B. J. Boltayev, A. R. Azamatov, G. A. Azamatova, B. S. Xurramov nazariya, algoritm, dastur toshkent 2013

Chizmasi: 
Berilgan:
Formulalar:
a = 16 ta katak = 8 sm
b = 8 sm · 3/4 = 6 sm 
Perimetr:
P
uchb
= a+b+c
Pifagor teoremasi:
c
2
= a
2
+b
2

Topish kerak: P
uchb
- ?
Yechim: Pifagor teoremasiga ko‘ra:

---

52
2

2
b
a
c


=
2
2
)
6
(
)
8
(
sm
sm

=
2
100 sm
= 10 sm.
U holda: P
uchb
= 8 sm + 6 sm + 10 sm = 24 sm.
Javob: 24 sm.

Masalada berilgan ma’lumotlardan uchburchakning a va b tomoni bevosita,

uchinchi c tomoni esa bilvosita (to‘g‘ri burchakli uchburchakda Pifagor teoremasi
o‘rinliligi orqali) aks etgan. Bundan tashqari, to‘g‘ri burchakli uchburchakda
Pifagor teoremasi va perimetr kabilarni bilish masala yechayotgan insonning bi-
lim manbaiga egaligi bilan bog‘liq.
۩
. Hajmi 20 sm
3
, 100 sm
3
va 1000 sm
3
bo‘lgan jismlar suvga botirilganda
ularga ta’sir etuvchi ko‘taruvchi kuch qiymatini toping.
Masala shartini tahlil etamiz va masala maktab fizika (6-sinf) kursidan
ma’lum bo‘lgan quyidagi qonun asosida yechilishini aniqlaymiz: suvga
botirilgan jism o‘z hajmiga teng suvni siqib chiqaradi va unga siqib chiqaril-
gan suv og‘irligiga teng kuch (ya’ni, Arximed kuchi) ta’sir etadi.

Chizmasi: 

Berilgan:
Formulalar:
3
3
100
1
100
1
100
1
20
20
m
sm
V







= 1000

3
m
kg

g ≈ 9,81
kg
N


F
A
= ρ ·V· g
Topish kerak: F
A
-?
Yechim: F
A
(20) ≈ 1000
3
m
kg
·
1000000
20
m
3
· 9,81
kg
N
=
= 0,1962
3
m
kg · m
3
·
kg
N
= 0,1962 N.
V hajm F
A
kuch bilan chiziqli bog‘langani va 5∙20=100 hamda
50∙20=1000 bo‘lgani uchun:
F
A
(100) ≈ 5 ∙ F
A
(20) = 5 ∙ 0,1962 N = 0,981 N ;
F
A
(1000) ≈ 50 ∙ F
A
(20) = 50 ∙ 0,1962 N = 9,81 N.
Javob: 0,1962 N; 0,981 N; 9,81 N.

Masalada berilgan ma’lumotlardan hajm bevosita, zichlik esa bilvosita (suv

zichligi) aks etgan. Bundan tashqari, jismga ta’sir etayotgan kuch Arximed kuchi
ekanligini, kerakli bog‘lanish bo‘lgan formuladagi g o‘zgarmas kattalik va suv
zichligi ρ ni qiymatini bilish masala yechayotgan insonning bilim manbaiga egali-
gi bilan bog‘liq.
Bu masalalarni yechimlari bilan birgalikda bu yerda keltirishdan qanday
maqsad bor degan savolingiz tabiiy. Bu ikkita masala dasturlashda sodda masala-
V 

---

53
lar kabi qaralsa ham, dastur tuzuvchi inson bu masalalarni kompyuter yordamida

hal etishi uchun masalalarni hal etish bilan bog‘liq yuqoridagi bilimlardan tashqari
yana ma’lumotlarni kompyuterga kiritish, hisoblash jarayonini tashkil etish –
kerakli algrotim tuza olish, olingan natijani kompyuter bilan bog‘liq xatolik
hisobiga aniq yechimdan farqlanishini kamaytirish, yechimni ekranda aks ettirish
bilan bog‘liq qo‘shimcha bilimlarga ega bo‘lishi kerak.