AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pulun diktaturası
- Kimin qızılı varsa, ürəyin- d ən keçən hər şeyin sahibidir. Qızıl hətta insan ruhu üçün c ənnətə yol aça bilər
- Marks birm ənalı şəkildə göstərir ki, pul hamıya cəllad k əsilmişdir 2 .
|
Pulun diktaturası
149 mübadil
ənin pul formalarının inkişafını müasir qeyri-marksist ədəbiyyatda yer tutan müxtəlif yanaşmaların elementlərini bir- l əşdirməklə şərh etməyə çalışır. O, birmənalı şəkildə təsdiq edir ki, pul mübadil ənin əsasını təşkil edir 1 .
ə elə bir dövr başlanır ki, artıq əmtəələrin dəyəri tək- c ə bir əmtəədə ifadə oluna bilir. Ümumi ekvivalent olan bir əm- t əənin istehlak dəyərində bütün digər əmtəələr öz dəyərini tə- zahür etdirir. Ümumi d əyər formasının xarakterik cəhəti ondan ibar ətdir ki, bütün əmtəələr ümumi ekvivalent rolunu oynayan əmtəəyə mübadilə edilməyə başlayır. Lakin əmtəə mübadiləsinin h əmin pilləsində müəyyən bir əmtəənin ümumi ekvivalent rolu oynaması hələ sabitləşməmişdi. Ümumi ekvivalent rolunu bəzi xalqlarda mal-qara ( ərəblərdə), xəz və dəri (slavyanlarda), çay (monqollarda), duz (çinlil ərdə), başqalarında fil sümüyü, yumur- ta, balıq, it dişi, donuz dişi, paxla, tənbəki yarpaqları, preslənmiş çay, tiry ək, kakao və s. oynamışdır. Lakin bu əmtəələr ümumi ekvivalent d əyər formasından ibarət vəzifələrini maneəsiz və tam yerin ə yetirə bilmədiyinə görə ümumi ekvivalent rolunda t ədricən nəcib metallar çıxış etməyə başlayır. Bir əmtəənin ümu- mi ekvivalent rolu oynaması sabitləşdikdə dəyərin pul forması meydana g əldi. Bu vaxtdan da əmtəə aləmi iki qütbə bölünür: bir t ərəfdən bütün əmtəələr, digər tərəfdə isə pul dayanır. Ümumi ekvivalent kimi əvvəlcə dəmir və misdən, sonra is ə qızıl və gümüşdən istifadə edilmişdir. Qızıl və gümüşün ümu- mi ekvivalent rolu möhk əmləndikdən sonra ümumi dəyər for- masını dəyərin pul forması əvəz edir. Lakin tarixin müəyyən bir dövründ
ə pul olmaq etibarı ilə qızıl xüsusi əmtəəyə çevrilmiş, bütün
əmtəələr üçün o ümumi ekvivalent olmuşdur. Pulun üç min ild ən artıq yaşı var; bu uzun müddətli dövrdə dörd m
ərhələni (və ona uyğun pul formalarını) ayırırlar: −
« əmtəə pulları» - «külçə» (b.e.ə. VII əsrə qədər);
1 Ба х : Харрис Л. Денежная теория. Пер. с англ./Общ. ред. и вступ. ст. В.М.Усоскина. – М.:Прогресс. 1990, с. 26, 78, 79. Pulun diktaturası
150 −
«sikk ə pulları» - «sikkə» (b.e.ə. VII əsr – XIX əsr); −
−
«elektron pullar» - «kart» (XX əsrin ortalarından) 1 . Uzun müdd ət qızıl və gümüş əsas pul materialı kimi isti- fad ə olunur. İbn Xəldun (1332-1406) yazırdı ki, iqtisadiyyatda pul mühüm rol oynamalıdır. Buna görə də «Allah iki metalı – qızılı və gümüşü yaratmışdır, ona görə ki, onlar hər cür daşınar əmlakın dəyəri olsunlar» 2 . H ər bir mübadilə aktı zamanı metalı tərəzidə çəkmək zə- rur ətini aradan qaldırmaq üçün külçələrə standart formalar ver- m əyə başladılar. Vaxt getdikcə bu formalar sikkə şəklini aldı 3 .
