B. O. Bekn azarov
Download 4,41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Termodinamikaning ikkinchi qonuni.
- III.1 HUJAYRANING ENERGETIK SIKLI, ENERGIYANING QAYTA 0 ‘ZGARTIRISHI VA ADENILAT SISTEMASI
- Energiyaning qayta o‘zgartirilishi.
- Adenilattsiklaza Fosforillovchi sistema AMF ADF ATF ADF H
- IV.I.SUVNING 0 ‘SIMLIK HAYOTIDAGI 0 ‘RNI
- Suvning tuzilishi va xossalari.
- Sirt tarangligi tortishuvi va adgeziya.
- Suvning molekular tuzilishi.
- 1-ion, 2—birlamchi
Termodinamikaning birinchi qonuni. Bu
qonun, aslida,
energiyaning saqlanish qonuni bo‘lib, uni Gelmgolts (1847) birinchi bor ifodalab bergan. Energiyaning saqlanish qonunidan kelib chiqadiki, massa energiyaga aylana oladi, energiya esa massaga mutanosib bo‘lib, A. Enshteyn (E=ms2) tenglamasiga ko‘ra, birinchi qonun mohiyatan ish va issiqlikning ekvivalentligi haqidagi qonundir. Demakki, energiya bir turdan ikkinchi bir turga o‘ta oladi. Tenglamaga ko‘ra, lg massa 9T0 20 erg energiya birligiga aylanishi mumkin. Demak, ichki energiya (E) faqat issiqlikga yoki bir vaqtning o ‘zida, ham issiqlik ham ishga ham aylanishi mumkin. Boshqacha aytganda, energiya yo‘qolmaydi va yo‘qdan bor bo‘lmaydi. U, faqat, ekvivalent miqdorda, bir turdan ikkinchi turga aylanishi mumkin. AE = Esub~+ Emax = Q - W Bu yerda: AE - sistema ichki energiyasining o ‘zgarishi, Emax-mahsulotning ichki energiyasi, Esub-substratning ichki energiyasi, Q-tashqaridan olingan issiqlik energiyasi, W -sistema bajargan ish. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Klauzius tomonidan aytilgan fikrga ko‘ra, issiqlik issiq jismdan sovuq jismga uzatiladi va buning aksi boMishi mumkin emas. Bunday hoi, ya’ni issiqlikning sovuq jismdan issiq jismga uzatilishi faqat, tashqaridan sistemada ish bajarilgandagina kuzatilishi mumkin. Shu tarzda termodinamikaning ikkinchi qonuni kashf etilgan. Ikkinchi qonunga binoan, tabiatdagi barcha sistemalar, o‘z-o‘zidan o'zgarib, termodinamik muvozanat holatiga intiladi. Masalan, suv yuqoridan pastga qarab oqadi; eruvchi modda eritma hajmida bir tekis taqsimlanadi; tirik organizmlar ham ma’lum davrdan so‘ng, o‘z-o‘zidan inqirozga yuz tutadi. Aynan mana shunday holni tasvirlash maqsadida termodinamikaga entropiya tushunchasi kiritilgan. 73 Entropiya (ichki o ‘zgarish) - klassik termodinamikada entropiya o‘zgarishi izolirlangan sistemalar uchun quyidagi ko‘rinishda tasvirlanadi S=Q/T ya’ni entropiya o ‘zgarishi keltirilgan issiqlikning sistema haroratiga boMgan nisbatidan iborat boMib,
qaytmas jarayonlarda oshib maksimumga intiladi. Qaytar jarayonlarda esa entropiya o‘zgarmaydi. Entropiya sistemaning muvozanatga yaqinlashish oMchovi sifatida ishlatiladigan muhim parametr boMib, sistemaning holat ko‘rsatkishi sifatida ish beradi va entropiya birliklarida (E q kJ, -K'1) ifodalanadi. Bulardan tashqari ikkinchi qonun, bir vaqtning o ‘zida entropiya va haroratning termodinamik shkalasi hamdir. Muz eriganda uning entropiyasi oshadi, chunki uning strukturasi buziladi. Demak,
sistemaning energiyasi kamayganda uning entropiyasi oshadi. Masalan, kristall (muz) holatdagi suvning entropiyasi-11,5 e.b, suyuq suvniki- 16,75 e.b boMsa, gaz (bug‘) holatidagi suvniki esa-45,11 e.b. tashkil etadi.
