B. O. Bekn azarov
Download 4,41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI B.O.BEKN AZAROV 0 ‘SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI
- Ushbu darslik M.Ulug‘bek nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy
- 0‘simlik hujayralarining ontogenezi, o‘sish va rivojlanish, ko‘payish fiziologiyasi, o‘simliklar chidamliligi fiziologiyasi va boshqa shu kabi
- Pedagogika universiteti Botanika va hujayra biologiyasi kafedrasining professori.
- 0 ‘SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASINING QISQACHA TARIXI
- I5 —m ikrojilam entlar (hujayra bo ylab tarqalgan), 16—m iktronaychalar (ко ‘p ch ilik
- 22—xromatin, 23—yadrocha, 24—y a d r o g o v a g i, 25—y a d ro q o b ig i (ikkita membrana), 26—yadro, 27—hujayra qobigi, 28—plazm odesm alar.
- В ....... = ........... .. _________________________
|
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI B.O.BEKN AZAROV 0 ‘SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI О ‘zbekiston Respublikasi Oliy va о 'rta m axsus ta ’lint vazirligi tom onidan darslik sifatida tavsiya etilgan TOSHKENT-2 0 0 9 B . O . B e k n a z a r o v . € ) ‘ s i m i i k l a r H z i o l o g i y a s i . -
« A l o q a c M » ,
2 0 0 9 ,
5 3 6 b e t . Ushbu darslik M.Ulug‘bek nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy universitetining biologiya, ekologiya va tabiatdan foydalanish ixtisosligi o‘quv rejasining o‘simliklar fiziologiyasi fani bo‘yicha tuzilgan namunaviy dasturi asosida yozilgan. Darslikda hujayra fiziologiyasi, fotosintez, nafas olish, biologik jarayonlar termodinamikasi, suv almashinuvi, mineral oziqlanish, o'simliklaming geterotrof oziqlanishi, moddalarning uzoqqa tashiluvi, 0‘simlik hujayralarining ontogenezi, o‘sish va rivojlanish, ko‘payish fiziologiyasi, o‘simliklar chidamliligi fiziologiyasi va boshqa shu kabi 0‘simliklar fiziologiyasi bo‘limlariga oid ma’lumotlar yoritilgan. Darslikda ayniqsa fotosintez, nafas olish, mineral oziqlanish, suv almashinuvi, o'simliklaming o‘sishi va rivojlanishi hamda o‘simliklar chidamliligi fiziologik asoslari bo‘limlari birmuncha batafsH, kengraq yoritilgan. Ushbu darslikdan biologiya, ekologiya va tabiatdan foydalanish yo'nalishlari bakalavriat, magistratura bo'limlari tmgiovchilari, litsey va kollejlaming o‘qituvchilari, aspismntlar foydalanishlari mumkin. T a q r iz c h ila r :
X o ' j a y e v J J L
A.Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti Botanika va o‘simliklar fiziologiyasi kafedrasining professed; Zikiryayev A.Z. Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universiteti Botanika va hujayra biologiyasi kafedrasining professori. I S B N
9 7 8
- 9 9 4 3
- 3 2 6
- 4 2 - 2
© « A
l o q a c h i » n a s h r i y o t i , 2 0 0 9
. SO‘Z BOSHI Ma’lumki, mamlakatimiz mustaqilligi sharofati bilan o‘zbek tiliga davlat till maqomi foerHib lotin imlosi yozuviga ©‘tildi. Mirzo Ulug‘bek nomidagi Q'zbekiston Milliy imiversitetining Botanika va o'simliklar fiziologiyasi kafedrasi tomonidan tayyorlangae ushbu darslik, mamlakatimiz to'ng'ich oliy ©£quv yurtinimg 90 yilligi va o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganiga 20 yil to‘lay otgan davrda nashrdan chiqmoqda. Hozirgi vaqtda boshqa fanlar kabi o'simliklar fiziologiyasi faniga ham katta e’tibor berilmoqda. Buning o‘ziga xos sabablari bor albatta. Ulardaru biri o'simlakkr fiziologiyasi fanining qishloq xo'jaligi amaliyoti uchun nazariy ascslar berishidir. Hozirgi kunda o‘simlik organizmida va hujayrasida boradigan barcha fiziologik-biokimyoviy jarayonlar molekular darajada deyarli o‘rganilganligini kuzatishimiz mumkin. Ammo keyingi vaqtlarda csimliklarga tashqi va ichki muhit bilan aloqa qiluvchi butun tizim sifatida qarashga, uni o‘rganishga ham qiziqish ortmoqda. Biz ushbu darslikmtii