ədricən məhdudlaşan forması sikkədir. Sikkə xırda pul şəklində də əlverişlidir. Bununla yanaşı bütün ölkələrdə xır- da metal pullar ümumi pul kütl əsinin yalnız bir neçə faizini təş- kil edir. Q ədim sikkələr eramızdan əvvəl 680-cı ildə Türkiyədə v ə Livanda düzəldilib. Kiyev Rusiyasında sikkələrin kəsil- m əsinə IX-X əsərlərdən başladı. Monqol-tatar istilası zamanı (1243- 1480) ayrı-ayrı rus knyazları öz sikkələrini kəsirdilər. Sonralar «kopeyka» adlanan sabit, vahid sikk ə təsis edildi. Bu ona gör ə belə adlanırdı ki, onda nizəli atlı həkk edilmişdir. Çə- ki si 0,68 qram gümüşdən ibarət idi. Daha sonra alğı-satqı əməliyyatlarını sadələşdirmək üçün metallar müxt əlif forma və çəkili dəmir pullar şəklinə salındı. Bu halda lazım olan pul məbləği çəkmək əvəzinə hesablamaqla mü əyyən oluna bilir. İngiltərədə XVII əsrin ortalarına qədər pul kimi yalnız qiymətli metallar və dəmir pullar istifadə olunmuş- dur. Con Meynard Keyns yazırdı: «Pul – öz mühüm atribut- larına görə, hər şeydən əvvəl, bu gün və gələcək arasında incə
1 Bax:
Современная экономика. Общедоступный учебный курс. Ростов н/Д.: «Феникс», 1999, с. 613. 2 Bax:
История экономических учений. Ч. Ы.: Учебное пособие (Под ред. В.А.Жамина, Е.Г.Василевского). – М.: Изд-во МГУ, 1989, с. 34. 3 Qeyd: Sikk ə pul nişanıdır. Müxtəlif metallardan: qızıldan, gümüşdən, misd
ən, nikeldən və alüminiumun müxtəlif ərintilərindən hazırlanır. Pulun diktaturası
151 bir birl
əşdirici vasitədir. Elə ona görə də, gələcəyə dair dəyişən t əsəvvürlərin bizim cari fəaliyyətimizə təsirini aydınlaşdırmağa başlamağı belə, hətta yalnız pul terminləri ilə edə bilərik. Biz, h ətta qızılı, gümüşü və digər qanuni tədiyyə vasitələrini məhv etm əklə də puldan yaxa qurtara bilmərik. Nə qədər ki, pulun atributlarını öz üzərinə götürə bilən hər hansı bir uzunmüddətli aktiv mövcuddur, pul iqtisadiyyatının xarakterik problemləri meydana çıxacaqdır» 1 . Keynsin göst ərdiyi kimi, pulun xarakterik problemləri ta- rixin bütün m ərhələlərində mövcud olmuşdur və olacaqdır. Be- l ə ki, tarixin müəyyən mərhələsində tədricən qızıl və gümüş ki- mi n əcib metallar pul rolunda uzun müddət qoşa fəaliyyət gös- t ərmişlər. Sonralar isə qızıl yeganə pul metalı kimi şöhrət qa- zan dı və uzun bir dövr ərzində özünün pul olmaq rolunu oyna- dı. Başqa metallara nisbətən qızıl mübadilədə pula çevrilmə və sa tış rolunu daha yaxşı yerinə yetirməyə malik olan ümumi keyfiyy ətlərə malikdir. Qızıl öz xassəsinə görə fil sümüyü, xəz- d əri, almaz, balıq yağı, mirvari və s. kimi ümumi ekvivalent ro- lu oynamış əmtəələrlə müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malik- dir. Birincisi, qızıl təbiətdə saf şəkildə tapılır və nadir metaldır. İkincisi, qızıl asanlıqla bölünmə qabiliyyətinə malikdir, onu müxt
