B. O. Bekn azarov
atroflarida quyosh yorug‘ligi va harorati eng yuqori b oigan ligi sababli
Download 4,41 Mb. Pdf ko'rish
|
atroflarida quyosh yorug‘ligi va harorati eng yuqori b oigan ligi sababli barg o g ‘izchalari qisman yoki butunlay yopilishi fotosintezning sekinlashishiga yoki to‘xtashiga olib keladi. Chunki ushbu holatlar C 0 2
fotosintezni sekinlashishi yoki to‘xtab qolishiga fotosintez depressiyasi deyiladi. Kunning ikkinchi yarmida fotosintez yana jadallashib, yuqori nuqtaga ko‘tarila boshlaydi, lekin kechga yaqin yana pasaya boradi. Buni ikki cho‘qqili fotosintez deyiladi. 0
K o‘pincha o ‘simlikning shonalash va gullash davrigacha fotosintez ortib borsa, keyinchalik asta-sekin pasaya boradi. Efemer o ‘simliklarda fotosintezning eng yuqori darajasi mart-aprel oylariga to‘g ‘ri keladi. Buta va daraxt 0
pasayadi. VT.7. FOTOSINTEZ VA HOSILDORLIK Fotosintez jarayonida o ‘simliklarda organik modda hosil b oiad i va to‘plana boradi. Organik moddalarning umumiy miqdori, fotosintez va nafas olish jarayonlarining jadalligiga b o g iiq . Ya’ni u fotosintez jarayonida hosil boiayotgan organik moddaning nafas olish jarayoni hosil boiayotgan organik moddaning nafas olish jarayoni uchun saflanayotgan organik modda ayirmasiga b o g iiq boiadi: A =G - D, bu yerda, A -to ‘plangan organik modda miqdori; G -fotosintez jarayonida hosil b o ig a n organik modda miqdori; D-nafas olish jarayoniga sarflangan organik modda miqdori. Shuni aytib o ‘tish lozimki, fotosintez jarayonida xloroplastlarda sintezlanadigan asosiy organik modda kraxmal donchalarining ko‘rinishi turli o ‘simliklarda har xil b o iish i mumkin. Quyidagi rasmda ayrim o ‘simlik!ar kraxmal donachalariga xos shakllar namoyon etilgan (VI. 11- rasm). 204 V L ll-ra sm . Kraxmal donachalari: 1-sulida (murakkab), 2-kartoshkada (oddiy va murakkab), 3-sutli (oddiy), 4-geran hujayralarida, 5-loviyada (oddiy), 6-makkajo 'xorida (oddiy), 7 -b u g ‘doyda (katta va kichik oddiy). Dala sharoitida, organik moddaning hosil bo‘lishini va to‘planishini ifodalovchi fotosintezning so f maxsuldorligini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: V i - V 2
% (L,-Lj)T bu yerda, V! va V 2
quruq modda miqdori (g), Lj va L2-tajribaning boshlanishi va oxirida o ‘simlik bargining sathi (m2), T-tajriba davomidagi kunlar soni, F -to ‘plangan organik modda miqdori (g/m 2
Bir kuni-tun (sutka) davomida to‘planadigan organik moddaninng miqdori vegetatsiya davomida o ‘zgarib‘turadi va u juda oz miqdordan boshlab to 15-18 g/m 2
Fotosintez jarayonida hosil boMgan va to‘plangan organik modda ikki guruhga bo linadi. 1
2
л . К х о ‘ ] = --------- Хш Umuman quyidagi sharoitlar yaratilgandagina o ‘simliklarda eng yuqori hosildorlik darajasiga erishish mumkin: 1
2
0
e ’tibor beriladi. 1.Organik massaning yigMlishi. Yashil o ‘simliklar tomonidan har yili (quruq massaga hisoblaganda) yer o ‘sti o ‘simliklari tomonidan 100-170 mlrd. t, dengiz va okeanlar o ‘simliklari tomonidan 60—70 mlrd. t biomassa yigMladi. Yer sharidagi o ‘simliklaming umumiy massasi 2402,7 mlrd. t.ni tashkil qiladi. Ushbu miqdoming 90% sellulozaga to 4
2 0 6 quruq massa to‘g ‘ri keladi. Gidrosferaning hissasi esa bor-yo‘g ‘i 0,2 mlrd. t.(yorug‘lik etishmagani uchun). Bu yerda shuni aytib o ‘tish lozimki, yer o ‘stidagi barcha mikroorganizmlar va hayvonlaming massasi 23 mlrd. t. yoki o ‘simliklaming umumiy massasidan ~1% atrofidadir. Ushbu ko‘rsatkichdan 20 mlrd. t quruqlik organizmlari bo‘lib, 3 mlrd.t gidrosferaning mikroorganizmlari va hayvonot olamiga to‘g ‘ri keladi. Yerda hayotning paydo bo‘lishi davridan boshlab, o ‘simliklar va hay von qoldiqlari yig‘ila borgan va vaqt o ‘tishi davomida bir ko‘rinishdan ikkinchi ko‘rinishga, Masalan, gumus, torf, ko‘mir va boshqa birikmalarga aylana borgan. Okean va dengizdagi o ‘simliklarning suv tubiga c-ho‘kishi natijasida suv osti qatlamlari hosil qilgan hamda mikroorganizmlarning faoliyati tufayli neft va gazga aylangan. Hozirgi vaqtdagi hisob kitoblar bo‘yicha o ‘simlik qatlami, gumus va torfning miqdori mos ravishda 194, 220 va 2500 mlrd. t tashkil qiladi. Neft va gaz miqdori esa 10000-12000 mlrd. t tashkil qiladi. Agarda uglerodga hisoblaganda barcha organik moddalar vr cho‘kma qatlamlaming miqdori 2 0
