət ed ərək) istismarın aşkar məddahlığı ilə çıxış edirdi. İstehlak isə iqtisadiyyatın mühüm sabitləşdirici amilinə çevrildi 1 . Pol A.Samuelson v ə Vilyam D.Nordxaus qeyd edirdilər ki, iqtisadiyyat yalnız oyun deyil, məntiqdə, hesabda və riyaziy- yatda (m əharətdə, mənfəətdə) öz qüvvəsini sınamaqdan ötrü yal nız incə başsındırma deyil. Əgər iqtisadiyyat şəxsi xudpə- s əndlik nöqteyi-nəzərindən sizin üçün həyati cəhətdən mühüm olan m əsələlərlə və yaxşı cəmiyyət üçün nəzərdə tutulan insan üçün əhəmiyyətli məsələlərlə bağlı deyilsə, onda öz maraqlarını itirir 2
ərə inamsızlıq bir çox iqtisadçılar- da h
ər hansı bir siyasi təsirdən iqtisadi siyasətin formalaşması prosesini azad etm ək cəhdi doğurur 3 . Bir sıra iqtisadçılar hesab edirlər ki, iqtisadi siyasət bəzi m əsələləri siyasətçilərin sərəncamına buraxmaqdan ötrü kifayət q ədər mühüm sahədir. Belə bir fikir iqtisadi siyasətin rolunu qiym ətləndirmək üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir, baxma- yaraq ki, o, iqtisadi xarakter ə nisbətən ən çox siyasi xarakter da şıyır. İnsanlar çəkinirlər ki, pul-kredit və büdcə-vergi siyasə- tinin güclü al ətləri səlahiyyətli və ya opportunist əhval-ruhiyyə- li siyas ətçilərin əlində oyuncaq ola bilər. İqtisadi siyasətdə səlahiyyətlilik və səlahiyyətsizlik bir neç
ə səbəblə izah olunur. Bir sıra iqtisadçılar hesab edirlər ki, siyas
ət müxtəlif qrupların spesifik maraqlarının təsiri altında ni- zamsız formalaşır. Bundan əlavə, makroiqtisadiyyat-mürək- k əb elmdir və siyasətçilər əsaslı qərarlar qəbul etməkdən ötrü b əzən onu kifayət qədər yaxşı dərk etmirlər. Siyasət- çil
ərin kifayət etməyən peşəkarlığı cəlbedici (aldadıcı), lakin düzgün olmayan mür əkkəb problemlərin həllini tələb edən fırıl- daqçılar üçün əlverişli zəmin yaradır. Siyasi prosesin gedişində
1 Bax: История экономических учений: Учебное пособие / Под.ред. В.А.Жамина, Е.Г.Василевского – М.: Изд-во МГУ, 1989, с.17. 2
«Лаборатория Базовых Знаний», 1999, с. 35. 3 Bax: Мэнкью Н.Г.Макроэкономика. Пер. с англ. – М.: Изд-во МГУ, 1994 , с. 497.
Pulun diktaturası
59 fırıldaqçıların məsləhətindən səlahiyyətli iqtisadçıların töv- siy ələrini qorumaq heç də həmişə mümkün olmur 1 .
