B. G. Pürliýew, E. G. Rahmanowa ykdysadyýetiň esaslary

Dünýä puly. Haryt önümçiliginiň ösmegi we haryt 
alyş-çalşygynyň milli serhetleriň daşyna çykmagy puluň 
dünýä puly hökmündäki täze wezipesiniň ýüze çykmagyna 
deslapky şert bolup durýar.
Dünýä dolanyşygynda pul, ozaly bilen, töleg serişdesi 
we ählumumy satyn alyş serişdesi hökmünde hereket edýär, 
şonda töleg serişdesi wezipesi agdyklyk edýär. Çünki dünýä 
söwdasy iri lomaý söwda bolup durýar, onda harytlar kar­
zyna satylýar ýa-da tersine, satyn alyjy haryt üçin tölegi 

---

36
I bölüm
öňünden geçirýär. Ondan başga-da, dünýä dolanyşygynda 
pul baýlygyň jemgyýetçilik maddylaşmasy hökmünde çykyş 
edýär. Çünki baýlyk bir ýurtdan beýleki ýurda ählumumy 
ekwiwalent bolan altyn görnüşinde ýeňil geçip bilýär. Her 
bir ýurt öz halkara tölegleri üçin altyn ätiýaçlyklaryna 
mätäçdir. Şonuň üçin aýry-aýry ýurtlaryň içinde pul hazy­
na hökmünde dünýä pulunyň ätiýaçlyk gory bolup durýar. 
Ol bu hyzmaty hazyna içerki aýlanyşygyň özakymlaýyn 
düzgünleşdirijisi bolup hyzmat etmeýän mahalynda kagyz 
pul aýlanyşygy şertlerinde-de ýerine ýetirýär.
Jemleme. Pul ählumumy ekwiwalent hökmündäki 
ideal (gymmat ölçegi) we nominal (aýlanyşyk we töleg se-
rişdesi) görnüşlerde-de, harydynyň anyk, syzyp bolýan gör-
nüşinde-de (hazyna, dünýä puly) ýüze çykýar. Ählumumy 
ekwiwalent hökmünde pul dürli görnüşli harytlary, işleri 
we hyzmatlary öndürmek üçin harçlanan jemgyýetçilik 
zähmetini özakymlaýyn hasaba almak wezipesini ýerine 
ýetirýär.
§ 12. 
Puluň ölçegleri
Pul massasy – bu aýlanyşyga göýberilen kagyz we metal 
pullaryň (gazna we bank biletleriniň) tutuş möçberidir.
Pul massasynyň umumy möçberinde nagt pullardan 
hem başga depozit pullar diýilýänleri, ýagny banklardaky 
gün delik hereket edýän hasaplarda bar bolan pul serişdele-
ri-de göz öňünde tutulýar. Şonda nagt pullaryň massasy my­
dama hojalyk dolanyşygyndaky pul serişdeleriniň umumy 
möçberinden aýratyn bölünip çykarylýar.
Pul belgileri – bu aýlanyşykda altynyň ýa-da kümşüň 
belli bir mukdarynyň ornuny tutýan gymmat belgileridir.
Pul belgileri, öz gymmatlary bolmazdan, aýlanyşykda 
diňe altyn we kümüş pullary aňladyp çykyş edýärler. Pul 

---

37
YKDYSADYÝETIŇ UMUMY ESASLARY
belgileri görnüşinde doly bahaly däl (misden, nikelden we 
ş.m. edilen) monetalar, kagyz pullar çykyş edýärler.
Kagyz pullar – bu döwlet tarapyndan göýberilýän, 
mejbury hümmete eýe nominal belgilerdir. Olar aýla ny-
şyk da hakyky puluň, ýagny altynyň we kümşüň ornuny 
tutýarlar.
Puluň şonuň ýaly edilip çalşyrylmagynyň mümkinçili­
gi onuň tebigatyna laýyk gelýär. Çünki ol gymmatyň anyk 
aňlatmasy bolan puluň aýlanyşyk serişdesi hökmünde (H–
P–H) işlemeginiň pul harydynyň hökmany gatnaşmagyny 
talap etmeýän sap ideal ýüze çykyşy bolup durýan ekwiwa­
lent görnüşiniň aýratynlyklaryndan gelip çykýar.
Pul maýasy – bu maýa hökmünde, ýagny goşmaça gym­
mat almak maksady bilen peýdalanylýan pullaryň möçberidir.
Pul maýasy pul görnüşinde bolýar. Ol diňe puluň hazy­
na, satyn alyş we töleg serişdesi wezipelerini ýerine ýetirýär 
hem-de olar bilen baglanyşykly tehniki amallara-da hyzmat 
edýär.
Pul maýasy bazardan önümçilik üçin zerur bolan dür­
li harytlary, işleri we hyzmatlary satyn almak üçin peý­
dalanylýar. Şonlukda, bu ýerde ol pul – haryt (P–H) hady­
sasyny amala aşyrýar. Onuň gaýdyp gelmegi jemleýji 
(H–P) tapgyrynyň netijesinde, ýagny harytlaryň, işleriň we 
hyzmatlaryň bazarda satylyşyna görä bolup geçýär.
Şeýlelikde, harytlary, işleri we hyzmatlary satyn alma­
ga harçlanan pul maýasy goşmaça gymmatyň möçberindä­
ki artan mukdarda öwrülip gelmelidir, bu pul maýasyny 
göýbermegiň ýeke-täk maksadydyr we höweslendirijisidir.
Pul maýasynyň hereketiniň iki, ýagny başlangyç we 
jem leýji tapgyrlary aýlanyşyk ýaýrawynda amala aşýar 
hem-de giňeldilen üznüksiz önümçiligiň tutuşlygyna alnan­
daky bütin hadysasynyň zerur şerti bolup durýar. Diňe şol 
hadysa bilen baglylykda puluň ýönekeý wezipeleri maýanyň 
wezipeleri bolýarlar.

---

38
I bölüm
Pul görnüşinde hasaba alynýan pul maýasy maýanyň 
aýlawynyň ähli basgançaklaryny geçýär we herekete göýbe­
rilen pul maýasynyň aňrybaş peýda bilen gaýdyp gelmegini 
üpjün etmek maksadynda önümçilik işine gözegçilik edýär. 
Bu peýda bolsa diňe bir önümçiligiň barşynda zähmetiň 
peýdalanylyş derejesine däl, eýsem pul maýasynyň öz aýla-
wyndaky çaltlygyna-da baglydyr.
Bu işiň barşynda mydama agdyk pul maýasynyň bölünip 
çykmagy we onuň aýratyn görnüşi hökmündäki ssuda (karz) 
maýasyna öwrülmegi bolup geçýär. Ssuda maýasynyň here­
keti banklaryň karz ulgamynyň we pul bazarynyň agdyk pul 
maýasyny we umuman pul süýşürintgilerini herekete getir-
ýän hem-de olary üznüksiz önümçilik üçin gerekli işleýän 
maýa öwürýän mehanizmi arkaly amala aşýar.