. 0 0 0 .0 0 0 mlrd. t tashkil qiladi. Organik massaning o ‘ta jadal tuplangan davri bundan 300 mln. yil avval paleozoy erasida ro‘y bergan. Eramizning keyingi 200 yili mobaynida, o ‘tgan vaqtlar mobaynida o ‘simliklar faoliyati natijasida hosil b o igan ko‘mir, neft va gaz mahsulotlari insoniyat tomonidan keng foydalanilib kelinmoqda. 2.Atmosferadagi C 0 2 miqdorini bir maromda ushlab turish. Bu У ' -da shuni aytib o ‘tish lozimki, gumus, cho‘kma qatlam va y o q ilg i moddalarning hosil bo‘lganligi natijasida anchagina CO? uglerod aylanishidan chiqib ketgan. Buning natijasida atmosferadagi C 0 2
0,03% miqdorida, massa jihatidan 711 mlrd. t tashkil qiladi. Umuman atmosferadagi C 0 2
turg‘unla§ha boshlagan. Hozirgi vaqtda esa CO? miqdori faqatgina kechasi va kunduzi qisman o ‘zgarishi mumkin. Har yili atmosfera havosiga C 0 2
hisobida): o ‘simliklarning nafas olishi tufayli 1 0
, mikroorganizmlarning nafas olishi va bijg‘ishi tufayli 25, insonlaming va hayvonlaming nafas olishi tufayli 1
6
Agarda yuqoridagi jarayonlar bo‘lmaganda edi atmosferadagi barcha C 0 2
lozimki, C 0 2
nisbatan 60 baravar ko‘p) okean suvlariga erigan holatdadir. Fotosintez bir tomondan nafas olish, okean suvlari ikkinchi tomondan atmosferadagi C 0 2
Ammo keyingi vaqtlarda insoniyat tomonidan yoqilg‘i mahsulotlarini ko‘plab yondirilishi va o ‘rmonlar daraxtlarining jadal kesilishi hamda gumus moddalarining parchalanishi natijasida atmosferadagi C 0 2
2
2
issiqlik holati saqlanib qoladi. Mikroorganizmlar va o ‘simliklaming nafas olish va bijg‘ish jarayonlari tufayli atmosferaga anchagina miqdorda (85%) C 0 2
rejimi o ‘zgaradi. Ushbu hoi tufayli abadiy muzliklaming va qutblardagi muzliklaming erishi ro‘y berishi va okean sathi ko‘tarilishi mumkin. Ammo o ‘simliklar tufayli ro‘y beradigan fotosintez jarayoni, atmosferadagi C 0 2
beradi. 4.Atmosferada kislorodning yig‘ilishi. Shuni aytib o ‘tish lozimki, birlamchi davrlarda Yer atmosferasidagi 0 2
Hozirgi vaqtda havo hajmiga nisbatan 0 2
Atmosfera havosida kislorodning y ig ‘ilishi va to‘planishi yashil o ‘simliklar bilan bog‘liqdir. 0
havosiga 70-120 mlrd. t 0 2
organizmlar, zamburug‘lar, hayvonlar va insonlarning hamda kechasi o ‘simliklaming nafas olishi uchun zarurdir. Atmosferadagi 0 2
sababchilaridan biri bu o ‘rmon daraxtlaridir. Hisob kitoblarga qaraganda 1
2 0 0
0 2
ajraladi. 5.0zon ekrani. Fotosintez jarayonida o ‘simliklar tomonidan 0 2 ajratilishining yana bir muhim ahamiyati bu atmosferaning yuqori 20 8 qatlamida (25 km balandlikda) ozon ( 0 3) ekranining hosil boMishidir. Ozon O 2
lanishi natijasida hosil boMadi ( 0 2
+ 1
20
0
quyoshdan kelayotgan va tirik organizmlar uchun xavfli boMgan qisqa ultrabinafsha (240-290 nm) nurlarni yutib qolib yer yuziga o‘tkazmaydi. Shuning uchun ham sanoat va boshqa ayrim chiqindilar tufayli ozon ekranining qisman boMsada yemirilishi yer yuzi tiriklik dunyosi uchun jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin. Yashash muhiti va moddalar almashinuvi tiplarining o ‘zaro evolutsion bog‘liqligi. Tirik organizmlarning paydo boMishi va ulaming evolutsiyasi Yer yuzida fizik-kimyoviy o ‘zgarishlar bilan bogMiq. 0 ‘z navbatida tirik organizmlar ham atrof muhitga o ‘z ta’sirini o ‘tkazmasdan qolmaydi. Binobarin, organizmlar tizimi-muhit (biosfera) bir butun tizim sifatida rivojlangan. Fotosintezning hujayra mexanizmi evolutsiya davomida birinchi bor bir hujayrali organizmlarda, xususan, bakteriyalarda paydo boMgan Bunda sitoxromlaming elektrontashuvchi zanjirdagi faoliyati birinchi bor birlamchi geterotrof organizmlarda boshlangan boMishi mumkin. Sxemadan ko‘rinib turganidek, birinchi boMib halqali fotofosforlanish (FS I) paydo boMgan. So‘ngra esa xususan, sianobakterlarda halqalisiz fotofosforirlanishning (FS I Q FS II) molekular majmuasi faoliyat ko‘rsata boshlagan. Glukozaning pentozofosfatli oksidlanish yoMi ham birinchi bor birlamchi geterotroflarda faoliyat ko‘rsata boshlagan. Ushbu sik'da* yorugMik energiyasining foydalanilishi C 0 2