shakllantirishda ananaviy ya’ni o'simliklar faziologiyasining asosiy bo'limlari boigan fotosintez, nafas olish, suv rejimi, mineral oziqlanish, o‘sish va rivojlanish jarayonlariga yuqori e’tibor bergar holda o‘quvchilar uchun bir muncha yangi boMgan o'simliklaming geterotrof oziqlanishi, moddalaming ajralishi, osirrmkiaming ikkilamchi metabolizm! kabi boMimlarga oid fan yutuqlarini ham yoritishga harakat qosdik. Darslikni shakllantirishda boshqa ilmiy ma’lumotlar bilan birgalikda rusiy zabor: tilida yoziigar darsliklardan, xususan V.V .Polevoy, S.S.Medvedev, V.V.Kuznetsov va G.L.Dmitrievalaming rus tilida nashr qilingan «O'simliklar fiziologiyasi» darsligidan foydalanildi, hamda keltirilgan ma’lumotlami iloji boricha aniqroq qilib o'quvchilarga yetkazishga harakat qilindi. Muallif ushbu darslikni tayyorlashda yaqindan yofefam bergan Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti professor-o'qiftivchilari professor, biologiya fanlari
doktori M.N.Valixanovga, dotsent D.K.Asamovga hamda taqrizchilar: A.Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti Botanika va o'simliklar fiziologiyasi kafedrasi professori, biologiya fanlari doktori J.X.Xo'jayevga, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat Pedagogika universiteti Botanika va hujayra biologiyasi kafedrasi professori. biologiya fanlari doktori A.Z.Zikiiyayevga chuqur minnatdorchilik bildiradi. Muallif darslik mazmunini yanada yaxshilash borasida hamda uni o'quvchilar uchun yanada tushunarli bo'lishi yuzasidan aytilgan fikrlar, mulohazalar va boshqa shunga o'xshash istaklar uchun barcha olimlarga, foydalanuvchilarga oldindan minnatdorchilik bildiradi. 3 KIRISH 0 ‘SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASINING PREDMETI, ASOSIY VAZIFALARI, TARIXI VA HOZIRGI ZAMON YO‘NALISHLARI 0 ‘simliklar fiziologiyasi o‘simliklaming hayot-faoliyatidagi umumiy qonuniyatlarni o‘rganadi. Bulaming asosida moddalar almashinuvining assimilatsiya va dissimilatsiya jarayonlari yotadi. Shu bilan birga u o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishi, gullash, meva tugish, plastik moddalarning sintezi va to‘planishi kabi fiziologik jarayonlami tashqi muhit bilan bogMab o‘rganadi. 0 ‘simliklar fiziologiyasi botanika, biokimyo, biofizika, molekulyar biologiya, mikrobiologiya, hayvonlar fiziologiyasi, kimyo, fizika kabi fanlar bilan chambarchas bogMiq boMib, ulaming yutuqlaridan foydalaniladi va o‘z navbatida ularga ta’sir etadi. 0 ‘simliklar fiziologiyasi fanida keyingi yillardagi tabiiy fanlar yutuqlaridan, xususan, fizik-kimyoviy usullardan, xromatografiya, nishonlangan atomlar, elektron mikroskopiya, elektroforez, differensial sentrafugalash, spektrofotometriya, rentgen tuzilish analizi va
boshqalardan foydalanish natijasida juda katta yutuqlarga erishildi Jumladan, o‘simlik hujayrasining murakkab tuzilishi, hujayra organoidlarining tuzilishi va tarkibi ham fiziologik funksiyalari, hujayraga moddalarning kirishi va chiqishi jarayonlarida membrana- laming ahamiyati va boshqalar birmuncha puxta o‘rganildi. Ayniqsa, o‘simliklar hujayrasida energiyaning to‘planishi va
sarflanishi mexanizmlari haqidagi tushunchalar kengaydi. Yashil o‘simliklar yer sharidagi boshqa tirik organizmlardan o‘zining bir qancha xususiyatlari bilan farqlanadi. Bwinchidan, yashil
o‘simliklar energiya manbai sifatida yorugM;kning elektromagnit energiyasidan foydalanib, ulami organik moddalar tarkibidagi erkin kimyoviy energiyaga aylantirish qobiliyatiga ega (fotosintez). Shuning bilan birgalikda, o‘simliklar tashqi muhitdan bir qancha anorganik moddalami o‘zlashtirib, ulami hujayradagi moddalar almashinuvi jarayonida energiya bilan boyitadi va organik modda ko‘rinishida yer sharidagi barcha tirik mavjudotlar uchun moddiy va energetik asosni yaratadi.