iqtisadi siyas ət mükəmməl olar və onun həyata keçirilməsi sür ətlənər. İqtisadi siyasət elmi cəhətdən dürüst idarə edilmiş ideya v
ə müddəaların, uzunmüddətli və yaxın vəzifələrin, elə m əqsədyönlü fəaliyyətinin məcmusudur ki, onların köməyi ilə dövl ətin iqtisadiyyata rəhbərliyi həyata keçirilir. S.Bryu v ə K.Makkonnellin «Ekonomiks»in - də yazılır: «İqtisadi siyasətin düzgün əsaslandırılması iqtisadi prinsiplərə istinad etm əlidir. Məsələn, ən məşhur iqtisadi prinsiplərdən bi- rin
ə görə müəyyən hüquqlar daxilində xərclərin ümumi səviy- y əsi ilə ölkədə məşğulluq səviyyəsi arasında birbaşa əlaqə var- dır: “Xərclərin ümumi həcmi artdıqda işsizliyin səviyyəsi aşağı dü şür”. Bu prinsip iqtisadi siyasəti müəyyənləşdirərkən höku- m ətə çox böyük fayda verə bilər. Məsələn, hökumət iqtisadçıla- rın əldə olan statistik materiallardan xərclərin ümumi həcminin azaldığını gördükdə, göstərilən prinsip onlara arzu olunmayan işsizliyin yaranacağını qabaqcadan söyləməyə imkan verəcək. Bu xoşagəlməz nəticədən xəbər tutan dövlətin səlahiyyət sahib- l əri xərclərin ümumi həcminin artırılmasına və işsizliyin gözlə- nil ən səviyyəsinin qarşısının alınmasına, yaxud aradan qaldırıl- ma sına yönəldilmiş müəyyən hökumət siyasətini işə sala bilər- l ər. Qısaca desək, səmərəli idarəetmə üçün biz qabaqcadan gör- m ək qabiliyyətinə malik olmalıyıq. İqtisadi prinsiplər bu irəli- görm əni mümkün edir və sağlam iqtisadi siyasət üçün zəmin ya radır»
2 . Onlar eyni zamanda qeyd edirl ər ki, iqtisadi siyasət iqti- sa di davranışa və onun nəticələrinə nəzarət edir və ya onlara tə- sir göst ərir
3 . İqtisadi nəzəriyyə və praktikaya dair ensiklopedik
1 Bax: Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер.с англ. – М.: Изд – во МГУ, 1994, c. 496-497. 2
Bax: Макконнелл К.Р., Брю С.Л.Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В. 2Т.: Пер. с англ. 11-го изд. Т.Т. – М.: Республика, 1992, с. 23. 3 Yen
ə orada, s. 20. Pulun diktaturası
60 lü ğətdə də doğru olaraq göstərilir ki, iqtisadi siyasət – dövlət tə- r əfindən həyata keçirilən iqtisadi tədbirlər sistemidir, iqtisad el- minin bir sah əsidir
1 . AFR-in m əşhur alimi X.Girşinin fikrincə, dövlətin iqtisa- di siyas
əti proseslərin gedişini qaydaya salmaqdan, onlara təsir etm
əkdən ötrü ona istiqamətlənmiş tədbirlərin məcmuudur. İq- tisadi siyas ətin məzmunundan danışarkən bir neçə prinsipial müdd
əanı nəzərə almaq vacibdir: 1.
İqtisadi siyasət özündə iki aspektin təsirini sınayır: bir tə- r əfdən, təsərrüfat vəziyyətinin dəyişilməsini, digər tərəfdən iqti- sadi t əfəkkürdə dəyişikliyi. Hər iki məqam qarşılıqlı əlaqəlidir, lakin eyni zamanda onlar nisbi müst əqilliyə malikdirlər. Cə- miyy ətin inkişafı prosesində iqtisadi təfəkkür labüd olaraq də- yişir, çünki dəyərlər haqqında təsəvvürlər başqalaşır. Bununla əlaqədar olaraq, hətta ənənəvi vəzifələrin bəzən yeni mövqelər- d ən həll edilməsi qəbul olunur. 2.
Mövcud t əcrübə göstərir: iqtisadi siyasətin səmərəsi o halda yüks ək olur ki, bu zaman hökumətin qərarları ölkədə möv
cud olan reallıqlara – siyasi qüvvələrin düzəlməsinə və öl- k ənin inkişaf səviyyəsinə (istehsal-texniki potensial, sosial strukturun v əziyyəti, ümumdövlət və yerli idarəetmənin institu- si onal qaydası) yönəldilməklə qəbul olunur. 3.