o'simliklarda qaytarilishining asosiy uslubi boMib qoldi (Krebs sikli). Biosfera evolutsiya bosqichlarining ketma-ketligi va ular yoshining gipotetik sxemasi (1-muhit sharoiti, 2-moddalar almashinuvining tipi) (V.V.Polevoy, 1989). Yosh 1-muhit sharoitlari, 2-moddalar ^ ______________ almashinuv tipi 4,5 mlrd. yil_________________ Yosh 1-muhit sharoitlari 2-moddalar almashinuv tipi 4,5 mlrd. yil Atmosferaning tarkibi: N 20 , C 0 2 va kichik miqdorlarda N 2, CH4, N H 3, H2S va boshqa ayrim moddalar. 0 2 amaliy jihatdan deyarli y o ‘q. Yuqori harorat, ultrabinafsha nurlar radiatsiyasi va elektr shaqmoqlari organik moddalarning sintezla- nishiga olib kela boshlagan. Oddiy organik birikmalarning abiotik sintezi va ularning birlamchi okean suvlarida y ig ‘ila borishi. 209 4,0 mlrd. yil Atmosfera tiniqligining kamayishi, haroratning pasayishi, 0 2 gazining birlamchi paydo b o iis h i hamda quyosh ultrabinafsha radiatsiyasi tufayli ozon ekranining birlamchi hosil b o iish i. Murakkab organik birikma- lam ing-polisaxaridlarning, nuklein kislotalarning, lipidlaming va katalitik va fotokim yoviy xossalarga ega b o ig a n metal lorganik birikmalaming (shu jumladan, metal Iporfirinlaming) hosil b o iis h i. 3,8 mlrd. yil Xuddi yuqoridagi kabi hoi. Yer yuzigacha yetib kelishi mumkin b o ig a n y o ru g iik miqdorining ortishi. B ijg‘ish jarayoni va oksidlanishli pentozofosfat y o i i xos b o ig a n , abiogen sintezlangan organik birikmalar bilan oziqlanuvchi birlamchi anaerob geterotrof organizmlarning hosil b o iish i 3,0 mlrd. yil Anaerob geterotrof 0 1
- ganizm lam ing hayot faoliyati uchun zarur b o ig a n C 0 2 miqdorining k o ^ a y ish i. A biogen sintezlangan organik birikmalaming tugashi. Y o r u g iik (400—800 n m ).0 2 gazining birlamchi sezilm as darajadagi miqdorining paydo b o iis h i. Fotoreduksiya xususiyatiga ega b o ig a n avtotro flam ing hosil b o iis h i. Yengil oksidlanuvchi moddalar sifatida H2S CH4, H2 va boshqalar foydalanila boshlangan. 2,0- 2,5 mlrd. yil Xuddi yuqoridagidek jarayonning davom etishi. Fotoreduksiya uchun zarur bo‘ lgan yengil oksidlanuvchi birikmalaming tugashi. H alqalisiz fotofosforirlanish tizimiga va suvni fotoparchalovchi m exanizm ga ega avtotroffotosin- tetiklam ing (sianobakterlar va yashil suv o ‘tlari) paydo b o iis h i 1,5 mlrd. yil Fotosintezlovshi organizmlarning faoliyati tufayli atmosfera va gidrosferada C 0 2 miqdorining kamayib, 0 2 miqdorining esa k o‘payishi. Aerob nafas olish tipli ikkilamchi geterotroflarning va aerob xem osintetiklam ing paydo b o iish i. Atm osferaning tarkibi: 4,5 mlrd.yil H 2
miqdorlarda N 2
4
3
2
2
jihatdan deyarli y o ‘q. Yuqori harorat, ultrabinafsha nurlar radiatsiyasi va elektr chaqmoqlari organik moddalarning sintezlanishiga olib kela boshlagan. Oddiy organik birikmalaming abiotik sintezi va ulaming birlamchi okean suvlarida y ig ‘ila borishi. 4,0 mlrd.yil Atmosfera tiniqligining kamayishi, haroratning pasayishi, 0 2
gazining birlamchi paydo b o iish i hamda quyosh ultrabinafsha radiatsiyasi tufayli ozon ekranining birlamchi hosil b o iish i. Murakkab organik birikma- 210 laming-polisaxaridlarning, nuklein kislotalaming, lipidlaming va katalitik, fotokimyoviy xossalarga ega b oigan metallorganik birikmalaming (shujumladan metallporfirinlaming) hosil bo‘lishi. 3,8 mlrd. yil xuddi yuqoridagi kabi hoi. Yer yuzigacha yetib kelishi mumkin boMgan yorugMik miqdorining ortishi. BijgMsh jarayoni va oksidlanishli pentozofosfat yoMi xos boMgan, abiogen sintezlangan organik birikmalar bilan oziqlanuvchi birlamchi anazrob geterotrof organizmlaming hosil boMishi. 3,0 mlrd. yil anazrob geterotrof organizmlaming hayot faoliyati uchun zarur boMgan C 0 2
