B. O. Bekn azarov

482

kislorodsiz 

sharoitga 

joylashtirsak, 

birinchi 

ildiz 

hujayralari 

membranalari tez zararlanadi.

Hozirgi  vaqtda  o‘simliklarning  gipoksiyaga  chidamlilik  asoslari 

ishlanmoqda.  XV.17-rasmda  gipoksiya  (kislorod  yetishmasligi)ning 

makkajo‘xori 

ildizlarida 

aerenximalar 

hosil 

boMishiga 

ta’siri 

ko'rsatilgan.

XV.17-rasm. Gipoksiyaning makkajuxori  ildizlarida aerenximalar hosil 

bo‘lishiga ta’siri:  a-muqobilsharoitdagi ildiz;  b-gipoksiya sharoitdagi 

ildiz (Bask,  Drey, Tayts, Seygerdan,  1998).

Shu  jumladan,  arpa  urug‘ini  ekishdan  oldin  nikotinat  kisH aning

0,001- 0 ,0001%  li  eritmasi  bilan  namlansa,  uni  suv  bosgan  hollarda 

bo‘yining pastlashib qolishi  kamroq bo4lib hosili  ko‘p  bo‘ladi.

Arpa  urug‘ini  marganets  sulfatning  0,1%  li  eritmasi  bilan  namlansa 

ham shunga yaqin natijalarni olish mumkin.

Qishloq  xojaligida  yerda  nam  ko‘p  bo‘lgan  hollarda  ular  ildizlarini 

rivojlanishi  va  ishga yordam  beradigan  usul  bu  ekinlarni  xlorxolinxlorid 

bilan  ishlash  va  ular  urugMarini  shu  eritmada  namlash  qo4llaniladi. 

Masalan,  bug‘doyda  shu  usulni  qo‘llash  boshoqlarda  don  hosil  qilishga 

va umuman generativ organlar rivojlanishiga  ijobiy ta’sir qiladi.

483

I 

с н 2

Н3С Н +   СНз 

I

СН3С,

Xlorxolinxlorid

СН2С,

XV.8. 0 ‘SIMLIKLARNING  RADIATSIYAGA 

CHIDAMLILIGI

Radiatsiya  o‘simlik  organizmlariga,  xuddi  hayvon  organizmlariga 

o ‘xshash  turli  xil  darajada,  ya’ni  molekulalardan  tortib  organizm  va 

populatsion darajada ta’sir etadi.  Radiatsiyani barcha tirik organizmlarga 

birlamchi  ta’siri  deyarli  bir  xil  o‘xshash  bo‘ladi.  Ulaming  umumiy 

xususiyatlari  shundan  iboratki,  kuchsiz  energiya va  kam  sonli  birlamchi 

radiatsion kimyoviy  reaksiyalar biologik effektni keltirib chiqaradi.

lonlashtiruvchi  nurlami  ikki  guruhga bo‘lib qarash mumkin:

1.  Elektromagnit  nurlanishlar.  Ularga  rentgen  va  gamma  (y)  nurlari 

misol  bo‘la  oladi.

2.  Yadro  boMakchalaridan  chiqadigan  nurlanishlar.  Ularga  beta  (6) 

va alfa (A,) zarrachalar misol  bo‘ladi.

Nurlarning  to‘lqin  uzunligi  qanchalik  kichik  bo‘lsa  u  shunchalik 

ko‘p  tebranadi  va  ulaming  nurlash  energiyasi  shunchalik  ko‘p  bo‘lib, 

hujayralarga kirish qobiliyati  ham katta bo‘ladi.

144

E (kEV ) = —

> (A°)

bu yerda; A -  to‘lqinning angstermlardagi uzunligi.

Yadro fizikasida energiya  EV (elektron voltlarda) o‘lchanadi  [kEV = 

1000  elektronvolt  (EV)],  (Mev  =  1.000.000  EV).  Bir  elektron  volt  bu 

elektronning  potensiali  bir-biridan  1  voltga  farqlanuvchi  plastinkalar 

orasidan  o ‘tganda  oladigan  energiyasidir.  Agar  shu  plastinkalar  orasida 

6,02  1023  elektron  joylashganda  ulaming  hosil  qiladigan  energiyasi  23 

litr suvni  1°C  ga isitishga yetar edi.