İqtisadi siyasət ölkənin siyasi kursuna dəstək verilməsinin h əlledici vasitəsidir 2 .
iqtisadi siyas ət bir sıra şərait və amillərdən asılıdır. Bunlar isə bir- biri il ə bağlı və əlaqədardır. Daha doğrusu, bu səbəblər bir-birini tamamlayır. İqtisadi siyasət ilk növbədə maddi istehsalın inkişa- fına təsir göstərir. Hazırda postsovet ölkələrində iqtisadi siyasət bazar münasib ətlərinin yaradılmasına, elmi-texniki inqilabın
1 Bax: Лубнев Ю.П., Кравцова Н.И., Лозовой А.М. Краткий энциклопедический словарь по экономической теории и практике / Рост. Гос.э-коном. акад. – Ростов н/д, 1997, с. 72. 2 B
ах: Экономическая теория: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений /Под. ред. В.Д.Камаева. – 7-е изд., перераб. и доп. – М.: Гуманит. Изд. центр ВЛАДОС, 2001, с. 457.
Pulun diktaturası
61 nailiyy
ətlərinin bazar sisteminin üstünlükləri ilə üzvi surətdə birl
əşdirilməsi sahəsində vəzifənin həllinə yönəldilmişdir. Lakin, bazar yalnız məqsəd yox, cəmiyyətin həyatının yaxşılaşdırıl- ması, iqtisadiyyatın sağlamlaşdırılması vasitəsi olmalıdır. Bazara tullanmaqla yox t ədricən (təkamül yolu ilə), yavaş- yavaş, addım-addım hərəkət etmək lazımdır. Çikaqo Universitetinin professoru, 1976- cı ildə istehlak sa- h əsində tədqiqatları, monetar nəzəriyyə və pul tədavülü tarixinin işlənməsinə görə Nobel mükafatı laureatı Milton Fridmen yazır: “... heç bir hökumət bazardan ağıllı ola bilməz... ” 1 .
Bazarın xəmirini, mayasını, ardıcıllığını, prinsiplərini, v əzifələrini və məqsədini hazırlamaq lazımdır. B.A.Rayzberqin «İqtisadiyyatın əsasları» dərsliyində iqtisadi siyasətin məqsədi haqqında söylədiyi fikirlərlə razılaşmamaq olmur. O göstərir ki, iqtisadi siyas ət - dövlət, ölkənin hökuməti tərəfindən aparılan iqtisadi h ərəkətlərin baş xəttidir, iqtisadi proseslərə arzu olunan istiqam ətin verilməsidir. O, məcmu halda dövlət tərəfindən q əbul edilən tədbirlərdə təcəssüm olunur ki, bunların vasitəsilə n əzərdə tutulan məqsəd və vəzifələr əldə edilir, sosial-iqtisadi probleml ər həll olunur. Hökumətin reallaşdırdığı ölkənin kursu bilavasit ə iqtisadi siyasətdə əksini tapır. Öz mənasına görə iqtisadi siyas ət ölkənin, dövlətin, xalqın məqsədlərini, vəzi- f ələrini, maraqlarını ifadə etmək, təcəssüm etmək iqtidarında- dır 2 . Dig ər dərslikdə isə iqtisadi siyasətə buna yaxın fikirlər söyl
ənsə də yeni yanaşma da hiss olunur. Burada iqtisadi siya- s ətə qarşıya qoyulmuş məqsədlərin reallaşması üçün iqtisadi prosesl ərə dövlət tərəfindən təşəbbüs edilən təsir tədbirlərinin m əcmusu kimi baxılır. Məsələ ondadır ki, siyasətçilər necə fəa- liyy ət göstərirlər, iqtisadi siyasətin normativ nəzəriyyəsi ilə ne- c ə məşğul olurlar. İqtisadi siyasətin normativ nəzəriyyəsi iqtisa- diyyata dövl ət müdaxiləsinin zərurəti, xarakteri və sərhədləri problemini öyr ənir.