organik birikmalaming tugashi. YorugMik (400-800 nm). 0 2
birlamchi sezilmas darajadagi miqdorining paydo boMishi. Fotoreduksiya xususiyatiga ega boMgan avtotroflaming hosil boMishi. Yengil oksidlanuvshi moddalar sifatida N 2S CH4, H 2
boshqalar foydalanila boshlangan. 2
0
2
xuddi yuqorida- gidek jarayonning davom etishi. Fotoreduksiya uchun zarur boMgan yengil oksidlanuvchi birikmalaming tugashi. Halqalisiz fotofosforlanish tizimiga va suvni fotoparchalovchi mexanizmga ega avtotrof-fotosintetiklaming (sianobakterlar va yashil suv oMlari) paydo boMishi l,5mlrd.yil. Fotosintezlovchi organizmlaming faoliyati tufayli atmosfera va gidrosferada C 0 2
2 miqdorining esa ko‘payishi. Aerob nafas olish tipli ikkilamchi geterotroflaming va aerob xemosintetiklaming paydo boMishi. 0 ‘simliklardagi fotosintez mexanizmi xloroplastlarda yigMlgandir. Xloroplastlaming faoliyati va kelib chiqishi haqida A.S.Fomintson (1886, 1907) tomonidan taklif qilingan va K.S. Merejkovskiy (1905— 1909) tomonidan qullab quvvatlangan gipoteza anchagina haqiqatga yaqin hisoblanadi. Ushbu gipotezaga asosan, xloroplastlar qachonlardir o ‘zlari mustaqil ravishda fotosintez jarayonini amalga oshiruvchi bir hujayrali organizmlar boMgan va ular nisbatan anchagina katta geterotrof hujayra bilan simbiont holda yashaganlar. Keyinchalik evolutsiya mobaynida ushbu simbiotik hujayralar asosida maxsus organoidlarga ega hujayralar shakllana boshlagan. Binobarin simbiogenez hujayraning murakkablashuvi evolutsiyasi jarayonida" muhim o ‘rin tutadi. Hozirgi zamon fanining yutuqlari ham ko‘p tomondan ushbu nazariyani qoMlashadi. Xloroplastlar halqasimon DNK va prokariot tipdagi ribosomalarga ega. Xloroplastlardagi oqsil sintezi eukariot hujayralardagi kabi siklogeksimid bilan emas, balki 211 bakteriyalardagi singari xloramfenikol bilan ingibirlanadi. Shuningdek, xloroplastlar ham oddiy boMinish y o ‘li bilan ko‘payish xususiyatiga ega. Evolutsiya mobaynida hujayralar energetik mexanizmida ionlaming membranalar orqali faollashuvida qatnashuvchi H+, ATFazali H+- pompasi eng sodda (primitiv) hujayralar-protobiontlarda glukozaning anaerob parchalanishidan hosil boMgan (bijgMsh jarayonida) ortiqcha H+ ionlarini chiqarish uchun xizmat qilgan boMishi mumkin. H+- ionlarining hujayradan chiqarilishi natijasida faqatgina uning ichki pH muhiti biosintetik jarayonlar uchun muqobil saqlanib qolmasdan balki elektrokimyoviy membrana potensiali ham vujudga kela boshlagan. U esa hujayralardagi o s m o r e g u la ts iy a va membranalardagi tashiluvning asosini tashkil qiladi. Evolutsiya davomida bakteriya hujayralarining fototrof tip oziqlanishga o ‘tishida H+-pompalar hujayra membranasida redoks- zanjir vazifasini o ‘tay boshlagan. Xuddi shunday yorugMikga bogMiq H+-pom paga misol sifatida hozirgi zamon galofil bakteriyalardagi bakteriorodopsinning tizimini ko‘rsatish mumkin. Membranalarda vujudga kelgan proton gradiyenti H+-ionlarining ATFaza orqali tashiluviga va fotofosforirlanish hodisasini paydo boMishiga olib kelgan. Bakteriorodopsinning fotokimyoviy faolligi suv va 0 2