Organizmlar uchun,
entropiyaning oshishi
bilan kechuvchi jarayonlaming, uning kamayishiga olib keluvchi (almashish) jarayonlar bilan birgalikda kechishi holi va ulaming oxirgi natijada, o‘zaro tenglashishidan iborat hoi, ya’ni statsionar holat xarakterlidir. Ichki energiyaning kamayishi va entropiyaning oshishi, erkin energiyaning kamayishiga olib kelsa, ichki energiyani oshishi va entropiyani kamayishi esa erkin energiyani oshishiga olib keladi. Bunday hoi biologik sistemalarda yaqqol kuzatiladi, ya’ni ulaming massasi va energiyasi oshishi yoki kamayishi mumkin. Dastlab, yer yuzida hayot paydo boMgunga qadar, Quyoshdan kelgan erkin energiya, befoyda, issiqlik va nurlar ko‘rinishida tarqalgan. Keyinchalik, yerda hayot paydo boMishi bilan, tirik sistemalar quyosh erkin energiyasining ma’lum bir qismini yutib, o‘z faoliyatini davom ettirgan va qolgan qismini sochib muhitga tarqatgan. Shunday qilib, evolutsiya davomida yer kurrasida, tirik organizmlardan iborat statsionar sistema erkin energiyaning bir qismiga ega boMdi va uni biosfera doirasida ushlab qolish imkoniga erishdi. III.1 HUJAYRANING ENERGETIK SIKLI, ENERGIYANING QAYTA 0 ‘ZGARTIRISHI VA ADENILAT SISTEMASI Barcha tirik organizmlar, energiya manbalariga qarab avtotrof va geterotrof deb ikki guruhga boMinadi.
Avtotroflar (yashil o ‘simliklar) anorganik moddalar: C 0 2> H20 va quyosh energiyasidan foydalanib, fotosintez jarayonida, glukoza sintezlaydi. So'ngra avtotroflar glukoza energiyasi evaziga turli xil murakkab organik moddalar hosil qiladi. Geterotroflar (hayvonlar) esa energiyani avtotrof organizmlarda sintezlangan har xil ozuqa moddalardan (uglevodlar, oqsillar, yog‘lar) oladi. Geterotrof organizmlarda organik moddalar tarkibidagi energiya, asosan, aerob nafas jarayonida ajralib chiqadi va mazkur energetik sikl H20 va C 0
hosil boMishi bilan o‘z yakuniga yetadi. Yashil o‘simliklar ham o‘ziga zarur energiyani o‘z xloroplastlarida sintezlangan ozuqa moddalarini nafas zanjirida sarflash yoMi bilan ajratib oladi. Ko‘rinib turibdiki, o‘simlik hujayralarida avtotrof va geterotrof jarayonlari birgalikda kechadi. Tabiatda shunday bakteriyalar mavjudki, ular anorganik moddalami oksidlab, ajralgan energiya hisobiga, organik moddalar sintezlaydi. Bu jarayon xemosintez deb ataladi. Energiyaning qayta o‘zgartirilishi. M a’lumki, ozuqa moddala rining kimyoviy potensiali (energiyasi) molekulalar va atomlar o‘rtasida mavjud kovalent va makroergik bogMarda jamlangan. Masalan, oqsillar tarkibidagi peptid bogMari yoki efir bogMari gidrolizlanganda bir molekula modda hisobiga -3000 kal energiya ajralib chiqadi. Glukoza tarkibidagi С, H va О atomlari o ‘rtasidagi bogMarda esa bir molekula hisobiga, 686000 kal potensial energiya mujassamlangan boMib, u glukozaning oksidlanish jarayonida ajralib chiqadi: Ushbu energiya o‘simlik hujayralarida ham, hayvon hujayralaridagi kabi, birdaniga emas, balki, pog‘onoma-pog‘ona amalga oshadigan, oksidoreduktazalar ishtirokida kechadigan, fermentativ reaksiyalar davomida ajralib chiqadi. Oziqa moddalarining oksidlanishi natijasida (ekzergonik reaksiyalarda) ajralib chiqadigan energiyaning faqat bir qismigina issiqlik tarzida ajraladi, qolgan qismi esa, yangidan sintezlangan moddalar tarkibiga o ‘tib