1 Bax: Фридмен М. Если бы деньги заговорили… / Пер.с.англ. – М.: Дело, 1999, с.12. 2 Bax: Райзберг Б.А. Основы экономики: Учеб. пособие. – М., ИНФРА – М.: 2000, с. 371.
Pulun diktaturası
62 İqtisadi siyasətin pozitiv (müsbət) nəzəriyyəsi politologi- ya il ə sıx əlaqədardır, bu elm isə iqtisadi siyasətin hazırlanması v ə reallaşması praktikasını öyrənir 1 .
əzi iqtisadçılar iqtisadi siyasəti ölkənin qarşısına qoyduğu m əqsədlərin həyata keçirilməsinə və bu məqsədlərə nail olmaq yollarının, iqtisadi inkişafın əsas meyillərinin elmi cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə qabaqcadan görülməsinin vahid prosesi ki mi şərh edirlər. Professor Ş.Hacıyev bu nöqteyi-nəzərdən haqlı olaraq ya- zır ki, iqtisadi siyasətin obyekti – ümumxalq dövlətinin maraq- la rı və istehlakçılarıdır 2 . Dünya iqtisad ədəbiyyatında «iqtisadi siyasətlə» «dövlət t ənzimlənməsi» anlayışları bəzən eyni mənada işlədilir. Lakin in kişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi siyasətin mövcud təcrübəsi gös- t ərir ki, «iqtisadi siyasət» «dövlət tənzimlənməsi» anlayışından ge nişdir. Dövlət iqtisadi siyasəti həyata keçirərək, təşəbbüsçü, əsas halqa rolunu oynayır. Lakin dərk etmək lazımdır ki, dövlət bu rolda, nec ə deyərlər, kifayət qədər böyük orkestrin dirijoru ki mi çıxış edir 3 . Ş.Hacıyev isə iqtisadi siyasətdə milli iqtisadiyyatın inki- şafını ön plana çəkir. O, müasir şəraitdə beynəlxalq iqtisadi mü- nasib
ətlərin mürəkkəb sistemini və mexanizmini, onların milli iqtisadi münasib ətlərlə qarşılıqlı fəaliyyətinin, milli iqtisadiy- yatın bu mexanizminə implantasiyasının (köçürmənin) spesi- fikliyini açan t ədqiqatların olmasını, iqtisadi siyasət üçün aktual əhəmiyyət kəsb etməsini göstərmişdir 4 . 1 Bax: Современная экономика. Общедоступный учебный курс. Ростов н/д.: «Феникс», 1999
, с. 393. 2 Bax: Гаджиев Ш.Г. Азербайджан на пути к мировому сообществу: стратегия внешнеэкономического развития. – Киев.: «Експрес об.ява», 2000, с. 352. 3 Bax:
Экономическая теория: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. / Под ред. В.Д.Камаева. – 7-е изд., перераб. и доп. - - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС. 2001, с. 461. 4
Bax: Гаджиев Ш.Г. Азербайджан на пути к мировому сообществу: стратегия внешнеэкономического развития. – Киев.: «Експрес об.ява», 2000, с. 355. Pulun diktaturası
63 Əhalisi çox, ərazisi əhalisinin sayına görə kiçik, iqtisadi c əhətcə vaxtilə zəif olan Çində «islahatların memarı» Den Syaopinin 1 iqtisadi siyas əti ölkəni qabaqcıllar sırasına çıxartdı. Den Syaopin kim idi? Onun iqtisadi möcüz əsinin mahiyyəti nə v əd edirdi? Çin iqtisadçısı Xuan J. yazır ki, siyasi risklər qadağanedici ola bil