bilan bormaydi. 0 ‘simliklar olamida yorugMikga bogMiq H+-pompalarining asosi boMib o ‘zlarida xlorofill saqlagan pigmentlar tizimi. Xloroplastlarning membranasidan invaginatsiya yoMi bilan hosil boMgan tilakoidlar tufayli H+-pompalari, H+ ionlarini tilakoidlaming ichki muhitiga o ‘tkazadi. H+ ionlarining ATFaza kanallari orqali konsenratsiya gradiyentiga mos ravishda passiv chiqishi ATF sintezlanishi bilan boradi. Aerob geterotrof bakteriyalar hujayra membranalarida va eukariot hujayralaming ichki membranalarida H+-pompalari sifatida H+ ionlarini tashqariga haydovchi nafas olish elektrotashuvchi zanjiri xizmat qiladi (ayrim olimlaming fikricha mitoxondriyalar ham aerob bakteriyalardan simbiogenez yoMi bilan kelib chiqqan). Protonlaming passiv tashiluvi natijasida esa ATF sintezlanadi (oksidlanishli fosforirlanish). Binobarin, yuqoridagilardan kelib chiqadiki, tirik organizmlar energetik tizimining evolutsiya jarayonida moslashuvi, hamda hujayralaming tashqi muhit bilan gazlar almashinuvi H+-pompalari mexanizmining o ‘zgarishi bilan bogMiqdir. 212 0 ‘simliklaming keyingi evolatsiyasi davomida (ko‘p hujayralilaming hosil bo‘lishi, quruqlikka chiqish) fotosintez jarayonlarining hujayra ichki jarayonlari kam o ‘zgargan. Keyingi o ‘zgarishlarga misol sifatida fotosintezning C 4
va CAM- metabolizmining hosil boMishini ko‘rsatish mumkin. Ko‘p hujayrali fototrof organizmlaming jadal rivojlanishi, asosan, anatomik va morfologik moslanishlar hisobiga borgan. Masalan, o ‘simliklarda fotosintez faoliyatida asosiy o ‘rinni tutadigan barglaming paydo boMishi va ulaming anatomik tuzilishining murakkablashib-rivojlanib borishi. NAZORAT SAVOLLARI 1. Plastidli pigmentlar. 2. Karatinoidlaming tuzilishi va vazifasi. 3. Fikobilinproteidlar va ulaming fotosintezdagi roli. 4. Xill reaksiyasi va uning mexanizmi. 5. Fotosintezning yoruglik bosqichi. 6
Fotosintezning qorongulik bosqichi. 7. Halqali fotosintetik fosforlanish. 8
Halqasiz fotosintetik fosforlanish. 9. Bargning qaysi xossalari optik tizimga o ‘xshash? 10. Barg plastinkasi tuzilishining qaysilari yoruglikning yutilishiga va qaytarilishiga yordam beradi? 11. Bargning optik xususiyatlariga qaysi tashqi omillar ta’sir qilishi mumkin? 12. Xloroplast qanday xususiyatlarga ega? 13. Fotosintetik faol radiatsiya (FFR) nima? 14. Xlorofillaming kimyoviy tabiati v a a v a b xlorofillar nimadan farqlanadi? 15. Fluoressentsiya nima va nimani isbot qiladi? 16. Xlorofilning sintezlash sharoitlari. 17. YorugMik yutilishining qaysi qonunlarini bilasiz? 18. Kvant yorugMigini yutgan xlorofilning keyingi holatlari. 19. Yutilgan kvant energiyasi nimaga sarflanishi mumkin? 20. P 700 va P 680 nima? 21. Elektronlaming halqali tashiluvi qanday ro‘y beradi? 22. Elektronlaming halqasiz tashiluvi qanday ro‘y beradi? 23. Fotosintezning elektron-tashiluv zanjiri nimadan tashkil topgan? 213 24. Fotosintezning yorugiik bosqichi xloroplastning qaysi qismida boradi? 25. Fotosintezning qorongulik bosqichining mohiyati nima? 26. Kalvin siklida C 0 2
moddasining qaytarilishi va uning bosqichlari. 27. Kalvin sikli nima uchun C 3
fermenti qaysi? 28. C 3
sikl qaysi o ‘simliklarda boradi va uning oraliq hamda oxirgi mahsuloti nimalardan iborat? 29. Qaysi o ‘simliklar C 4
2
4
2
2
39. Kislorod miqdori fotosintezga qanday ta’sir qiladi? 40. Fotosintezda haroratning o ‘mi. 41. Fotosintezda suvning roli va to‘qimalar suvliligining o ‘mi. 42. Fotosintezda mineral oziqlanishning qaysi zlementlari substrat, qaysilari regulator vazifasini bajaradi va u qanday bilinadi? 43. Fotosintez jadalligining peshinda kamayishining sabablari. 44. Muqobil sharoitlarda bir turga kiruvchi o ‘simliklarda fotosintez jadalligi bir xilmi yoki har xil? 45. Fotosintez jadalligi doimo ham xlorofil miqdoriga bogliqmi? 46. Fotosintez regulatsiyasida 0
qatnashadi? 214 VII. NAFAS OLISH JARAYONI, UNING MODDALAR ALMASHINUVIDAGI 0 ‘RNI VA KIMYOSI Ma’lumki, har bir tirik organizm tashqi muhit bilan doimiy ravishda uzluksiz aloqada bo‘lib turadi. Shulardan biri tirik hujayralaming nafas olishidir. Bu jarayon o ‘ta murakkab bo‘lib, organizmni energiya va oraliq mahsulotlar bilan ta’minlashda muhim o ‘rin tutadi. Bu energiya 0
sarf bo‘ladi. Hujayra darajasida oziq moddalaridan foydalanish bu nafas. olish jarayonidir. Hujayraning nafas olishi bu oksidlanish jarayoni bo‘lib, kislorod ishtirokida oziq moddalarining, ya’ni fotosintez jarayonida hosil boMgan organik birikmalarning parchalanishi bilan boradi. Bunda ajralib chiqqan kimyoviy faol metabolitlar va energiya hujayraning hayot faoliyati uchun foydalaniladi. Nafas olish jarayonida kislorodning o ‘rni haqidagi ilmiy ta’limoi birinchi bor A.L. Lavuaze (1773-1778) tomonidan yaratilgandir. U hayvonlarning nafas olishi hamda yonish jarayonini bir vaqtda o ‘rganib ikkala holatda 0 2
2
2
organizmlarda oziq moddalarining sekin yonishi jarayonidir. Keyindialik Ya.Ingenxauz (1778-1780) yashil o ‘simliklar qo.ong‘ulikda, o ‘simlikning yashil boMmagan qismi esa yorugMikda va qorong‘ulikda 0 2
2
2
2
2
2
2
Shuni aytib o ‘tish lozimki, ushbu nazariyaga uzoq vaqtlar shubha ostida qaralgan. Keyinchalik o‘simliklarda hayvonlardagi singari nafas olish organi boMmasada ularning nafas olish jarayonlari bir xil ekanligi va ikkala holda qandlar parchalanishi bir nechta tajribalar orqali isbotlandi. Masalan, I.P.Borodin (1876) o ‘simliklar ustida qator tajribalar o ‘tkazib bargli o ‘simliklarda nafas olish jarayoni jadalligi birinchi navbatda ulaming yorugMikda to‘plagan uglevodlar miqdoriga bogMiq ekanligini isbotlagan. 215 Hujayradagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari fermentlar tomonidan katalizlanadi. Tabiiy nafas olish uchun muhitda kislorod bo‘lishi kerak, bunda organik moddalar to‘la anorganik moddalarga parchalanadi va tegishli miqdorda energiya ajralib chiqadi. Buni quyidagi tenglama bo‘yicha ifodalash mumkin: C6H 120 6+ 6 0 2 —»6C 02+ 6H 2
Uglevodlar bilan bir qatorda boshqa organik moddalar yo g ‘lar, oqsillar ham nafas olishda o ‘z o ‘rniga ega. 0
hujayrasi nafas oladi. Bunda hujayra organoidlaridan mitoxondriyalar faol qatnashadi va organik modda to‘la oksidlanib, C 0 2
boMadi. Bu jarayon biologik oksidlanish deb ataladi. Nafas olish fiziologik jarayon boMib, u qorong‘u va yorug‘likdagi har bir tirik organizmga xosdir. Nafas olish jarayonini har bir tirik organ, to‘qima va hujayraga xos fiziologik jarayon deb qarash zarur. Nafas olishning to‘xtashi organizmning nobud boMishidan dalolat beradi. Nafas olish koeffitsiyenti. Nafas olish jarayonida ajralib chiqqan C 0 2
2
2
ishlatilsa (oqsil, yo g ‘lar) u holda N 0K <1 boMadi. Chunki ushbu murakkab organik moddalaming tarkibida kislorod miqdorining anchagina kamligi tufayli, ulaming oksidlanishi uchun ham 0 2
moddasining ko‘plab sarf boMishiga olib keladi. Bunga biz stearin kislotasining biologik oksidlanishini misol qilishimiz mumkin. Ci8H360 2+ 2 6 0 2 -> 18C 02+ 18H20+energiya NOK = 18 C 02:2 6 0 2 = 0,69 Ammo nafas olish jarayonida substrat sifatida organik kislotalar ishlatilsa, NO K >l boMadi. Chunki uning molekulasida kislorod ko‘pligi tufayli, oksidlanish uchun 0 2
kislotaning biologik oksidlanishida NOK = 4 boMadi. 2C 2
2
4
2
2
2
Nafas olish kimyosi. Tabtiy nafas olish jarayonini toMa xarakterlay oladigan tenglama mavjud emas, boMishi ham qiyin, chunki oksidlanish ko‘p pog‘onali reaksiyalardan iborat boMib, bunda energiyalar oz-ozdan ajralib chiqadi va o ‘zlashtiriladi, ma’lum qismi esa issiqlik holida tarqaladi. Nafas olish jarayoni ko‘plab olimlami qiziqtirgani uchun ulaming ilmiy yo‘nalishlarining asosini tashkil qiladi. Ushbu olimlarga biz A.N. Bax, B.I. Palladin, O. Barburg va boshqalarni misol qilib ko‘rsatishimiz mumkin. A.N. Bax kislorodni faollovchi moddalami oksigenazalar deb atadi. Biroq keyingi izlanishlar shuni ko‘rsatdiki Bax nazariyasining nafas olish jarayoniga deyarli aloqasi y o ‘q, ammo nafas olish jarayonining mexanizmini ochib berishga yordam beradi. Chunki, bunda kislorodni faollashishini tushuntiruvchi mexanizm ishlab chiqilgan. Olmon biokimyogari O.G.Barburg (1921) va angliyalik biokimyogar D.Keylin- lar (1925) fikricha hujayralarda 0 2
sitoxromoksidaza fermenti va sitoxromlar mavjuddir. Nafas olishning yakunlovchi bosqichida esa kislorodga elektronlar va protonlar tashiluvi natijasida H20 va H 2