Rentgen  va  gamma  nurlar  to‘p  to‘p  bo‘lib,  ya’ni  fotonlar  shaklida 

tarqaladi.  Ularning  tarqalish  tezligi  yorugMik  tezligiga  yaqin,  ya’ni 

299790 km/.

484

Rentgen  va  gamma  nurlarning  fizik  xossalari  hamda  tirik 

organizmlarga biologik ta’siri  bir xildir.

Yengil  yadro  zarrachalaridan  biri  bu  beta-zarrachalardir.  Ulaming 

og‘irligi  vodorod  og‘irligining  1/1840  qismini  tashkil  qilib,  fizik  tabiati 

jihatidan 

elektronlarga 

o‘xshash 

bo‘ladi 

hamda 

atomlarning 

yemirilichidan hosil  bo‘lib birdaniga u yerdan tarqaladi.

Beta zarrachalar manfiy  yoki  musbat zaryadlangan  bo‘lishi  mumkin. 

Agar  (B-zarrachalar  manfiy  bo‘lsa  element  unga  suriladi.  Masalan, 

radiaktiv fosfor  i5P32 — 13- zarrachalar +  i6C32

Agar  3-zarrachalar  musbat,  ya’ni  pozitron  bo‘lsa  chap  tarafga 

suriladi.  Beta  zarrachalaming  tezligi  ham  yom g‘lik  tezligiga  yaqindir. 

Fosfor  (15P32) 

B-zarrachalarining  energiyasi 

1,7 

Mev  (million 

elektronvolt).

Beta  zarrachalar  eletromagnit  nurlardan  (rentgen  va  gamma)  farq 

qilib  ular  elektr  va  magnit  maydonida  o‘z  yo‘nalishlarini  o‘zgartirishi 

mumkin.

Og‘ir  yadro  zarrachalarga  a-zarrachalar  misol  bo‘la  oladi.  F - 

zarrachalar,  P-zarrachalarga  qaraganda  7300  marta  og‘ir  bo‘ lib  fizik 

tabiati jihatidan  geliy  yadro  atomiga  o ‘xshashdir,  og‘irligi  4,003  GNe4) 

va  ayrim  radio  faol  elementlaming  yemirilichidan  hosil  bo‘lib  tezligi 

1700  km/soniya’ni  tashkil  qiladi.  Masalan,  88Ra226-a-zarrachalar  + 

s6Rn222

Tirik  organizmlami  ionlashtirish  xususiyatiga  neytronlar  ham  ega. 

Neytronlar  neytral  elektr  zaryadi  zarrachalariga  ega  emas.  Neytronlar 

ayrim  elementlar  masalan,  uran  yoki  plutoniy  yadrosi  yemirilichidan 

hosil  boMishi  mumkin.  Neytronlarning  energiyasi  <1  Mev>  bo'lishi 

mumkin.

Rentgen,  gamma  nurlar,  zaryadlangan  zarrachalar  va  neytronlar 

energiyasining  yutilish  mexanizmi  fizik jihatidan  bir  xil  emas.  Ammo 

ularning  hammasi  ham  molekulalaming  qo‘zg‘alishiga  olib  keladi. 

Chunki,  ular  kuchli  oksidlovchilar  bo‘lib,  10"6—10"5  soniya  mavjudligi 

vaqtida  ko‘pgina  biologik  o ‘zgarishlarga  olib  kelishi  mumkin.  Masalan, 

oqsillar,  nuklein  kislotalar,  membrana  lipidlari  oqsil-fermentlami 

o ‘zgarishiga olib kelishi  mumkin.

Bundan  tashqari  kisiorodli  sharoitda  suv  radikallarining  organik 

moddalar  bilan  ta’siridan  ham  organik  peroksidazalar  vujudga  kelib 

molekulalar va hujayralarning nurlanishiga olib keladi.

To‘qimalarda  kislorodning  miqdori  kam  bo‘lsa  nurlanish  samarasi 

ham  kam  bo‘ladi,  kislorodning  miqdori  ko‘p  boMsa  radiatsiya’ning

485

ta’siri  ham  ko‘p  bo‘ladi.  Ushbu  holat  «kislorod  samarasi»  deyiladi  va  u 

molekulalar hujayralar va to ‘qimalar darajasida ro‘y berishi  mumkin.