assimilatsion yuzaga hamda yer ostki va ustki organlarining yuqori darajada shoxlanish qobiliyatiga ega. Bu hoi
o‘z navbatida o‘simliklaming ildiz orqali tuproqdan suv va unda erigan moddalarning o‘zlashtirilishiga, barglar orqali esa atmosfera havosidan oziqlanish doirasining kengayishiga olib kelgan. Uchinchidan, qishloq xo‘jaligida o‘simliklaming yangidan-yangi navlarini yaratishda, ekinlaming turli noqulay muhit omillariga nisbatan chidamliligini oshirish va ularning hosildorligini ko‘paytirishda, hosil sifatini yaxshilash va ulami saqlashda mazkur fanning ahamiyati yildan- yilga ortib bormoqda. 0 ‘simliklar fiziologiyasida asosan oltitayo‘nalish mavjuddir, ya’ni: - biokimyoviy yo‘nalish-fotosintez va nafas olish jarayonida hosil boMadigan-turli xildagi moddalarning funksional ahamiyatini o‘rganadi. Shu bilan birga o‘simliklami tuproqdan oziqlanish qonuniyatlarini va turli xildagi anorganik moddalardan organik moddalami sintezlanish qonuniyatlarini ochib beradi. - biofizik yo‘nalish-bu hujayra energetikasi masalalarini, o‘simlik elektrofiziologiyasini suv rejimining fizik-kimyoviy qonuniyatlarini, o‘sish, qo‘zg‘alish hamda nafas olish va fotosintez masalalarini o‘rganadi. - ontogenetik yo‘nalish-bu o‘simliklarning yoshiga qarab rivojlanish qonuniyatlarini, morfogenez hamda o‘simliklar rivojlanishining boshqarish qonuniyatlarini o‘rganadi. -tadrijiy yoki solishtirma yo‘nalish-bu filogenezning xususiyatlarini belgilab beradi. U ontogenezga genotip funksiyasi sifatida qaraydi. Bu belgilar filogenezda kuzatilgan boMadi. - ekologik yo‘nalish-bu o‘simlik organizmini ichki jarayonlarini tashqi muhitga bogMiqligini o‘rganadi. Masalan,: mineral o‘gMtlarni qoMlash, yorugMik va suv rejimini yaxshilash, ekin maydonlarida o‘simliklarni taqsimlash va boshqalar. Natijada, o‘simliklarda moy, qand, oqsil moddalarini oshirish bilan tashqi muhitning noqulay ta’sirlarga chidamliligini oshiradi. - sintetik yoki kibemetik yo‘nalish-o‘simliklar o‘sishining umumiy qonuniyatlarini hamda bir-biriga bogMiq boMgan hujayra energetikasini va kibernetikasini o‘rganadi. Masalan, oziq organlarning hosil boMishi. 0 ‘simliklar fiziologiyasidagi ushbu yo‘nalashlarining barchasi o‘zaro bir-biriga bogMiq boMib, bir xil miqyosli ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda o‘simliklar fiziologiyasi fani oldida turgan vazifalami umumlashtirib quyidagicha izohlash mumkin.
1. 0 ‘simliklar hayot faoliyati qonuniyatlarini o‘rganish. 2. Qishloq xo‘jaligi o‘simliklaridan eng yuqori hosil olishning nazariy asoslarini ishlab chiqish. 3. Sun'iy sharoitda fotosintez jarayonini amalga oshirish imkonini beruvchi moslamalami yaratish.