əlif hissələrə bölmək mümkündür. Üçüncüsü, onu saxlamaq asandır, xarab olmur, yüksək temperaturda əriyir. Dör düncüsü, parlaqdır, sürtünmə qabiliyyəti azdır. N.Qreqori Menkyuya gör ə hazırda pul kimi istifadə etmə- s ək də, tarixən qızıl pulun işlək forması olmuşdur, çünki onu daşımaq, ölçmək və təmizliyini yoxlamaq nisbətən asandır. İq- tisadiyyatda qızıldan (və ya tələb olunduğu hallarda, qızıla çev- ril ə bilən puldan) pul kimi istifadə olunursa, bu zaman o, qızıl standartı ilə fəaliyyət göstərən iqtisadiyyat adlandırılır 2 . 1 Bax: Con Meynard Keyns. M əşğulluq, mənfəət və pulun ümumi nəzə- riyy
əsi. (Azərbaycan dilində). Bakı.: «Qanun» nəşriyyatı – 2001, s. 335. 2 Bax: N.Qreqori Menkyu. Ekonomiksin əsasları. (Azərbaycan dilində). Harvard Universiteti. 2004, s. 629. Pulun diktaturası
152 Tarixd ə qızıl həmişə ecazkar bir qüvvəyə malik olub, ha mının gözünü bir növ pərdələyib. K.Marks Kolumbun 1503-cü ild ə Yamaykadan göndərdiyi məktubundan misal çə- k ərək yazırdı: qızıl qəribə şeydir! Kimin qızılı varsa, ürəyin- d ən keçən hər şeyin sahibidir. Qızıl hətta insan ruhu üçün c ənnətə yol aça bilər 1 . Göründüyü kimi, Kolumb bütün dünya- nı gəzəndən sonra bu nəticəyə gəlmişdir. K.Marks Şekspirin «Afinalı Timponun həyatı» haqqında əsərindən gətirdiyi sətirlərdə qızılın onun yaşadığı cəmiyyətdə n ələrə qadir olduğunu sanki sübut edir: «Qızıl! O parlaq metal, gözəl, qiymətli metal… Odur qapqara şeyi təmiz, ağappaq edən, Çirkini göz əl edir, günahı – haqq, ədalət, Alçaqları ucaldır, qorxağa verir cürət, Qoc almış kaftarları təzə cavan göstərir. Köhn əliyə min rövnəq, zinət, lətafət verir… Ey allahlar, söyl əyin bunun nə hikməti var? N ə üçün yaratdınız qızılı, ey allahlar? O ki, saf b əndələri qovur dərgahınızdan, X əstənin başı altdan odur balışı qapan. O m əlun parıltısı azdırır insanları, Bir anda h əm bağlayır, həm pozur peymanları. O p ərəstiş etdirir ən iyrənc, pis bidətə, B əli, odur mindirən quldurları hörmətə, Onlara ad-san ver ən, əyanlığa qaldıran, Cavanlara qartımış qarıları aldıran… S ən də, ey qoca dünya, rədd ol artıq gözümdən. S ən də bu kainata satılmış cariyəsən!» 2 .
əsərindən isə pula dair şeri misal ç əkərək, onun necə bəla olduğunu göstərir: 1
K.Marks. Kapital. I c. Bakı.: 1969, s. 140. 2 Yen ə orada. Pulun diktaturası
153 «Pul b
əladır… Fəlakət gətirir insanlara: Pul üstünd ə şəhərlər dönüb xərabəzara; Pul üçün t ərk eləyir övlad ata yurdunu, Pul yad, q ərib ellərə didərgin salır onu. Pul m
əsum ürəkləri pozur, əxlaqsız edir, İnsanlara bəd əməl, riyakarlıq öyrədir» 1 .
ənalı şəkildə göstərir ki, pul hamıya cəllad k əsilmişdir 2 . Baxmayaraq ki, müasir şəraitdə qızıl və gümüş pul kimi isti- fad ə olunmur, onlar da adi əmtəələr kimi alınıb satılır, lakin Mark- sın göstərdiyi bütün əlamətlər onda özünü ən eybəcər şəkildə büruz
ə verir. U.Petti pulu iqtisadi inkişafın stimulu kimi izah edirdis
ə, Buagilber pula bütün fəlakətlərin əsası kimi baxırdı 3 . C əmiyyət inkişaf etdikcə əmtəə-pul münasibətlərinin ge- nişlənməsi metal pullarla alqı-satqıda çətinliklər yaranmış və me tal pullar kağız pullarla əvəz olunmuşdur. Kağız pulların geniş şəkildə yayılması öz tarixini XVIII əsrin başlanğıcından götürür. Ancaq tədqiqatlar göstərir ki, bu pullar daha əvvəl yaranmışdır. Güman etməyə əsas vardır ki, ka ğız pullar Çin tacirləri tərəfindən ixtira edilmişdir. İlk kağız pullar 812-ci ild ə Çində çap olunub və 870-ci ildən yayılmağa başlanıb. Rusiyanın ilk əskinazları 1661-ci ilin iyunundan İsve- çin Stokholm şəhərində buraxılıb. Rusiyada ilk kağız pullar 1769-cu ild ə II Yekaterinanın vaxtında buraxılmışdır. Pulun yaranma tarixin ə dair ziddiyyətli fikirlər çoxdur. M əsələn, Q.B.Şeremeteva yazır ki, birinci kağız pulun və kağı- zın özü ilk dəfə Çində hazırlanmışdır. Bunu XIII əsrin axırla- rında Çinə gəlmiş və orada 17 il yaşamış İtaliya səyyahı Marko Polo da t əsvir etmişdir. Yuan sülaləsinin hökmranlığı vaxtı
1
K.Marks. Kapital. I c. Bakı.: 1969, s. 141. 2 Yen ə orada, s. 148. 3
История экономических учений. Ч. Ы.: Учебное пособие / Под ред. В.А.Жамина, Е.Г.Василевского – М.: Изд-во МГУ, 1989, с. 64. Pulun diktaturası
154 (1271-1368-ci ill ər) çoxlu miqdarda kağız pullar çap olunmuş v ə bu Çində başlıca pul tədavülü vasitəsi olmuşdur. Kağız pulun ilk dəfə buraxıldığı ölkələrdən biri də Az ərbaycandır. Təbrizdə Keyxatu xanın dövründə (1291-1296) “çav” adlı kağız pul buraxılmışdır. Rus sözü olan “denqi” XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmişdir. XX əsrə qədər pulun ümumi adı kimi aşağıdakı sözlər işlənmişdir: mal-qara, mis, xəz-dəri, qrivna (t əxminən bir kirvənkə qızıl və ya gümüş), gümüş… “DENQİ” sözünün özü tatar sözü olan “tamqa” sözünün tör əməsidir. Tədricən bu söz “mtanqa” sözünə çevrilmişdir. “Tanqa” sözü rus dilind ə “nişanə”, “möhür” deməkdir. Bunun əsasında “tanqa” manatı və beləliklə də, “denqi” sözü meydana çıxmışdır. Şərqi Avropada pul tədavülü VII əsrdə meydana gəlmiş- dir. Bu dövrd ən ərəb və Vizantiya gümüş monetləri kütləvi hal- da yayılmağa başlamışdır 1 .
əskinaslar isə 1817-ci ildə Rumıniyada dövriyyəyə buraxılıb. Bu kağız pulun ölçüləri 27,5 x 38 mm-ə bərabər idi. Yüks ək dəyərli əskinas ABŞ Federal Ehtiyat Bankının bu- raxdığı «10 minlik» banknotdur. Əskinazın üzərində «Çeyz Man- hetten Bank»ın yaradıcısı S.P.Çeyzin təsviri əks olunub. Lakin 1944- cü ilin iyununda bu pulların buraxılışı dayandırılıb. Hazırda dövriyy ədə 348 ədəd 10 min dollar dəyərli əskinas qalıb. Aşağı dəyərli əskinaz və qanuni ödəniş vasitəsi 1 sentlik İndoneziya banknotu hesab edilir. Avropada kağız pulların rolunu əmtəə və qızılın mühafizə olunması üçün qəbul edilən qəbz oynayırdı. Bu qəbzləri veksel, y əni ilk qiymətli kağızlar hesab etmək olar. Əslində isə, ilk dəfə pul bank biletl əri şəklində 1716-cı ildə Fransada Maliyyə naziri
1 Bax: Г.Б.Шереметева. Энергия денег, или деньги в жизни человека / Галина Шереметева. – 2-е изд. – М.: Амрита – Русь, 2006, с.53-54.
Pulun diktaturası
155 olmuş şotlandiyalı C.Lonun layihəsi üzrə buraxılmışdır. Baxmayaraq ki, banknotların emissiyasının köməyi ilə Fransanın sərvətini artırmaq haqqında C.Lonun planı baş tut- ma dı, lakin o kağız pulların kütləvi surətdə buraxılması və işlə- nilm əsinə təkan verdi. Az ərbaycanda milli puldan istifadə olunması tarixi qədim dövrl ərə gedib çıxır. XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhər idarəsi və Bakı Sovetinin şəhər təsərrüfatı «Bakı bonları» adlanan kağız pulları dövriyyəyə buraxmışdı. Azərbaycan Demokratik Res- publikası yaradılandan sonra isə Rusiya pulları, «Bakı bonları» ilə yanaşı Zaqafqaziya bonlarından da istifadə edilməyə başladı. İlk müstəqil pul emissiyası 1919-cu ilin əvvəlində təda- vül
ə buraxılan 25, 50, 100 və 250 manatlıq əskinazlardır. Az ərbaycan SSRİ-nin tərkibinə daxil olanda respublikada vahid pul – SSRİ rublu işləməyə başladı. 1920-ci ildə ikinci də- f ə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının adından dövriy- y əyə buraxılan əskinazlar 1.000 rubl böyük formatda, 1000 ma- nat lıq kiçik formatda, 5 və 100 manatlıq iki variantda tədavülə bu raxılmışdır. 1921-ci ild ə yeni dizaynla dörd yeni nominal – 5.000, 10.000, 25.000 v ə 50.000 manatlıq əskinazlar tədavülə buraxıl- mışıdır. 1922-ci ild ə 3 yeni əskinaz: 100.000 (3 variantda), 250.000 (2 variantda), 1.000000 (2 variantda); 1923-cü ild ə 5.000000 ma- nat nominal pul nişanı dövriyyəyə buraxılmışdır. Sovet hakimiyy əti dövründə 3 dəfə pul islahatı həyata ke- çiril mişdir: 1947, 1961, 1991. Ən uzunömürlü pul nişanı 1961-ci il islahatından sonra dövriyyəyə buraxılan 1, 3, 5, 10, 25, 50 və 100 rubl d əyərində olan biletlər olmuşdur. Eyni zamanda, 1961-ci ild ə dövriyyəyə yeni dizaynla 1, 2, 3, 5, 10, 15, 20, 50 q əpik və 1 rubl dəyərində sikkələr də buraxılmışdır. 1991-ci ild ə həyata keçirilən pul islahatı yaddaşlarda “Pav- lov islahatı” (o zaman Pavlov SSRİ Maliyyə naziri idi) kimi qal-
Pulun diktaturası
156 mışdır. O zaman 50 və 100 rublluq əskinazlar dövriyyədən 3 gün müdd ətində çıxarıldı. Müst əqil Azərbaycan Respublikasının pul tədavülünün ya- radılmasını və təşkil edilməsinin əsası, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 1992-ci il tarixli “Az ərbaycan Respub- likası Milli Bankının yaradılması haqqında” Fərmanı ilə Milli Bankın yaradılması və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 iyul 1992-ci il tarixli “Az ərbaycan Respublikası milli valyutasının dövriyy
əyə buraxılması haqqında” Fərmanına müvafiq olaraq milli valyutanın dövriyyəyə buraxılması ilə qoyulmuşdur.
SSRİ dağılandan sonra – 1992-ci il avqustun 15-də 1, 10 və 250 manatlıq, noyabr ayında 5, 10, 20 və 50 qəpiklər, dekabrda 5 manatlıq əskinaslar olmaqla milli pulumuz tədavülə buraxıldı. 1993- cü ilin martında 50, 100, 500 və 1000 manatlıq nominallı pul vahidl əri dövriyyəyə buraxıldı. 1992-ci il avqustun 15-dən 1994-cü il ə qədər Azərbaycanda manat dövriyyədə rublla paralel işlədi. 1994-cü il yanvarın 1-dən manat dövriyyədə yeganə ödəniş vasit
əsi olmuşdur. 1994-cü ildə 10 min manatlıq əskinaslar, 1996- cı ildə 50 min manatlıq əskinaslar buraxıldı. 2005-ci il fevralın 7- d ə denominasiya ilə bağlı fərman verildi. 2006-cı il yanvarın 1- d ən Azərbaycanda yeni manat dövriyyəyə çıxdı. O zaman 1 yeni manat 5000 köhn ə Azərbaycan manatına bərabər tutuldu və 2007- ci ilin birinci ayına qədər köhnə pullar ödəniş vasitəsi kimi qəbul olundu. Dövriyy əyə buraxılan yeni manat 1, 5, 10, 20, 50, 100 ekvivalentind ə olan əskinazlar və 1, 3, 5, 10, 20, 50 metal pul nişanlarından ibarət oldu 1 .
1 . Qeyd: Bu probleml ə bağlı geniş məlumatı professor Zahid Məmmədovun v ə türk iqtisadçısı Ahmet Yemanın Türkiyədə çap olunmuş “Azerbaycanın kredit ve para sistemi, günümüzdeki özellikleri v ə gelişme yönü” məqaləsin- d ən oxumaq olar. (Bax: Maliye finans yazıları. YII: 24 sayı: 87 Nisan 2010, s. 51-77.) Pulun diktaturası
157 4.2. Pulun anatomiyası, funksiyaları v ə qəribəlikləri
Pul n ədir? Ümumi şəkildə demək olar ki, tarixi inkişafın mü əyyən mərhələsində daha çox satılma qabiliyyəti olan məh- sul pula çevrilir. İqtisadi ədəbiyyatda pula müxtəlif təriflər verilmişdir: “Pul tam satıla bilən mübadilə vasitəsidir”. “Pul məhsul almaq v ə borc ödəmək üçün hamı tərəfindən qəbul ediləndir”. “Pul tə- s ərrüfat həyatının inkişafının müəyyən mərhələsində meydana g əlmiş iqtisadi alətdir”. “Pul iqtisadi münasibətlərin inkişafının, insanların təbii təsərrüfat həyatının nəticəsi kimi meydana gəl- miş dəyər formasıdır”. Tarixi ardıcıllıqla götürdükdə pulun tədqiqatçıları bir sıra n əticələrə gəlmişlər və cüzi fərqlərə baxmayaraq konkret ümu- mi fikirl ər söyləmişlər. Adam Smit pulu «tədavülün çarxı» ad- lan dırmışdır 1 . Dig ər iqtisadi kateqoriyalar kimi pul da tarixi kateqoriya- dır. Pul-birincisi, tarixi inkişafın müəyyən bir mərhələsində ona obyektiv z ərurət olduğu zaman yaranıb. İkincisi, ictimai isteh- sa lın yüksəlişi inkişaf edir: pulun funksiyalarının yerinə yetiril- m əsi metodları, onun forma və növləri dəyişir. 2
ə B.Bernanke yazır ki, pul – nağd və nağdsız he- sab
laşmaların həyata keçirilməsi üçün istifadə oluna bilən akti- vin iqtisadi adıdır. 3
1 Ба х : Экономика: Учебник. 3-е изд., перераб. и доп. / Под ред. д-ра экон. наук. проф. А.С.Булатова. – М.: Юрист, 2001, с. 447. 2 Bax: Деньги. Кредит. Банки: учебник для студентов вузов, обучаю- щихся по экономическим специальностям, по специальностям «Фи- нансы и кредит», «Бухгалтерский учет, анализ и аудит» / Е.Ф.Жуков, Н.М.Зеленкова, Н.Д.Эриашвили; под ред. Е.Ф.Жукова. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2009, с.6. 3 Bax: Абель Э.Бернанке Б. Макроэкономика. 5-е изд. – СПБ.: Питер, 2012,
с. 323, |
