B. I. Ibraximov, X. A. Tashxodjayev

10-rasm. Avtotransformatorlarning elektr sxemasi.
11
beriladi. Salt ishlashda (U2 = 0, Zyu = 0) bo‘ladi. Birlamchi chulg‘am dagi
quvvat yo‘qotishlarni e’tiborga olinmasa, EYuK lar muvozanat tenglamasini
quyidagicha yozish mumkin.
Birlamchi chulg‘am uchun:
U1 = E1 = 4,44.W1.f.Fm
Ikkilamchi chulg‘am uchun
U2 = E2 = 4,44.W2.f.Fm
Salt ishlash rejimidagi birlamchi va ikkilamchi chulg‘am lar EYuK lari
nisbati avtotransformatorning transformatsiyalash koeffitsiyenti deyiladi.
Agar ikkilamchi chulg‘am Zyu yuklamaga ulansa, ikkilamchi chulg‘am
dan I2 tok oqib o‘tadi (I1 va I2 toklar doimo qarama-qarshi yo‘naladi).
Avtotransformatordagi quvvat yo‘qotishlari transformatordagidan kam,
shuning uchun bu yo‘qotishlar e’tiborga olinmasa, U1qi1
=U2qi2
deb qabul
qilish mumkin.
1 1
2 2
I U 1
I U n = =
Ya’ni avtotransformator uchun transformatordagi barcha asosiy munosabatlar
saqlanib qoladi.
Tarmoq kuchlanishi o‘zgarmaganda magnit oqimi o‘zgarishsiz bo‘ladi,
u holda avtotransformatorning magnit muvozanat tenglamasi qo‘yidagi
ko‘rinishda bo‘ladi:
I1DW1 + I2DW2 = I0qW1
Chulg‘am ning A—X qismidan birlamchi va ikkilamchi zanjirlar toklari
geometrik farqiga teng bo‘ladigan I1-2 tok oqib o‘tadi, ya’ni I1-2 = I1-I2.
Agar salt ishlash toki e’tiborga olinmasa (I0 = 0) va I1 hamda I2 lar
qarama-qarshi fazadaligi hisobga olinsa, ularning geometrik yig‘indisi
arifmetik farqiga teng bo‘ladi, ya’ni
I1-2 = I2 - I1 = I2
Kamaytiruvchi avtotransformatorlarda I2 > I1 va I1-2 tok yo‘nalishi bilan
I2 tok yo‘nalishi mos tushadi kuchaytiruvchi avtotransformatorlar qator
afzalliklar va kamchiliklarga ega.
Avtotransformatorning transformatorga qaraganda afzalliklari bir hil
foydali quvvatda ishlash va o‘raladigan sim kam sarflanadi (chunki A...X
qismdan doimo toklar farqi oqib o‘tadiganligi uchun bu qismni ingichka
12
simdan o‘rash mumkin), kichik quvvat yo‘qotishlari, yuqori FIK, yuklama
o‘zgarganda kuchlanishning kam o‘zgarishi hisoblanadi. Bu afzalliklar
transformatsiya koeffitsiyenti birga yaqin bo‘lganda yuqori bo‘ladi, shuning
uchun avtotransformatorlar ikkidan katta bo‘lmagan transformatsiya
koeffitsiyentlarida qo‘llaniladi.
Avtotransformatorda quvvat birlamchi chulg‘am dan ikkilamchi
chulg‘am ga quvvat fazali elektromagnit yo‘l bilan emas, balki elektr yo‘l
bilan chulg‘am lar orasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr aloqa orqali uzatiladi.
Bu avtotransformatorning quyidagi kamchiliklarini yuzaga keltiradi:
— yuqori kuchlanishni kichik kuchlanishli tarmoqqa o‘tish imkoniyati,
chunki chulg‘am lar orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr aloqa bor. Shuning
uchun agar energiya iste’molchisi yerga ulangan qutbga ega bo‘lsa,
avtotransformatorni ishlatib bo‘lmaydi;
— avtotransformator kichik qisqa tutashuv karshiligiga ega, ya’ni qisqa
tutashuv toklari transformatordagiga qaraganda ancha katta bo‘ladi.