Radiatsiya  tirik  organizmlarga  ta’siri  bevosita  va  bilvosita  bo‘lishi 

mumkin.  Radiatsiya’ning  bevosita  ta’sirida  ionlantiruvchi  zarrachalar 

molekula  yoki  hujayraning  sezuvchan  qismiga  ta’sir  qilib  ulami 

zararlaydi  va  genetik  o ‘zgarishlarga  olib  kelib  organizmning  halokatiga 

sabab bo‘lishi  mumkin.

Umuman  nurlanish  bu  energiyaning yutilgan joyida molekulalaming 

radiatsion-kimyoviy  o ‘zgarishlaridan  iboratdir.  Radiatsiya  molekulaga 

to‘g‘ridan  to‘g ‘ri  ta’sir etganda  uni  qo‘zg‘algan  holatga yoki  ionlashgan 

holatga  o ‘tkazadi.  Radiatsiya’ning  shikastlovchi  ta’siri,  molekulalami 

ionlashishi bilan  bog‘liqdir.

Shuni  aytib  o ‘tish  lozimki,  nurlanish  dozasi  ko‘payishi  bilan  uning 

ta’sirida  bo‘ladigan  zararlanish  geometrik  progressda  ko‘payadi. 

Shuningdek, zararlanish bitta yoki  bimechta nurlarning to‘g‘ridan to‘g ‘ri 

tushishiga ham bogMiq bo‘lishi  mumkin.

Biologik  sistemalaming  nurlanish  reaksiyasi  ularning  holatiga  ham 

bog‘liqdir.  Nurlanishning  keyingi  davrlari  ionlantiruvchi  nurlarning 

bilvosita ta’sirida ketadi.

Radiatsiya’ning bilvosita ta’siri  suv orqali bo‘ladi, ya’ni  suv radiolizi 

mahsulotlari  molekulalami,  membranalami,  organoidlami  zararlab,  oxir 

oqibatda  hujayralami  shikastlanishi  ro‘y  beradi.  Suvning  radioliz 

mahsulotlari  hujayrada  haddan tashqari  ko‘p bo‘ladi.

Nurlanishning zaryadlangan  zarrachalari  suv  molekulari  bilan  o‘zaro 

ta’sir etib,  uni  ionizatsiyasini  keltirib chiqaradi.

Ionlantiruvchi  nurlanish  у—  H20  —  H20+ +  e- 

Bu  elektron  boshqa  bir  suv  molekulasiga  ta’sir  qilib  uni  manfiy 

zaryadlaydi.

e'—  H20  —   H20 '

Ammo  hosil  bo‘lgan  suv  ionlari  (H20 +  va  H20 ')  juda  beqarordir  va 

shu bilan ular H+ va OH' ionlari  dan farq qiladi.

Suv  ionlari  o ‘zlarining  mavjudlik  davrida juda  qisqa  vaqtda  (10‘15- 

10'so n iy a)  kimyoviy  faol  erkin  radikallar  va  peroksidlar  hosil 

qilish qobliyatiga ega:

H20 + — H++ O H  

H20 — H  + O H  

Bu yerda hosil  bo'lgan  H+ va OH+ erkin radikallardir.

Agar  suvda  erigan  kislorod  bo‘lsa,  ionlantiruvchi  nur  quyidagicha 

ta’sir qiladi:

486

ionlantiruvchi nur 

H20  —   0 2 —   H 0 2 + OH'

yoki 

H20  —  H+ + 0 2 —  H 0 2

Bular yangi peroksidlarni  hosil qiladi:

H 0 2 + H— H20 2 

OH + OH — H20 2

Binobarin  suvdagi  erigan  kislorod  hisobiga  kuchli  oksidlovchi  H 0 2 

(H+  +  0 2  —   H 0 2),  shuningdek,  peroksidlar  (H 0 2  +  H  —   H20 2)  hosil 

bo‘ladi.  Bu  kuchli  oksidlovchilar  10'6-10' 5  soniya  ichida (hayot davrida) 

muhim  biologik  molekulalarga  (oqsil-fermentlar,  nuklein  kislotalar, 

membrana  lipidlarini)  ta’sir  ctib  ulaming  tabiiy  tuzilishini  buzishi 

mumkin.  Suv  radikallari  organik  moddalar  bilan  kislorodli  muhitda 

organik  peroksidlarni  hosil  qiladi,  bular  ham  molekula  va  hujayra 

tuzilmalarini  radiatsion zararlashi  mumkin.

Radiatsiya’ni  molekulalarga  to‘g ‘ridan  to‘g ‘ri  ta’siiini  nishon 

(«mishen») nazariyasi  va ehtimollik gipotezasi  orqali tushintiriladi.

Birinchi  nazariyaga ko‘ra ionlashtiruvchi  zarracha hujayraning sezgir 

qismiga  tegib  uning  shikastlanishini  va  genetik  o'zgarishini  yuzaga 

chiqarib, oxir oqibatda uning nobud boiishini  keltirib chiqaradi.

Ehtimollik  gipotezasiga  ko‘ra  nurlanishni  nishon  bilan  o ‘zaro ta’siri, 

tasodiflik  tamoyili  bo‘yicha  sodir  bo‘ladi  va  organizmning  unga 

reaksiyasi organizmning holatiga b o g iiq  bo‘ladi.

Nuiii 

shikastlanishning 

rivojlanishini 

keyingi 

bosqichlari 

ionlashtiruvchi  nurlanishni  bilvosita  ta’siri  bilan  bog‘liq  bo‘lib  bir 

qancha  o ‘zgarishlami  keltirib  chiqaradi.  Biz  bulardan  qo‘yidagilami 

ko‘rsatib o ‘tishimiz mumkin.

1.  Nurlanish  ta’sirida  radiotokkinlaming  paydo  bo‘lishi  masalan, 

lipidli  peroksidlar  va  xinonlar  hosil  boMishi,  membranalarning 

avtooksidlanishi,  membrana  oqsillarining  SH  guruhsini  oksidlanishi, 

membranadagi tashuvchi  sistemasi  ishining buzilishi  kuzatiladi.

2.  DNK  replikatsiyasida,  RNK  va  oqsillar  sintezida  xatolar  paydo 

bo‘ladi.

3.  Biologik  muhim  birikmalaming  sintezini  ta’minlovchi  ferment- 

larning zararlanishi.

Nurlanishning hujayra uchun eng xavfli ta’siri  bu DNK  molekulasiga 

nisbatan  sodir  bo‘ladi.  Radiatsiya  ta’sirida  ulaming  qand-fosfatli 

|||ig ia ri  uziladi,  primidinli  azot  asoslarining  dimerlari  hosil  bo‘la 

bosblaydi.  Shuningdek, yadro  membranasida va xromatinda o‘zgarishlar 

kuzatiladi,  uning  natijasida  oqsil  sintezi,  hujayralar  bo‘linish  siklining

487

fazalari, 

xromasomli 

operatsiyani 

hosil 

boMishi, 

hujayralardagi 

mutatsiyalar chastotalari  keskin oshadi.

Nurlanish, 

zararlangan 

DNK 

molekulasi 

shakllanishida 

qatnashadigan fermentlar faoligini  ham yo‘qotishi  mumkin.

Tirik  organizmni  nurlaming  ta’siriga  aniq  reaksiyasi  bu  ularning 

nobud  bo‘lishidir.  Shuning  uchun  ham  nurlanish  miqdorlari  ikki  xil, 

ya’ni  100%  nobud  bo'lishga  olib  keladigan  halokat  dozasi  (HDioo)  va 

50%  nobud  bo‘lishga  olib  keladigan  halokat  dozasi  (HD50)  bilan 

o‘lchanadi.

Rossiyalik  olimlar  D.M.Grodzinskiy  va  I.N.Gudkov  (1973)  halokat 

dozasinining  chegarasini  organizmlarning  nurlanish  chidamliligi  deb, 

halokatga  olib  kelmaydigan  miqdorini  esa  organizmlarning  radiatsiya 

sezgirligi deb atashni taklif qilganlar.

0 ‘simlik  to‘qimalaridan  radiatsiyaga  nisbatan  eng  sezgiri  va  nozik 

qismi  meristema  to‘qimalaridir.  Shuning  uchun  ularni  o ‘simlikning 

jiddiy  to‘qimasi  deb  ham  ataladi,  chunki  meristemani  radiatsiyadan 

shikastlanishi  nurli  kasallanishni  keltirib  chiqarib  butun  organizmni 

nobud bo‘lishiga sababchi  bo‘lishi  mumkin.