kimyoviy energiyasiga aylanadi. Bu energiya hisobiga, hujayra bir qator ishlami bajaradi: a) kimyoviy ish-yangi molekulalaming (oqsil, uglevod va yogMar) sintezi; b) mexanik ish - (hujayraning boMinishi, muskul qisqarishi); d) osmotik ish-moddalaming osmotik yoki ion gradiyentiga qarshi yo‘nalishda faol tashilishi; 75 e) elektr ish-membrana elektr potensiallari farqining hosil qilinishi va ushlab turilishi; f) sekretsiya-har xil hujayra shiralarining ajratilishi; j) bioluminessentsiya-sovuq yorugMik nurining tarqatilishi; Yuqorida sanab o‘tilganlardan faqat, «а» tip reaksiyalarda, ozuqa moddalar energiyasi kimyoviy bogMar energiyasiga aylanadi, qolganlari esa energiyaning boshqa turlariga aylanadi. Tirik organizmlarda amalga oshadigan energiya almashinish jarayonlarida adenilat sistemasi markaziy o ‘rin egallaydi. ATF- termodinamik beqaror birikma boMib, u, ADF yoki AMF hosil qilish yoMi bilan gidrolizlanadi. ATF molekulasidagi pirofosfat bogMari (fosfoangidrid), ADF bilan H 3 P O 4 birikishi natijasida hosil boMadi. Bu xil fosforillanish reaksiyasi xloroplastlar, mitoxondriyalarning ichki membranalarida va ba’zi bir bakteriyalar sitoplazmatik membranalarida amalga oshadi. AMF ni ADF ga aylanishi, fosforil -P-О- guruhining ATF dan AMF ga ko‘chirilishi yoMi bilan amalga oshadi. Bu reaksiyani barcha hujayralarda uchrovchi, adenilatkinaza fermenti katalizlaydi. Metsler sxemasiga ko‘ra AMF ning ATF ga aylanishi quyidagicha tasvirlanadi. Adenilattsiklaza Fosforillovchi sistema AMF ADF ATF ADF H 3
4
L
1 .Hujayraning energiyada boy birikmalari. 2.Termodinamikaning birinchi qonuni. 3.Termodinamikaning ikkinchi qonuni. 4.Hujayraning energetik sikli? 76 IV. О‘ SIMLIKLARDA SUV ALMASHINUVI Ma’lumki, o‘simliklar to‘qimalari tarkibining 70-95% suvdan iborat. Suv o‘zining ajoyib xususiyatlari tufayli organizmlar hayot faoliyatida birinchi va boshqa moddalarga tenglashtirib boMmaydigan o‘rinni egallaydi. Ammo uning hujayra tuzilishida va undagi molekular darajada boradigan turli
metabolik jarayonlardagi o‘mi
to‘la o‘rganilmagan. Suvning butun bir organizmdagi o‘mi turlichadir. Butun yer yuzidagi hayot formalari faqatgina suvli holatdagina mavjud. Shuning uchun ham hujayra tarkibidagi suvning kamayishi, tirik tuzilmalaming tinchlik, ya’ni anabioz holatiga o ‘tishiga olib keladi. IV.I.SUVNING 0 ‘SIMLIK HAYOTIDAGI 0 ‘RNI Tirik
organizmlaming asosiy
komponentlaridan biri
suvdir. 0 ‘simlikning barcha organlarida suv boMadi: bargda-90%, novdada- 70-80%, ildizda-50-60%, urug‘da—10%. Vakuolada-98%, sitoplaz- mada-80%, qobiqda-50% atrofida suv uchraydi. Biologik obyektlarda suv quyidagi asosiy vazifalami bajaradi: 1. Hujayra, molekula, to‘qimalar va organlami bir butun qilib birlashtirib turadi. Suv uzluksiz muhitni tashkil qiladi. 2. Biokimyoviy reaksiyalar uchun eng yaxshi va muhim muhitdir. 3. Hujayra tuzilmalarini tartibga solishda qatnashadigan oqsillar tark'biga kirib, ulaming konformasiyasini belgilaydi. 4. Bir qancha biokimyoviy reaksiyalarning tarkibiy qismidir; a) fotosintez jarayonida elektronlar donoridir. b) Kres siklida oksidlanish-qaytarilish jarayoni ishtirokchisi. 5. Hujayra hayotiy jarayonlarida, xususan, suvning membrane- lardagi elektronlar va protonlar tashiluvidagi o‘mi beqiyosdir.