2
0
kislorodga oMkazadi. Nafas olish ikki bosqichda oMadi, ya ’ni anaerob va aerob: 1) C 6
12
6
2
2
2
2
tortib oladi va suv hosil boMadi. Shuni aytib utish lozimki, olmon tabiatshunos olimi G.Viland ham biologik oksidlanish bu vodorodni ajratib olishdan iborat degan. Umuman olganda, nafas olish va bijgMsh o ‘zaro bogMiq jarayonlardir (VII. 1 -rasm). 21 7 Piruvatning Monosaxaridlaning Piruvatning oksidlanishii fosforirlanishi hosil b o ‘lishi parchalanishi Krebs sikli G likoliz ^ Nafas olish VILl-rasm. Nafas olish va bijg‘ishning o ‘zaro bogMiqligi sxemasi: G— glukoza, FBY-fruktoza-l, 6 bisfosjat, Piv-piruvat, A T S C o A - atsetil-CoA, ETS-elekiron tashuvchi tarmoq. Nafas olish va bijg‘ishning o‘zaro aloqadorligi. Bu jarayonlar uglevodlarning parchalanishidan boshlanadi va quyidagi sxema bo‘yicha o ‘tadi. Birinchi anaerob nafas olishda qand pirouzum kislotasiga aylanadi. Ikkinchi aerob nafas olishda piruvatning parchalanishidan CO 2
hosil b oiadi. Bunda fermentlar tizimi ham ishtirok etadi. Nafas olish substratlari parchalanishining asosiy yo‘llari. Nafas olish jarayonida substratlarning oksidlanishi fermentlar ishtirokida boradi. Fermentlar neorganik katalizatorlardan farqli o ‘laroq yuksak faollikga, aniq bir substratni parchalash xususiyatiga va ularga turli muhitlarda ishlashga yordam beruvchi yuqori o ‘zgaruvchanlikka ega. Oksidlanish qaytarilish reaksiyalarining tiplari. Oksidlanishning to‘rt xili mavjud bo‘lib, ulaming barchasi elektronlar tortib olinishi bilan b ogiiq . 1) elektronlami bevosita berish, Masalan,: i— * 2+ r~> Fe —► Fe 2
- 2
O w < Z > = 0 + 2
gidroxinon xinon 218 2H 2
2
/О Н -2e‘ //O С Н з-С +H20— -C H 3-C -— OH~* с н 3- с х
4
2H+ OH Nafas olish jarayonida ishtirok etuvchi fermentlami oksidoreduktazalar deyiladi. Oksidoreduktazalar uch guruhga boMinadi: 1. Anaerob degidro- genazalar. 2. Aerob degidrogenazalar. 3. Oksidazalar. 1. Anaerob degidrogenazalar-elektronni kislorodga va oraliq akseptorlarga uzatadi. Bular ikki komponentli fermentlardir. Masalan, N A D + oksidlanib qaytarilgan NA D N 2
2. Aerob degidrogenazalar-elektronlarni har xil oraliq akseptorlar va kislorodga uzatadi. Bular ikki komponentli fermentdir (flavoprotein) Kofermentlari ikki xil (FAD, FMN). FMN dimetilizoalloksazin fermentini tarkibiga kiradi, FAD esa suksenatdegidrogenaza tarkibida uchraydi. 3. Oksidazalar-elektronlarni faqat kislorodga beradi. Bunda uch xil birikma hosil boMadi (H 2
2
2
2
2
2
2
2H 2
2
2
Molekulyar kislorodni elektronlar akseptori sifatida ishlatuvchi fermentlarning yana bir turkumi bu oksigenazalardir. Oksigenazalar ham oksidazalar bilan bir qatorda turadi. Ular kislorodni faol holatga oMkazib, organik moddalarga birlashtiradi. Substrat molekulasiga ikki atom kislorodni biriktiruvchi oksigenazalami dioksigenazalar deyiladi. Agar bir atom kislorodni biriktirsa monooksigenazalar yoki gidroksilazalar deyiladi. Oksigenazalar elektronlar donori sifatida NAD(P)H, FADH 2
3) k islorod n in g birikishi: 219 Oksigenazalar barcha hujayralarda uchraydi. Ular ko‘pchilik endogen birikmalarni, xususan, aminokislotalar, fenollar, stearinlar va boshqalami gidroksillashda va hujayra uchun begona moddalar, masalan, ksenobiotiklami detoksikatsiyalash (chiqarish) jarayonini amalga oshirishda qatnashadi. Yuqorida ko‘rsatib oMilgan nafas olish fermentlari hujayra mitoxondriy alarida j oy lashgandir. VII.I. UGLEVODLAR DISSIMILYATSIYASINING ASOSIY YO‘LLARI (GLIKOLIZ VA KREBS SIKLI) Uglevodlami anaerob sharoitda parchalanishi glikoliz deyiladi va uning oxirgi mahsuloti piruvatdir. Glikolizning bosqichlari, substrat darajasida fosforirlanish. Glikolizning asosini tashkil qiluvchi reaksiyalami shartli ravishda uchta bosqichga bo‘lish mumkin. I.Tayyorgarlik bosqichi. Bu geksozaning fosforirlanishi va uning parchalanishi natijasida ikkita fosfouchlikga aylanishidir. II.Birinchi substratli fosforirlanish. Bu 3 fosfoglitserinal- degiddan boshlanib 3-fosfoglitserin-kislotasining hosil boyish: bilan tugaydi. Aldegidning kisiotagacha oksidlanishi jara„, ош energiya ajralishi bilan boradi. Ushbu jarayonda har bir fosfouchlik hisobiga bir mol. AT F sintezlanadi. IH.Ikkinchi substratli fosforirlanish. Bunda 3-fosfoglitserinkislotasi ichki molekulyar oksidlanish hisobiga bir molekula fosfatni ATF sintezi uchun beradi. Binobarin glikolizning II bosqichisja ATF va NADFH hosil boMadi. Glikoliz jarayon inin g energetikasi. Yuqorida aytib oMilganidek glikoliz jarayonida bir mol. glukozadan ikki mol. pirouzum kislotasi hosil boMadi. Shuning bilan birgalikda glikolizda 4 mol. ATF va 2 mol. N A D -H 2
2 mol ATF geksozaning fosforirlanishiga sarf boMadi. Binobarin, glikolizning substratli fosforlanishi jarayonining toza energetik balansi 2 mol. ATF moddasining hosil boMishidir. Bundan tashqari glikolizning ikkinchi bosqichida fosfouchlikning har bir molekulasi hisobiga bir molekuladan NADH qaytariladi. Mitoxondriylaming nafas oiish zaniinda C2 ishtirokida har bir molekula 3 mol. ATF sintezlanadi. 220 Demak, glikoliz jarayonida 2 mol. NADH hisobiga 6
birikmasi sintezlanadi. Bundan kelib chiqadiki, glikoliz jarayonida 8
Demak, glikoliz jarayonida jami (NADH molekulasi oksidlanishi mumkin boMgan sharoitda) sakkiz molekula ATF hosil boMadi. Glikoliz sxemasidan ko‘rinib turibdiki, inert glukoza, ATF va geksokinaza fermenti ishtirokida birmuncha faol birikma bo‘lgan glukoza- 6
aylanadi va u fosfoglukomutaza ishtirokida izomerlanib, fruktoza- 6
va fosfofruktokinaza ishtirokida fcsforirlanib, fruktoza-l, 6
aylanadi. Hosil bo‘lgan fruktoza-l, 6
uglerodlibirikmaga, 3-FGA va fosfodioksiatseton moddalarini hosil qiladi. Ularning bir-birlariga aylanishi triozofosfatizomeraza fermenti ishtirokida boMadi. Ayrim hollarda glukoza molekulasining ikki molekula fosfouchlikga aylanishi jarayonini glukoza oksidlanishining dixotomik yoMi ham deb ataladi. Glikoliz jarayonining asosiy bosqichlaridan biri bu uch fosfoglitserinaldegidning (3-FGA) oksidlanib, 3-fosfoglitserinkislotasiga (3-FGK) aylanishidir. Ushbu jarayonni triozofosfat degidrogenaza fermenti katalizlaydi. Uning kofermenti N A D + birikmasidir. Fosfoglitserinaldegidning fosfoglitserinkislotasiga aylanish jarayonida ferment-substrat kompleksida yuqori energetik b og' hosil boMadi. Shuning bilan birgalikda bu jarayonda ADF va fosfat kislota ishtirok etib, ATF hosil qiladi. Ushbu jarayon substratli fosforirlanish deb ham ataladi. Glikolizning oxirgi bosqichi-ikkinchi substratli oksidlanish natijasida hosil boMgan 3-FGK, fosfoglitsertmutaza ta’sirida izomerlanib, 2 fosfoglitserat kislotasiga aylanadi. 2
yenolaza fermenti ishirokida o ‘zidan bir mol. suv ajralib chiqadi. Ushbu reaksiya birikma tarkibidagi energiya o ‘zgarishlari bilan boradi. Buning natijasida esa tarkibida yuqori energiyali fosfat bogMi fosfoenolpiruvat hosil boMadi. Fosfoenolpiruvat o ‘z navbatida piruvatkinaza fermenti ta’sirida ADF moddasidan ATF birikmasi hosil boMishiga olib keladi. Fosfoenolpiruvat esa turg‘un modda boMgan piruvat-pirouzum kislotasiga aylanadi. Binobarin glikolizning oxirgi mahsuloti pirouzum kislotasidir. B iz bilamizki, hujayra ichki sharoitlarida bir molekula ATF birikmasining parchalanishi natijasida 41,868 kJ/mol (10 kkal) erkin energiya hosil boMadi. Demak, 8
221 energiyasi 335 kJ/mol yoki 80 kkal.ga tengdir. Glikolizning aerob sharoitdagi energetik balansi mana shu miqdorga tengdir (VII.2-rasm). Glikolizning hujayradagi vazifasi. Aerob sharoitda glikoliz quyidagi vazifalami bajarishi mumkin: 1) nafas olish substratlari bilan Krebs sikli orasidagi bog‘liqlikni ta’minlaydi; > i i § л з g o >g Й C m b H
s .s S c
0 я 1 8
8
X !
О СЙ Download 4,41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling