AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
g ələndə isə «Mən yer üzündə öz vəzifəmi yerinə yetirmişəm» deyərək həyatını
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
g ələndə isə «Mən yer üzündə öz vəzifəmi yerinə yetirmişəm» deyərək həyatını peşmanlıqsız başa vurdu. O, təntənəli dəfn mərasimini məqbul saymamış və v əsiyyət etmişdir ki, dəfn olunduğu yer gizli qalsın ki, insanlar oranı məbədə çe- vir ə bilməsinlər. Onun dəfnində 12 nəfər ən yaxın adamı iştirak etmiş və öz ar- zusu il ə meyiti yandırılandan sonra külünü küləyə sovurmuşlar. Kursiv Ş.Q.). Onun dostu v ə silahdaşı Fridrix Engels dəfn mərasimində çıxışı zamanı belə bir ifadə işlətmişdir. «Onun adı və işi əsrlər boyu yaşayacaq». O zaman bu çox yüksək qiymət kimi s əslənsə də sonralar həqiqətə çevrildi. (Bax: Р.Нуреев. Исторические судьбы учения Карла Маркса. «Вопросы экономики». 2007, № 9, с. 87: Маркс К. и Енгелс Ф. Соч. 2-е изд., т. 19, с. 352.). Dig ər məqalələrdə də K.Marks yaradıcılığı yüksək qiymətləndirilmişdir. (Bax: А.Бузгалин, А. Колганов. Нужен ли вам либеральный марксизм? (О статье Е.Гайдара и В.Мау «Марксизм»: между научной теорией и «светский религи- ей»). «Вопросы экономики». 2004, № 7, с. 132-150.; Е.Гайдар, В.Мау. Марк- сизм: между научной теорией и «светской религией» (либеральная аналогия). « Вопросы экономики». 2004, № 5, с. 4-28.; Л.Гребнев. «Мавр» возвращается? А он и не приходил (к дискуссии о значимости научного наследия К.Маркса). « Вопросы экономики». 2004, № 10, с. 55-70; В.Кудров. К современной научной оценке экономической теории Маркса – Энгельса – Ленина (десять пунктов для размышления). «Вопросы экономики». 2004, № 12, с. 111-131.; О.Ананьин. Карл Маркс и его «Капитал»: из девятнадцатого в двадцать первый век. « Вопросы экономики» 2007, № 9, с. 72-87.; А.Бузгалин, А.Колганов. «Капитал» Pulun diktaturası
106 Marks v
ə Engelsdə qloballaşma sözü yox idi, lakin onlar istehsalın beynəlmiləlləşdirilməsindən, ümumdünya tarixindən yazmışlar. Professor V.Kulikov isə qeyd edir ki, E.Qaydar və V.Maunun d əfələrlə marksizmin böhranı haqqında yazdıqlarına n əzər yetirəndə düşünürsən ki, doğurdan da marksizm böhran döv rünü yaşayır. Lakin, V.Kulikova belə gəlir ki, müasir dövr- d ə təkcə marksizm deyil, bütövlükdə iqtisadi nəzəriyyə – mark- sist v ə qeyri-marksist istiqamətlər böhran keçirir 1 .
v ə marksizmi ideologiya kimi qarışdırmağı lazım bilmir 2 .
sadi c əhətdən şərh etməsidir. Dünyada elə bir mütəfəkkir ta- pılmaz ki, tarixə Marks qədər böyük təsir göstərmiş olsun. Mak
millanın müasir iqtisadi nəzəriyyə lüğətində göstərildiyi ki- mi, çox d əqiq baxılan zaman, hətta bir sıra yekun nəticələri s əhv olsa belə Marksın nailiyyətləri çox böyükdür. Şumpeter özü nün «İqtisadi təhlilin tarixi» əsərində yazırdı ki, Marks tərə- find ən tarixin iqtisadi şərhi, tarixi materializm «güclü analitik vasit ədir» və onun «hər şeyi əhatə edən sistemi» və «iqtisadi prosesin t əkamülündə labüdlüyün görünməsi… Marksa böyük iq tisadçı adını almaq hüququ verir» 3 . “Keyns ə qədər 100 böyük iqtisadçı” kitabının müəllifi Mark Blauq yazır ki: “... Qoy onun böyük iqtisadçı olduğundan
в XXI веке: pro et contra. «Вопросы экономики» 2007, № 9, с. 104-121.; Э.Райт. Что такое аналитический марксизм? «Вопросы экономики» 2007, № 9, с. 121- 139.;
В.Черковец. К вопросу об основных альтернативах в общей эко- номической теории (по поводу 140-летия I тома «Капитала» К.Маркса). «Рос- сийский экономический журнал». 2007, № 11-12, с. 74-99.; К.Тронев. О пред- мете и содержании первого отдела I тома «Капитала» К.Маркса. «Российский экономический журнал». 2007, № 9-10, с. 62-98 və s.
1 Bax: Марксово наследие и современная экономическая наука («круг- лый стол» журнала «Вопросы экономики»). «Вопросы экономики». 2005.
№ 1, с. 94-95. 2 Yen ə orada. с. 121. 3 Ba х: Словарь современной экономической теории Макмиллана. – М.: ИНФРА – М.: 2003. с. 316. Pulun diktaturası
107 heç bir şübhə olmasın. Əgər biz, hətta fundamental marksist sxemini v ə onun əsas nəticələrinin əksəriyyətini inkar etsək, “Kapital”- ın üç cildini, xüsusilə də son iki cildində, müasir iqti- sad çıların öyrənə biləcək bir çox maraqlı misallar olduğunu qə- bul etm əliyik.”
1
Əgər kommunistlər Marksın ssenarisi (əslində o ssenari yaz mamış, sadəcə olaraq tədqiqat aparıb öz fikirlərini söyləmiş- di, özü d ə qətiyyətlə, lakin hökmlə yox, elmi əsaslarla) üzrə hə- r əkət etməmişlərsə, onun nəzəriyyələrini ehkama çevirmişlərsə kimdir günahkar, Marksın özümü? Qurani-K
ərimdə yazılanlar, dindarlar və dindar olmayan- lar t
ərəfindən təhrif olunursa və yaxud ölkədə qanunlar işləmir- s ə, onun günahı qanunları qəbul edən deputatlardadırmı? Marks öz dövrünün bütün kapitalist sistemini mühakim ə edirdi, onun iç üzünü elmi c əhətdən açırdı. O, kapitalizmin əsas- la rını, ziddiyyətlərini, problemlərini üzə çıxartmış və onu əvəz ed ə biləcək quruluş haqqında mülahizələrini söyləmişdir. Pol A.Samuelson v ə Vilyam D.Nordxaus ədalətli olaraq K.Marksın uzaqgör ənliyi və səhvi haqqında yazır: «Sonrakı onilliklər ərzin- d ə tarix sanki Marksın bir neçə qabaqcadan dediyi fikirlərini təs- diq etdi. 1890- cı illərin və 1930-cu illərin iqtisadi çaxnaşması XX əsrin əql sahiblərini xüsusi sahibkarlığa əsaslanan kapitaliz- min h əyat qabiliyyəti məsələsinə gətirib çatdırdı. 1917-ci ildən başlayaraq sosialistlər öz modelindən istifadə etməyə başladılar v ə bu sistemin çiçəklənmə zirvəsində dünyanın demək olar ki, üçd ə bir hissəsi marksist doktrinasına tabe olurdu. Doğrudur, ha- zırda özünü marksist adlandıran dövlətlərin sayı kəskin surətdə aşağı düşmüşdür. K.Marks bir çox məsələlərdə, xüsusilə iqtisadi sistem kimi sosializmin üstünlüyü m əsələsində səhvlər etmişdir. La kin bu böyük iqtisadçı kimi onun əhəmiyyətini azaltmır» 2 .
1 Bax: Mark Blauq. Keyns ə qədər 100 böyük iqtisadçı / rus dilindən tərcü- m ə. Bakı: “İqtisad Universiteti”, 2009, s. 182. 2 Ба
х: Пол А.Самуельсон, Вильям Д.Нордхаус. Экономика: Пер. с англ. – М.: «БИНОМ», Лаборатория Базовых Знаний, 1999, с. 51. Pulun diktaturası
108 Əlbəttə, unutmaq lazım deyildir ki, K.Marks sosializm və kommunizm dey əndə «marksistlərin» qurmaq istədikləri cə- miyy ətləri nəzərdə tutmamışdır. Kapitalizm bu gün Marksın dövründ ə olduğuna bənzəmir. Artıq kapitalizm məfhumu- nun özü leksikonumuzdan çıxmaq üzrədir. Kapitalist əvəzi- n ə sahibkar, biznesmen, menecer və s. ifadələr işlədilir. Bu- nu n əzərə almaq lazımdır. Lakin unutmaq da olmaz ki, bu- nunla mahiyy ət dəyişmir. Bir t
ədqiqatçı kimi Marks nəhəng şəxsiyyət idi. O, özün- d ən əvvəlki və öz dövründəki filosof və iqtisadçıların əsərlərini t əhlil etmiş və şəxsi mülahizələrini söyləmişdir. Marksı iqtisadi t əfəkkür tarixi üzrə dünyada aparıcı nüfuz sahibi hesab etmək olar. Bu fikr ə sivil ölkələrin tanınmış mütəfəkkirləri də heç bir zaman etiraz etm əyiblər. K.Marks bütün ictimai elml ərdə dərin iz buraxmışdır. La- kin h ər halda, ilk növbədə o, iqtisadçı idi, ona görə ki, onun t ədqiqatının başlıca predmeti siyasi iqtisad idi. Bir çox insanlar bu gün d ə K.Marksı bütün dövrlərin ən böyük iqtisadçısı hesab edirl ər və onun nəzəriyyəsində həyatda yoxsullar, məzlumlar ol- maqdan, görünm əmiş bərabərsizlik, ədalətsizlik, satqınlığın möv cud olmaması üçün cəmiyyətin iqtisadi həyatının necə qu- rul ması sualına cavab axtarırlar. K.Marksın iqtisadi ideyaları in- diy ə qədər kəskin diskussiyaların predmeti olaraq qalır, baxma- ya raq ki, onun başlıca əsərləri 100 ildən çox əvvəl yazılmışdır. Bu yaxşıdır və ya pisdir, lakin onun ideyaları o təsəvvürlər alə- minin t
ərkib hissəsinə çevrilmişdir ki, bunun çərçivəsində biz dü şünürük. Hazırda heç kim A.Smit və ya D.Rikardo uğrunda mübariz ə etmir, elə ki, Marks tədqiqatın predmeti olur, sanki əvvəlki kimi qan təzyiqi qalxır 1 . 1 Ба х: Современная экономика. Общедоступный учебный курс. Ростов н/Д.: «Феникс», 1999, с. 645; Блауг М. Экономическая мысль в ретро- спективе. М.: 1994, с. 207.
Pulun diktaturası
109 Marks anadang əlmə analitik idi. Bu bir həqiqətdir. Afrika m əsəlində deyildiyi kimi, həqiqəti də günəş kimi ovucla ört- m ək olmaz. Dağıstanlılar isə deyir: keçmişinə tapançadan güll ə atma, gələcək səni topa tutar. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Ronald Reyqan K.Marks və V.Lenin ə qəribə ironiya ilə, lakin məntiqi mühakimə ilə yana- şaraq tutumlu sual verir: - Sizc ə kommunist kimdir? Bu, K.Marks və V.Lenini oxu yan şəxslərdir. Bəs sizə görə antikommunist kimdir? Bu, K.Marks v ə V.Lenini başa düşən şəxslərdir. Marks ondan əvvəlki iqtisadçıların etinasız yanaşdığı, on- dan sonrakı iqtisadçıların isə artıq keçinə bilmədiyi bir çox mü- hüm m əsələləri qaldırmışdır. Bütün bunları Marks öz dövründə ən inkişaf etmiş kapitalist ölkəsi olan İngiltərənin timsalında t əhlillər aparmış və nəticələr çıxarmışdır. O, əsrinin dahi iqtisadçı-filosofu 1
kürlü insanlar t ərəfindən qəbul edilir, ideyaları yaşayır və
1 Qeyd: B əzi müəlliflər doğru olaraq göstərirlər ki, Marksın iqtisadi təlimi – iqtisadi n əzəriyyədə diqqətəlayiqdir və dərin istiqamətlidir. Bununla yanaşı onlar Marks n əzəriyyəsindəki müasir dövrün tələbinə uyğun gəlməyən cə- h ətləri də göstərirlər. (Bax: Экономика. Учебник. 3-е изд., перераб. и доп./Под ред. д-ра экон. наук проф. А.С.Булатова. – М.: Юристь, 2001, с. 146-150).
Maraqlı məsələlərdən biri də odur ki, Marksın müasirlərindən olan təka- mül n əzəriyyəsinin banilərindən biri, dəyişkənlik, irsiyyət, təbii və süni seçmə t əliminin banisi Çarlz Darvin (1809―1882) Marksın təlimini bilmirdi və bilmək d ə istəmirdi. K.Marks isə Darvin təliminə yüksək qiymət verirdi. Marks özünün «Kapital» əsərini Darvinə hədiyyə göndərmiş və əsərin Darvin t əliminə uyğun bir fəslini ona həsr etmək arzusunda olduğunu bildir- mişdir. Darvin is ə bundan imtina etmiş və göstərmişdir: «Mən bu hədiyyəyə özümü o q ədər də layiq hesab etmirəm, çünki mən siyasi iqtisadla tanış de- yil
əm». (Bax: Nələr olmur bu dünyada! (Toplayıb tərtib edəni və işləyəni Ə.Əsgərov). B.: İşıq. 1990, s. 8-9). Əsil elm adamı ancaq bu cavabı verə bilərdi. Bunun şərhə gərək ki, eh- ti yacı yoxdur. Pulun diktaturası
110 g ələcəkdə də yaşayacaqdır. Şapiro İen Karl Marksı klassik iqtisadçı adlandırmışdır 1 . Bunu inkar etm ək, onun yaradıcılığı- na d ərindən bələd olmayanların, süni, yüngül şöhrət naminə və yaxud kim əsə, hansı saxta ideologiyaya xidmət etmək xatirinə mümkün ola bil ər. Bunu isə tarix öz yoluna qoyacaqdır. Necə ki, tarix sanki yenid ən təkrar olunur. Lakin əslinə baxanda t əkrar olunan tarix deyil, həyatda özünün reallığını tapan ideyalar v ə nəzəriyyələrdir. Belə ki, 2008-ci ildə dünyanı, xüsusil
ə də inkişaf etmiş ölkələri maliyyə böhranı 2 bürüdü. Böhran ABŞ-dan başladı. 2009-cu ildə ABŞ prezidenti Barak Obama etiraf etmişdir ki, dünyadakı böhranın səbəbkarı ABŞ- dır. Amerika maliyyə böhranı ilə mübarizəyə 700 milyard dollar, ardınca Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya birlikdə bir trilyon dollar ayırdılar. İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Pol Kruq
man böhranın dərinləşməsinə reaksiya verərək qeyd etmiş- dir ki, dünyanın maliyyə sistemini hələlik də olsa, Britaniyanın baş naziri Qordon Braun xilas etdi. Onun fikrincə, Britaniya Ame
rikanın iqtisadi rəhbərlərindən fərqli olaraq aydın düşüncə göst
ərdi. Braunun və onun maliyyə naziri Alistair Darlinqin qə- tiyy
ətlə həyata keçirdiyi iddia odur ki, hökumət çökən banklarda h əlledici pay alsın. Britaniya hökuməti 3 bankdan nəzarət zərfini aldı, nəticədə Amerika hökuməti elan etdi ki, vəziyyəti pis olan 9 bankın səhmlərini alır və buna 250 milyard dollar verir. H əmin ərəfədə İtaliyada yüksək rütbəli ruhanilər məcli- sind ə çıxış edən Roma Papası qlobal maliyyə böhranını ilahi x əbərdarlıq kimi xarakterizə edib. Vatikanda «Yepiskoplar si nodu» adlı toplantının açılış mərasimində çıxış edən papa bank ların və kredit qurumlarının batmasından ibrət alınmasının z əruriliyini bildirib. Böyük bankların iflas etməsini və valyuta- la rın dəyərini itirməsini müşahidə etdiyimiz zaman bütün bun-
1 Bax: Шапиро Иэн. Моральные основания политики. Учебное пособие / Пер. с англ. под ред. В.С.Малахова. – М.: КДУ, 2004, с.55. 2 Qeyd: Böhran sözü Çin dilind ə “heroqlifdən” ibarətdir, “təhlükə” və “im- kan” dem
əkdir. Deməli, böhran həm təhlükə, həm də bir imkan şansıdır. Pulun diktaturası
111 la rın heç bir qiymətinin olmadığını görürük. Yaşanan böhran maddiyata bel bağlamanın yanlışlığını bir daha nümayiş etdirib. H əyatlarını yalnız nailiyyət, karyera və pul kimi gözlə görünən şeylər əsasında quranlar evlərini qumların üzərində inşa etmiş insanlara b ənzəyirlər. İnsanın həqiqət hesab etdiyi bu kimi şeylər gec-tez yox olub onun əlindən çıxaracaq – deyə Roma Papası sinoddakı çıxışında qeyd edib. Beyn
əlxalq Valyuta Fondunun (BVF) 2009-cü ilin əvvəl- l ərində dünya iqtisadiyyatının son mərhələsinə həsr olunmuş proq nozları əvvəlkindən daha məyusedici olmuşdur. Belə ki, proq nozda bildirilirdi ki, İkinci Dünya müharibəsindən sonra bel ə əhatəli qlobal iqtisadi tənəzzüllə dünya iqtisadiyyatı rast- laşmayıb. Bu il (yəni 2009-cu ildə) geriləmə nəticəsində iqtisa- di artım 1,3 faiz həddinə düşəcək. Gələn il isə cüzi artım (1,9 faiz) gözl ənilir.
BVF qlobal iqtisadiyyatda 0,5 faiz artım olacağını söylə- yir
di. O zaman böhranın episentri ABŞ-ın maliyyə sistemi 2 trilyon 700 milyard dollar itirdi. BVF-nin o dövrd əki proqnozu- na gör
ə, Obama administrasiyasının gördüyü tədbirlər dərhal s əmərə verməyəcək. ABŞ iqtisadiyyatı 2010-cu ildə də sıfır nöqt əsində qalacaq. Avropada isə iqtisadi artım daha gec başla- yacaq. Haz ırda dünya iqtisadiyyatının bayraqdarı Çin və Yuna- nıstan sayılır. Bu ölkələrdə indi artım var, növbəti ildə daha çox gözl
ənilir. Düzdür, bu proqnozlar özünü tam doğrultmadı. Çün- ki, Yunanıstanda vəziyyət getdikcə pisləşməyə başladı. 2009-cu ild ə Londonda dünyanın ən iri iyirmi ölkəsinin li- derl əri iqtisadi böhranın aradan qaldırılması ilə əlaqədar olaraq birg ə bəyanat qəbul etdilər və qərara gəldilər ki, dünyanın aparıcı ölk ələri Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı vasitəsilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə 2 trilyon dollar vəsaiti kredit şəklində versinlər. Lakin London samitində 2 trilyon deyil, yalnız 1,1 trilyon dollar v əsaitin verilməsi barədə razılıq əldə olundu. Bunun özü d ə o zaman üçün kifayət qədər ciddi rəqəm idi. Pulun diktaturası
112 Bu proqnozun ardınca yeni böhran dalğasının başlanması deyil ənləri demək olar ki, alt-üst etdi. Proqnoz çox cəhətdən özü nü doğrultmadı. Bütün dünyada yaranan iqtisadi böhran Karl Marksın «Ka- pital»
əsərinin satışını rekord həddə çatdırdı. Almaniyada bir gün ərzində 300 min ədəd satılan «Kapital»ın müəllifinin XIX əsrdə yazdığı «Burjua öz məzar ekskavatorlarını yaradacaq», «Ka- pitalizm öz-özünü yox ed əcək» kimi fikirləri bu gün öz təsdiqini tapır. Qeyd edək ki, 1848-ci ildə Fridrix Engelslə Karl Marksın birg ə yazmış olduğu «Kommunizmin manifesti» əsəri «Kapitaliz- min özünü yox etm əyə gətirib çıxaracaq daxili dinamitlər yarada- caq, eynil ə feodalizm kimi» fikirləri ilə zəngindir. Bu gün yaşanan iqtisadi böhran anında insanlar yenidən «Kapitalizm çökməyə m əhkumdur» deyən Marksı oxuyur və xatırlayırlar. Bu ara Türkiy ədə də Marksın yaradıcılığına böyük maraq yaranmışdır. Böyük italyan şairi Dante (1265-1321) demişdir: - Sən öz yolunla get, qoy adamlar n ə deyirlər desinlər. K.Marks h əmişə yeri gəldikcə bu sözləri təkrar edərdi, hətta «Kapi- tal»a yazdığı müqəddiməsini də bu sözlərlə qurtarmışdır. Marks elmd ə dahi idi, lakin əvəzedilməz də deyildir. Qə- dim Çin hikm ətində deyildiyi kimi, özünü əvəzedilməz bilən şəxs qoy barmağını su dolu fincana salsın və sonra baxsın ki, barmağını çıxarandan sonra suda hansı deşik qalıb. F əlsəfi və iqtisadi təfəkkürü güclü insanlar isə, quru- lu şundan, hakimiyyət başında kimin dayanmasından asılı ol mayaraq, cılız fikirlərdən uzaqlaşıb, tarixin qiymət verə bil əcəyi elmə əsaslanmalıdır. Ruslar demişkən, başı itirən- d ən sonra saça heyfsilənməzlər. M əşhur qazax şairi, alimi və ictimai xadimi Oljas Süley- ma nov başıbəlalı «Az-Ya» əsərində çox kəskinliklə yazmışdır: «T ək şübhə hesabına elmi irəli aparmaq mümkün olmadığı ki- mi, t əkcə inam gücünə onu inkişaf etdirmək olmaz. Əks halda tarixi tutya iki dinin – nihilizmin v ə vətənpərvərliyin bir atribu-
Pulun diktaturası
113 tuna çevrilir. M ənbəni bilmək mənbədən nə almaq istədiyini bilm
əkdən qat-qat əhəmiyyətlidir. Bel
ə bir şəraitdə elmdə ən dəyərli fiqur skeptik olur. Onu qoruyub saxlamaq elmin ömrünü uzatmaq dem əkdir. … Skeptik – neştərli arıdır. Yalnız nadan bağban bu arını qo ruq sayılan gül-bağçadan qova bilər. Məhz arı gülzarlığa so- xularaq çiç əkləri mayalandırır. Qiymətli çiçək şirəsini tüklücə quldurdan qorumaqla g ələcək məhsulu məhv etmiş oluruq» 1 .
2.2. Marksizm, marksist ideologiya, marksist r əhbərlər (siyasətçilər)
T ədqiqatımızda marksizmin təhlilinə, marksizmə dair müa
sir baxışlara nisbətən çox diqqət yetirilməsi təəccüblü gö- rünm
əməlidir. Çünki, iqtisadi nəzəriyyələr tarixində alternativ n əzəriyyələr axtarışının ən ciddi dövrü başlanıb. XX əsrdə 70 il hökm sürən ölkəni Marksın ideyalarından ya ranmış tam sosializm hesab etmək olmaz. Bu sosializm haq- qında tarixən söylənilmiş fikirlərdən və 70 illik təcrübədən çı- xan obyektiv n əticədir. Marksizm formalaşdırılmış marksist ideologiya və mark- sist r əhbərlərin fəaliyyəti ilə nəinki elmi simasını saxlamış, ək- sin ə illüziyaya çevrilmişdir. Elmlə gerçəklik arasında böyük Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|