. Moddalar almashinuvida asosiy o ‘rinni tutadi. Masalan, ksilema to‘qimalari bo‘ylab esa suv va unda erigan moddalami tashisa, floema to‘qimalari bo‘ylab moddalaming simplast va apoplast tashiluvi amalga oshadi. 7. Issiqlikni boshqaruvidir. Suv tufayli o‘simlik to‘qimalarida haroratning birdan o'zgarishi ro‘y bermaydi. Bu hoi suvning yuqori issiqlik sig‘imi bilan oMchanadi. 8 . Suv tufayli yuzaga keladigan egiluvchanlik xususiyati tufayli o‘simliklar har xil mexanik ta’sirlardan saqlanadi.
9. Suv sababli bo‘ladigan osmos va turgor holatlari tufayli to‘qimalaming nisbatan qattiq holati saqlanadi.
‘simliklaming evolutsiyasi mobaynida ulaming suvga bog‘liqligi birmuncha kamaya borgan. Masalan, suv o ‘tlari uchun suv ko‘payish va yashash muhitidir. Yer osti sporali o‘simliklarida esa ulaming ko‘payishiga suvning ta’siri qisman saqlanib qolgan xolos, ya’ni suv gametalaming ipchalari tufayli harakatlanishiga yordam beradi. Urug‘li o‘simliklar o ‘zlarining changdonlari va urug‘donlari tufayli ko‘payish jarayonlarida suvga muhtoj emas. Urug‘Ii o‘simliklarda ontogenez davomida suvdan foydalanish jarayonlari anchagina takomillashgandir. Ushbu jarayonlar albatta tiriklik dunyosining suvli muhitdan quruqlik muhitiga ko‘chishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
boMishi mumkin, ya’ni suyuq, qattiq va gaz holatlarida. Bu tuzilmalaming har birida suv turlicha tuzilishga ega. Shuningdek, tarkibidagi moddalarga qarab suv boshqa xususiyatlarga ham ega boMadi. Suvning qattiq holati ham kamida ikki xil boMadi. Bular, muzning so f kristall holati va kristall boMmagan shishasimon muz holati. Muzning shishasimon holati suv tez muzlaganda ro‘y beradi. Bunda suv molekulalari kristall panjaralari hosil qilishga ulgurmaydi. Buni biz suvni suyuq azot bilan muzlatganimizda ko‘rishimiz mumkin. Atmosfera havosidan yuqori bosim ostida olinadigan suyuq azotning harorati -170°C gacha boMishi mumkin. Suvning mana shu xususiyati tufayli ayrim bir hujayrali suv o‘tlarini va faqatgina ikki qator hujayralardan tarkib topgan Mnium moxini ular organizmiga zarar yetkazmasdan muzlatish mumkin. Hujayra va to‘qimalar sekin asta soviganda ularda so f suv kristallari hosil boMadi va ular qaytmas zararlanadilar. Bunga asosan ikkita sabab boMishi mumkin, ya’ni hosil boMgan muzning mexanik ta’siri yoki hujayraning suvsizlanishi holatlari. Suvning sof kristall muz holati turli-tuman boMishi mumkin. Masalan, muzning paporotniklaming barglari ko‘rinishida, har xil gulsimon tuzilishlari shular jumlasidandir. Rus olimi A.A. Lyubishev- ning
fikricha suvning kristallanish xususiyati, qandaydir tirik organizmlarning shakllanishiga o ‘xshab ketadi. Sof suvning molekular tuzilishi va xossalari. Bizning davrimizda suv boshqa moddalami o ‘rganishda ularning hajmi va solishtirma zichliklari oMchamlari uchun namuna sifatida foydalaniladi. 78 Zichlik. Barcha moddalar qizdirilganda ularning zichligi kamayadi. suvniki esa ortadi. Masalan, 0,1013 MPa (1 atm.) bosimda 0°C haroratdagi suvni asta sekin qizdira borsak, unin^ zichligi orta boradi va 4°C haroratda eng yuqori ko‘rsatkichga (sm /g) ega bo‘ladi. Suv muzlaganda esa uning hajmi keskin 11% ga ortib ketadi. Shuningdek, muzni 0°C eritish uning zichligining keskin kamayib ketishiga olib keladi. Suvning zichligiga bosim ham ta’sir qiladi. Masalan, bosimning har 13,17 MPa (130 atm) suvning muzlash va qaynash haroratlarining 1°C ga o ‘zgarishiga olib keladi. Shuning uchun ham dengiz sathidan ancha baland joylarda suv nisbatan past haroratlarda qaynaydi. Okeanlarning o ‘ta chuqur joylarida suvning harorati manfiy boMsada u muzlamaydi. Suvning haroratini 4°C dan 100°C gacha oshirish uning zichligining 4% ga ortishiga olib keladi. Issiqlik sigMmi. Suvning issiqlik sig‘imi, ya’ni uning qaynash haroratini 1°C ga oshirish uchun zarur boMadigan issiqlik miqdori boshqa moddalarnikiga nisbatan 5-30 marta ko‘pdir. Faqatgina vodorod va ammiakning issiqlik sigMmi suvnikiga nisbatan yuqori. Agar biz suv va qumning issiqlik sigMmini solishtiradigan boMsak, qumning issiqlik sigMmi suvnikiga nisbatan 5 marotaba kamligini ko‘rishimiz mumkin. Shuning uchun ham bir xil quyosh haroratida qum suvga nisbatan kamroq isiydi, ammo suv qumga nisbatan shuncha ko‘proq o ‘zida issiqlikni ushlab tura oladi. Suvning bug‘ hosil qilish va qaynash issiqligining nisbatan yuqori boMishi uning tarkibidagi vodorod bogMariga bogMiqdir. Buni biz ikkita bir-biriga o‘xshash birikmalarda C 2 H5OH va (CH3)20 ko‘rishimiz mumkin: Suv mana shu o‘zining yuqori issiqlik sigMmi xossasi tufayli havo harorati birdaniga isib ketganida ham o‘simlik to ‘qimalarini haddan tashqari qizib ketishdan saqlasa, suvning par hosil qilish issiqlik sigMmi esa o‘simliklar tanasining termoregulatsiyasida ishtirok etadi.
Suv yuzasida ular molekulalarining o ‘ziga xos birikishi natijasida sirt tarangligi vujudga H-bogMarining mavjudligi C
H5OH bor
(CH3)20 yo‘q
Qaynash BugManish harorati(°C) issiqligi 78 10,19 kkal/mol 24 4,45 kkal/mol 79 keladi va 18°C haroratda 0,72 mn/sm ga teng bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkich suyuq moddalarnikiga nisbatan eng yuqorisidir. Sirt tarangligi tortishuvi tabiiy moddalardan faqatgina simobniki suvnikiga nisbatan yuqori, ya’ni 5 mn/sm. Suv shuningdek, yopishish, y a’ni adgeziya xossasiga ham egadir. Bu xususiyat suvning yeming tortish kuchga qarshi o ‘simliklar tanasi bo‘ylab ko‘tarilishida namoyon boiadi.