ər. Lakin bu, Den Syaopinin islahatlarına təsir etmədi. Mao Tzedun 2 hakimiyy ətinin sonuncu illəri Çin Nikita Xruşşo- vun dövründ əki Sovet İttifaqına bərabər tutulurdu. Den Syaopi- nin islahatları Çini o səviyyəyə yüksəltdi ki, ibtidai biliklərə ma- lik ist ənilən adam yəqin ki, bunu skeptik (yəni inanılmaz, hər şe- y ə şübhə ilə baxan adam – (Kursiv Ş.Q.) qəbul edər. Mao döv- ründ əki Çin ilə Den dövründəki Çin arasında müqayisəedilməz inkişaf mövcuddur. Bu, “Den Syaopin effekti” dir. Praktik ola- raq Çin islahatlarına dərhal yaranan inam kifayət dərəcədə Çin siyas ətinə hər hansı başqa birinin deyil, məhz Den Syaopinin başçılıq etməsi ilə səciyyələnir. Həm alimlər, həm də praktiklər ara
sında belə bir fikir formalaşır ki, Den Syaopin Çin islahatları- nın memarıdır. Denin reytinqi Maodan xeyli d ərəcə yüksəkdir. “Xeyli d ərəcə” burada aparıcı sözdür. Dendə hamıya məlum olan bir sıra üstünlüklər vadır. Sahibkarlar tərəfindən cavabı ona şəhərin yüks
ək təbəqəsindən deyil, bütün ölkədən yüz milyonlarla çinli k əndlilərdən gəlmişdir. Onlar inanırdılar ki, Denin dövründə si- yas ətdəki dəyişikliklər uzunmüddətlidir, tsiklik deyil və Den Çini Mao Çinind ən obyektiv olaraq fərqlənir. Denin böyük əhə- miyy ət kəsb etməsi də öz rolunu oynadı: o üç dəfə Maonun gös- t ərişi ilə repressiyaya məruz qaldı, onun oğlanlarından birini Ma- o nun “qırmızı qvardiyaçıları” “mədəni inqilab” dövründə şikəst 1 Bax: Э.П. Пивоварова. Реформационные воззрения Дэн Сяо-пина и Лю Гогуана: важный аспект анализа современных экономических дискуссий в КНР// «Российский экономический журнал». - 2007. - № 4, с. 71.
2 Qeyd: Mao Tzedun (1893-1976) 1949-cu ild ən 1976-cı ilə qədər Çin Xalq Respublikasına başçılıq edib.
Pulun diktaturası
64 etdil
ər. Başqa heç bir Çin rəhbəri onun kimi etimad qazanma- mışdır.
1
Den dünyaya g ələndə onun adı Den Sisyan idi. İnqilabi f əaliyyəti dövründə adını dəfələrlə dəyişmiş, gah Den Bin ol- muş, gah da Den İxe. «Syaopin» təxəllüsü onun balaca boyuna gör
ə verilmişdir. Syao – Çin dilində balaca deməkdir. Syaopi- nin h əmkarları ona «boyu bir qarış, saqqalı yeddi qarış» deyirdil ər. XX
əsrin 20-ci illərində Den Syaopin Fransada «Reno» za- vodunda işləmişdir. O, öz ölkəsində dəfələrlə təqiblərlə üzləş- mişdir. Çindəki mədəni inqilab illərində Denin 65 yaşı var idi. Den öz ölk əsində traktor zavoduna sürgünə göndərilir. «Reno» za vodunda topladığı təcrübə onun zavodda da köməyinə gəlmiş- dir. O, zavodda çiling ərliklə, arvadı isə şurupları təmizləməklə m əşğul olmuşdur. Ziddiyy ətli, mübarizələrlə dolu həyat yolu keçmiş bu bala- ca boy kişi Çin iqtisadiyyatında möcüzələr yaratmışdır. Əlbəttə, ona Çin r əhbərliyinin inamı olmuş və eksperimentlərini həyata keçirm əyə imkan yaratmışlar. Den elə nüfuz qazanmışdır ki, Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|