XVII-XVIII asrlar o‘simliklar fiziologiyasining shakllanish davri boMib hisoblanadi. 0 ‘simliklar fiziologiyasining asoschisi J. Senebe hisoblanadi. U 1772-1782-yillarda D.Pristli va Ya. Ingenxauz bilan bir vaqtda fotosintez jarayonini ochdi. Keyinchalik, ya’ni 1780-yilda J. Senebe tomonidan besh tomlik «Physiologie vegetale» asarining e’lon qilinishi fiziologiyaning alohida fan sohasi ekanligining isboti bo‘ldi. J. Senebe « 0 ‘simliklar fiziologiyasi» tenninini taklif etish bilan chegaralanib qolmasdan, bu fanning asosiy vazifalarini, predmeti va usullami aniqlab berdi. Ammo o‘simliklar fiziologiyasining ayrim masalalari awalroq o‘rganila boshlangan. Xususan, italiyalik biolog va shifokor M. Malpigining « 0 ‘simliklar anatomiyasi» (1675-1679) va ingliz botanigi va shifokori S. Geylsning « 0 ‘simliklar statistikasi» (1727) asarlarida o‘simliklar organ va to‘qimalarining tuzilishi bilan bir qatorda yuqoriga ko‘tariluvchi oqim va o‘simliklaming havodan oziqlanishi haqidagi nazariyalar ham berilgan edi. Hozirgi vaqtda asosiy terminlardan bo‘lgan hujayra so‘zi (grekcha «sytos» birinchi bor 1665-yilda Robert Guk tomonidan po‘kakning mikroskopik tuzilishini o‘rganish davomida fanga kiritilgan. Ingliz botanigi S. Geyls o‘simliklarda ikki xil oqimning mavjudligini, ya’ni suv va ozuqa moddalarining pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga qarab oqishini tasdiqladi. 0 ‘simliklarda suvni harakatga keltiruvchi kuch ildiz bosimi va transpiratsiya ekanligini isbotladi. Fotosintez haqida dastlab to‘g‘ri ma’lumotlami olimlar J. Senebe, J.Bussengo, Yu.Saks, A.Famintsin, K.Timiryazev, M.Svet va boshqalar keltirganlar. Ular fotosintezni uglerodli oziqlanish deb qaragan va bu jarayonda yutilgan karbonat angidrid va ajralib chiqqan kislorod miqdoriy aniqlangan. 0 ‘simliklaming nafas olishi A.Borodin, L.Paster, A.Bax, G.Bertran kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan boMsa, suv almashinuvi jarayoni G.Dyutroshe, G.De Friz
va Yu. Sakslar tomonidan yaxshi 6 o‘rganilgandir. 0 ‘simliklarning mineral oziqlanishi jarayoni Yu. Libix, J.Bussengo, G.Gelrigel, A.Knop,
S.Vinogradskiy, M.Beyemik, D.Prya’nishnikov, moddalarning tashiluvi jarayoni V.Pfeffer, E.Votshal, o‘sish va rivojlanish Yu.Saks, O.Branetskiy, A.Batalin, N.Levakovskiy, G.Fexting, G.Klebs, moddaaming harakati T.Nayt, Ch.Darvin, Yu.Vizner, V.Rotert, qo‘zg‘aluvchanlik B.Sanderson, N.Levakovskiy, o‘simliklar chidamliligi fiziologiyasi D.Ivanovskiy, K.A.Timiryazev, G.Molish kabi olimlar tomonidan birinchi boiib, o‘rganilib asoslangan. Rossiyada o‘simliklar fiziologiyasi XIX asming ikkinchi yarmidan rivojlana boshladi. Unga A.S. Faminsin (1835-1918) va K.A. Timiryazev (1848-1920) asos soldilar. A.S. Faminsin (1867) Peterburg universitetida mustaqil o‘simliklar fiziologiyasi kafedrasini tashkil etdi. Uning asosiy ilmiy izlanishlari fotosintez va o‘simliklardagi modda almashinuv jarayonlarini o‘rganishga qaratilgan edi. 0 ‘simliklar fiziologiyasi sohasida Moskva maktabining tashkilotchisi K.A.Timiryazev boidi. U yangi fizik va kimyoviy usullarini qo‘llash natijasida fotosintezning muhim qonuniyatlarini aniqlashga muvaffaq boidi, xlorofillning fizikaviy va kimyoviy xossalarini o‘rganishga katta hissa qo‘shdi. U fotosintezning yorugiik miqdoriga, spektral tarkibiga va quyosh yorugiigining energiyasiga bogiiq ekanligini tajribalar orqali isbotlab berdi. 0 ‘simliklar ekologik fiziologiyasiga asos solgan olimlardan biri N.A. Maksimovdir. 0 ‘simliklaming noqulay muhit omillari ta’siriga, sovuqqa, qurg‘oqchilikka chidamlilik fiziologiyasi, o‘sish va rivojlanish, sun'iy yorugiikda o‘sish kabi jarayonlaming nazariy asoslarini ishlab chiqdi.
XX asming birinchi yarmidan o‘simliklar fiziologiyasi yanada tezroq rivojlandi. Murakkab fiziologik jarayonlaming biokimyoviy mexanizmlari o‘rganila boshlandi. Jumladan, fotosintez (M.S. Svet, R. Xill, M. Kalvin, R. Emerson, D.A. Amon, M.D. Xetch va K.R. Slek va boshqalar) va o‘simliklaming nafas olishi (V.A. Palladih, S.P. Kostichev, G.A. Krebs, G. Kalkar va V.A. Blitser, L. Komberg, P. Matchel va boshqalar) kabi jarayonlar aniqroq yoritildi. 0 ‘simliklar fiziologiyasining rivojlanishida o‘simliklaming o‘sishi va rivojlanishi jarayonlarini idora qiluvchi moddalar-fitogormonlaming ochilishi va o‘rganilishi juda katta yutuq boidi. (N.G. Xolodniy va F. Vent, F. Kegel, M.X. Shaylaxyan, T. Yabuta, S. Skug, F. Eddikkot va boshqalar). 7 0 ‘zbekistonda o‘simliklar fiziologiyasi fanining rivojlanishini biz 1918-yil tashkil topgan Turkiston universiteti (hozirgi Mirzo Ulug‘bek nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy universiteti) bilan bog‘lab qarashimiz mumkin. Chunki 1920-yilda uning tarkibida, o‘simliklar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi tashkil etilishidan boshlab jadal rivojlana boshladi. Ammo o‘simliklar fiziologiyasi fani o‘tgan asming ikkinchi yannidan, ya’ni ushbu sohada o‘zbek olimlari paydo bo‘la boshlaganidan keyin jadal rivojlana boshladi. 1930-yilda Samarqand Davlat universiteti tashkil etilgandan so‘ng, hozirgi Botanika va o‘simliklar fiziologiyasi kafedrasida o‘simliklar fiziologiyasi fanining rivojlanishi yanada jadallashdi. Keyinchalik 0 ‘zR FA qoshida 0 ‘simliklar eksperimental biologiyasi (hozirgi Genetika va o‘simliklar eksperimental biologiyasi) ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etilganidan so‘ng o‘simliklar fiziologiyasi fani sohasida juda katta yutuqlarga erishildi. 0 ‘zbekiston Respublikasida fitofiziologiyaning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan olimlardan biz A.V. Blagoveshenskiy, N.D. Leonov, V.A. Novikov, A.P. Ibragimov, M.H. Avazxo‘jayev, V. Shardakov, N.A. Todorov, A.A. Imomaliyev, A.Q.Qosimov, R.A. Azimov, N.N. Nazirov va boshqalami ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin. Ular birinchi navbatda mamlakatimizning asosiy texnik ekini g‘o‘za hamda boshqa bir qancha o‘simliklaming fiziologik-hayotiy jarayonlarini keng o‘rganib, nazariy va amaliy xulosalar qildilar. Bugungi kunga kelib akademiklar: A.A. Abdukarimov, O.J. Jalilov; q/x.f. akademiyasining muxbir a’zolari: X.K. Kimsanboyev, S.R. Rahmonqulov, H.S. Samiyev; professorial*: M.N. Valixonov, J.X. Xo‘jaev, K.S. Safarov, Sh.Y. Yunusxanov. A.Z. Zikiryayev, A. A. Umarov, R.Q. Shodmonov, R.M. Usmonov, A.A. Axmadjonov va boshqa olimlar o‘simliklar fiziologiyasi fani sohasida keng ko‘lamda ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Hozirgi vaqtda respublikamizning bir qator universitetlarida o‘simliklar fiziologiyasi yoki unga turdosh kafedralar mavjuddir.
1.0 ‘simliklar fiziologiyasining o‘rganish usullari? 2 .0 ‘simliklar fiziologiyasining yo‘nalishIari? 3.0 ‘simliklar fiziologiyasini o‘rganish obyektlari? 4.Yashil o‘simliklar boshqa organizmlar bilan nima bilan farq qiladi? 5 .0 ‘simliklaming nima uchun yer ustki tana yuzasi katta? 6.Qaysi organizmlar fitotroflar deyiladi?
7 .0 ‘simliklar fiziologiyasi qachon umumiy botanikadan ajralgan? 8 . 0 ‘simliklar fiziologiyasi qaysi metodlardan foydalanadi? 9 .0 ‘simliklar fiziologiyasini oldida turgan vazifalar? 10 . 0 ‘simliklar fiziologiyasining boshqa fanlar o‘rtasidagi o‘mi? 11 .
‘simliklar fiziologiyasining 0 ‘zbekistonda rivojlanishi? 9 I. O SIMLIK HUJAYRASINING TUZILISHI VA FUNKS IY AL ARI 1.1. 0 ‘SIMLIK HUJAYRASINING TUZILISHI Hujayra hayotning tuzilma va funksional birligidir. Hujayra (grekcha-sytos yoki lotincha-sellula) so‘zini birinchi bor Robert Guk 1665-yilda qo‘llagan. Biologiya fanining asosiy yutuqlaridan bo‘lgan hujayra nazariyasi 1839-yilda. M.Shleyden va T.Shvann tomonidan yaratilgan (I.l-rasm). 28
umumiy ultratuzilishi (N.Grin, U.Stauta, D.Teylor, 1990). I—о ‘rta plastinka, 2—qo 'shni hujayra q o b ig ‘i, 3—sitoplazm a bo 'ylab erkin jo yla sh g a n ribosom alar, 4—g ‘adir-budur endoplazm atik retaktilum, 5—endo p la zm a tik retakulum bilan b o g 'langan ribosom alar, 6 -x lo ro p la stla r, 7—xlo ro p la st q o b ig 'i (ikkita mem brana), 8—granlar, 9—m itoxondriya, I0 -G o lji apparati, 11—hujayra shirasi, 12—tonoplast, 13—vakuola, N —G o lji pufakchalari, I5 —m ikrojilam entlar (hujayra bo 'ylab tarqalgan), 16—m iktronaychalar (ко ‘p ch ilik h ollarda hujayra atrofida jo yla sh g a n bo ladi), 17—sitoplazm , 18—pla zm a tik mem brana. 19—silliq en doplazm atik retikulum, 20-euxromatin, 2 1—geteroxrom atin, 22—xromatin, 23—yadrocha, 24—y a d r o g 'o v a g i, 25—y a d ro q o b ig 'i (ikkita membrana), 26—yadro, 27—hujayra qobig'i, 28—plazm odesm alar. 10 0 ‘simlik hujayralari turli ko‘rinishlarda boMishi mumkin (I. 2
В ....... ~ = ........... .. _________________________ 1.2-rasm. 0 ‘simlik hujayrasining formalari (N.S.Kiseleyva, N.V.Sheluxina, 1969): A—
Tabiatdagi organizmlar hujayra tuzulishiga nisbatan ikkita guruhga boMinadi: 1-prokariotlar-hujayrasida, shakllangan yadro boMmaydi, ularga bakteriyalar va ko‘k-yashil suvo‘tlari kiradi. 2 -eukariotlar—hujayrasida albatta shakllangan yadro boMadi. Ularga o‘simlik va hayvon organizmlari kiradi. Bir organizm tarkibiga kiruvchi hujayralar tuzilishida ham bir-biridan sezilarli darajada farq boMishi mumkin. Ko‘p hujayrali organizmlarda maxsus funksiyalami bajaruvchi yuqori darajada mutaxassislashgan hujayralar uchraydi. Har bir tirik hujayraning o‘ziga xos boMgan ko‘pgina vazifalar funksiyalar mavjuddir. 0 ‘simliklar hujayrasi ham barcha eukariot organizmlar hujayrasiga o‘xshashdir. Ammo ulardan farqli oMaroq o‘simlik hujayrasida fototrof oziqlanish uchun xos boMgan plastidlar, hujayrani o‘rab turuvchi polisaxarid devori hamda turgomi saqlab turish uchun muhim boMgan markaziy vakuola mavjud. BoMinuvchi o‘simlik hujayrasida esa sentriollar yo‘q. Tirik hujayra yarim o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega boMgan membrana bilan chegaralangan boMib, o‘zini qayta qurish qobiliyatiga ega. 0 ‘simlik hujayralari ko‘rinishi jihatidan ikki xil boMishi mumkin. Ulardan nisbatan ko‘proq uchraydigani parenximatik va prozenximatik hujayralardir. Download 4,41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|