vodorod va kislorod yadrolari uchun umumiy hisoblanadi. Ushbu suv molekulalaridagi H va О atomlari o ‘zaro elektrostatik ta’sir qilib to‘rtta suv molekulasini bog‘lab turadi. Kislorod va vodorod atomlarining o ‘zaro elektrostatik ta’siri natijasida yuzaga kelgan va kovalent bog‘laming juda kam kuchiga ega b o igan bog‘lar vodorod bog‘lari deyiladi. Vodorod bog‘lar juda kuchsiz bo‘lib suyuq suvda ulami uzish uchun bor yo‘g‘i 18,84 kJ/mol energiya zarurdir xolos. Bu yerda shuni eslash zarurki, kovalent bogiarni uzilishi energiyasi 460,4 kJ/mol ga teng. Demak, sovuq suvning vodorod bog‘lari kovalent bogMarga nisbatan deyarli 25 baravar kuchsizroq ekan. Shuning uchun ham, vodorod bog‘lari doimiy ravishda sintezlanib va uzilib turadi. Ulaming yarim yemirilish davri MO
soniya atrofida. Ionlanish. Suv molekulasidagi elektronlaming vodorodga nisbatan kislorodga kuchliroq bog‘langanligi tufayli, doimiy
ravishda protonlaming uzilishi ro‘y berib to‘radi. Buning natijasida suv molekulalari dissotsialanadi. H
0 — *H + + OH’ Ammo hosil boMgan vodorod ionlari erkin holda tura olmaydi va boshqa bir suv molekulasiga birikadi. H20 +H+— ►H 3 0 +
Bu ikkalajarayonni birlashtirib quyidagi holatda yozish mumkin. H20 + H20 — ► OH’ + H
0 +
Ayrim hollarda gidroksoniy ioni (H 3 0 ) sodda H+ ko‘rinishida yozilishi mumkin. Kimyoviy sof suvning harorati 25°C boMganda vodorod va gidroksil ionlarining miqdori o ‘zaro teng, ya’ni ularning har birining miqdori 1*10
‘7 mol/1 ga teng boMadi. Ushbu ko‘rsatkich pH= 7 deb qabul qilingan.
birlamchi ta’siri bu toza suvga xos boMgan tuzilishning buzilishidir. Bunga ikkita sabab boMishi mumkin.
1. Geometrik omil, ya’ni suvda erigan modda bilan suv molekulalari o‘lchamlarining bir xilda emasligi. 2. Elektrostatik omil, ya’ni suvda eruvchan ion elektr maydoni ta’sirida suv molekulalarining qayta qutblanishi. Buning natijasida erigan modda zarrachalari atrofida suvning qandaydir yangi tuzilmasi yuz beradi va bu holat o‘z navbatida suvda erigan moddaning xossalariga bogMiqdir. Binobarin suvda elektrolit moddalami eritsak, suvning tuzilishiga geometrik va elektrostatik omillar birgalikda ta’sir qiladi. Kationlarning elektr maydonida joylashgan suv molekulalarining barchasi unga o‘zlarining manfiy tomonlari bilan o‘girilgan boMsa, anionlar elektr maydonida musbat tomonlari bilan burilgan boMadi (IV.l-rasm). 0 ‘simlik hujayrasi tarkibidagi suv deyarli sof holda uchramaganligi uchun, uning eritmalardagi holatini o‘rganish alohida ahamiyatga ega. Tarkibida ionlar boMgan eritmalardagi suvning tuzilishi sof suv tuzilishidan keskin farq qiladi. Bu hoi suyultirilgan eritmalarda (0,1 mol/1) zaiyadlangan ionlar hisobiga boMadi. IV .l-rasm . Suv molekulalarining kation va anion atrofida joy lashuvi va ion gidratatsiyasi modeli (B.B.Polevoy, 1989): 1-ion, 2—birlamchi gidratatsion qobiq, 3-ikkilamchi gidratatsion qobiq (tuzilishi buzilmagan suv), 4-tuzilishi buzilgan suv Zaryadlangan ionlaming zichligi samaradorligi ionlaming qutblanish kuchiga bogMiqdir. Yuqori zichlikga ega boMgan kichkina ionlar sof suvning tuzilishiga katta ionlarga nisbatan kuchliroq ta’sir qiladi. Ammo ulaming ikkalasi ham sof suvning tuzilishini buzadi. Masalan, kichkina ionlar suv molekulasini o ‘ziga tortadi, katta ionlar esa o‘z oMchamlari tufayli muzsifat suvning panjarasimon tuzilishini buzadi. Bunda suvli eritmaning yopishqoqlik darajasi o‘zgaradi. Masalan, kuchsiz
Download 4,41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling