B. G. Pürliýew, E. G. Rahmanowa ykdysadyýetiň esaslary

§ 4. 
Jemgyýetçilik hojalygynyň 
ykdysady nusgalary
Ykdysady gatnaşyklaryň jemi hökmünde ykdysadyýet 
jemgyýetiň öz esasynda eýeçiligiň (umumy, hususy ýa-da 
garyşyk) agalyk ediji görnüşi durýan ykdysady ulgamydyr. 
Taryhda jemgyýetçilik hojalygynyň üç sany görnüşi mälim­
dir, olara natural hojalyk, administratiw-buýruk beriş yk-
dysadyýeti hem-de hususy eýeçiligiň agalyk edýän we 
häzirki wagtda garyşyk eýeçiligiň agdyklyk edýän bazar yk-
dysadyýeti degişlidir.
Natural hojalyk – hojalygy ýöretmegiň maddy nygmat­
lary we hyzmatlary aýratyn hojalyk birliginiň içinde sarp 
etmek üçin öndürmekligiň görnüşidir. Natural hojalyk ös-
medik jemgyýetçilik zähmet bölünişigine esaslanýar. Oňa 
önümçiligiň ýapyk, ýerli, şol hojalygyň özünde çäk len ýän 
häsiýeti mahsus. Natural hojalygyň häzirki zaman gör-
nüşine özbaşdak ykdysadyýet mysal bolup biler, ol ýur duň 
agdyklaýyn içerki sarp edişe nazarlandyrylan mil li ho ja-
lygydyr. Şonuň ýaly hojalykda adamyň islegleriniň ka na gat-
landyrylyşy iň pes derejä çenli azalýar.
Administratiw-buýruk beriş (merkezleşdirilen meýilna-
 
malaýyn) ykdysadyýet – munuň özi jemgyýetçilik hoja ly gynyň 
ösen jem gy ýetçilik zähmet bölünişigi, önüm ön dürijileriň 
ýöri teleşme si, ykdysady düzümleriň köpdürlü ligi mahalyn-
da organi ki bitewi ykdysadyýetiň ösüşi merkezden aňly-
düşün jeli görnüş de berk düzgünleşdirilýän we hökmürowan 
dolandyrylýan gör nüşidir. Dolandyryşyň administratiw-
buý ruk beriş usul lary, adatça, adatdan daşary şertler ýüze 
çy kanda we olar emeli ýagdaýda goldanylanda ulanyl ýar. 

---

22
Şeýle adatdan da şary ýag daýlara tebigy betbagtçylyk lar, 
uruşlar, çökgünlik ler degişlidir.
Bazar ykdysadyýeti – ykdysadyýeti guramagyň önümçi­
lik bilen sarp edişiň arasyndaky özara baglanyşygy bazaryň 
üsti bilen üpjün edýän haryt önümçiligine esaslanan jem-
gyýetçilik görnüşidir.
Merkezleşdirilen döwletiň ykdysady we syýasy hä ki mi-
ýetiniň doly agalygy mahalyndaky gatnaşyklar taryhda ba-
zar ykdysadyýetiniň ilkinji nusgasy bolupdyr. Bu ýag da ýyň 
ykdysady ulgamyň ösmegi üçin ýaramaz netijelere ge tir-
megine garamazdan, umuman alnanda ýeterlik durnuklyly­
ga eýe bolupdyr. Ol, hatda bazar ykdysadyýetiniň element­
leri bar bolan ýagdaýynda hem, ösüşiň haýal gitmegine, 
nygmatla ryň ýeterliksiz öndürilmegine getiripdir, bu bolsa 
yzagalaklyga sebäp bolupdyr.
Bazar ykdysadyýetiniň ikinji nusgasyna şahsyýetiň 
döw letiň üstünden agalyk etmegi, ösüşiň esasy hökmünde 
hususy eýeçiligiň mizemez agalygy, eýeçiligiň döwlet häki-
miýetinden bölünip aýrylmagy häsiýetlidir. Hususy eýe-
çiligiň agalyk etmeginiň binýadynda innowasion işiň ösme-
gine, önümçiligiň netijeliliginiň ýokarlanmagyna güýçli 
hö wes döredýän hususy telekeçilik çalt ösüpdir. Hususy 
eýe çilik arkaly döredilýän hut şol höwesler ykdysady ösüşiň 
esa syna öwrülipdir.
Häzirki zaman bazar hojalygy eýeçiligiň iki sany, ýagny 
umumy (döwlete degişli) we hususy görnüşleriniň özara 
täsir edişmegi esasynda gurulýar. Häzirki zaman bazar 
hojalygynyň şu nusgalary mälimdir: liberal (korporatiw) yk-
dysadyýet, durmuş ugruna nazarlandyrylan ykdysadyýet 
we garyşyk ykdysadyýet.
Liberal ykdysadyýete iri telekeçiligiň bähbitleriniň ilkin­
ji nobatda goralmagy, ykdysadyýetde döwlete degişli böle giň 
ujypsyz bolmagy we hojalyk işini döwlet tarapyndan düzgün-

---

23
leşdirmegiň baş ýörelgesi hökmünde esasy ile ritutmalaryň 
döwlet tarapyndan kesgitlenmegi häsiýetlidir.
Durmuş ugra nazarlandyrylan ykdysadyýetde ilatyň (ra-
ýatlaryň) bähbitleriniň goralmagyna ugur edilýär, mil li ykdy­
sadyýetde döwlete degişli bölek 30%-denem gowrak uly paýy 
eýeleýär, döwlet düzgünleşdirişiniň esasy usuly hök münde 
uzak möhletleýin maksatnamalaşdyryş ulanyl ýar.
Garyşyk ykdysadyýetde döwlete degişli bölegiň paýy 
dur muş ugra nazarlandyrylan ykdysadyýetdäkä görä azdyr, 
em ma hojalyk işini döwlet tarapyndan düzgünleşdirmegiň 
adatça gytaklaýyn usullaryny ulanmak arkaly telekeçiligiň 
ösmegi üçin ähli zerur şertler döredilýär.
Şeýlelik bilen, häzirki zaman bazar ykdysadyýetiniň bu 
nusgalary öz aralarynda umumy (döwlet) eýeçiliginiň we 
hususy eýeçiligiň mynasybeti (gatnaşygy) bilen tapawutlan-
ýarlar. Şol mynasybetli döwlet tarapyndan çözülýän we-
zipeleriň ileri tutulyşyna hem-de öňde durýan durmuş-
ykdysady mesele leri hususy eýeçiligiň özbaşdak çözüp biliş 
müm kinçiligine bagly bolup durýar.