Nurlanishga  nisbatan  o ‘simliklaming  o ‘ziga  xos  reaksiyalari  bu 

o‘sish  jarayonlaridagi  o‘zgarishlardir.  Ammo  ta’sir  qiluvchi  nur 

miqdoriga  qarab  0 ‘simlikning  o ‘sishi  yo  tezlashishi  mumkin,  yoki 

sekinlashib  to‘xtashi  mumkin.  Chunki  radiatsiya’ning  dozasiga  qarab 

kuchaytiruvshi va tormozlovshi  samaradorliklar namoyon bo‘ladi.

Radiatsiya’ni  yuqori  bo‘lmagan  dozasi  (0,3-0,5  Gr)  no‘xot  va 

makkajo‘xori  o ‘simtalarining  o ‘sishini  4 -6   kun  davomida  kuchaytirishi 

mumkin,  ammo  keyinchalik  bu  ta’sir  yo‘qoladi.  Bu  holat  ya’ni 

o ‘sishning  tezlashishi  apikal  meristemalar  hujayralarining  mitoz  davri 

davomiyligini  qisqarishi  tufayji  hamda  nafas  olish  va  fotosintez 

jarayonining miqdoran oshishi  bilan ro‘y beradi.

No‘xot  va  makkajo‘xori  donlari  uchun  yuqoridagi  kuchaytiruvchi 

nurning miqdori anchagina ko‘pdir, ya'ni  3-10 Gr.

Qishloq  xo‘jalik  amaliyotida  urug‘lami  ekishdan  avval  nurlantirish 

uslubi  qo‘llaniladi.  Ayrim  o ‘simliklarning  urug‘lari  ekishdan  oldin 

kichik dozalarda nurlantirilganda ulardan olinadigan  hosildorlik  10- 12% 

miqdorida oshganligi  kuzatilgan.

Qishloq  xo‘jaligi 

ishlab  chiqarishida  makkajo‘xori  donlarini 

ekishdan  oldin  5  Gr  miqdorda  nurlash  ular  hosildoriigini  10-12% 

atrofida oshishiga olib kelishi  mumkin.

488

0 ‘sishni  kuchayishi  apekal  meristema  xo‘jayralarining  mitotik 

siklini  davomiyligini  qisqarishi  bilan  izohlanadi  va  nafas  olish  hamda 

fotosintez jarayonlarining jadalligi  ortadi.

Shuni  aytib  o ‘tish  lozimki,  10  Gr  yoki  1000  rentgen  nurlanishda 

8,4  kJ/g energiya yutiladi.  Ushbu miqdordagi  issiqlik energiyasi  1  gr suv 

haroratini  0,001°C  ko‘tara  oladi  xolos.  Ammo  10  Gr yoki  1000  rentgen 

nurlanish  sut  emizuvshilar  uchun  halokatlidir.  Radiofaol  moddalarning 

faolligi  kyuri  birligida  ham  oMchanadi.  Bir  kyuri  deganda  1  soniyada 

3,7  1010  atom  parchalanishi  tushuniladi.  Har xil  radiofaol  izotoplaming 

(neytronlarning  miqdoriga  qarab,  atom  og‘ irliklari  ham  har  xil  bo‘lgan 

o‘xshash  elementlar)  parchalanishi  sxemasi  ham  har xil.  Shuning uchun 

bir parchalanishda har xil miqdordagi  energiya nurlanadi.

Nurlanish  o‘simliklarda  xilma-xil  morfologik  anomaliyalarga  olib 

keladi,  bunda  barglarni  oicham lari  o‘zgaradi,  barg  buralib  qoladi  va 

o ‘simlikning  ayrim  organlari  gipertrofiyaga  uchraydi.  Shuningdek, 

o‘simlikning barcha organlarida shishsimon o‘simtalar paydo boMadi.

Urug‘larming  unib  chiqishi  har  xil  o‘simliklar  turlarida  numing 

yuqori  dozalarida  (1  dan-35  kGr)  to‘xtatilishi  mumkin.  Umuman 

olganda  urug‘laming  radiatsiyaga  bo‘lgan  sezgirligi,  tinim  holatining 

muddatiga,  urug‘  qobig‘ini  kislorodni  o ‘tkazishiga  va  urug‘dagi  suv 

miqdoriga bog‘liqdir.

0 ‘simliklami  radiatsiyaga  nisbatan  sezgirligi  ontogenez  davrida 

o ‘zgarib  boradi.  Shakllanayotgan  urug‘lar  o ‘zlarining  sutlamali  pishish 

davrida  o‘ta  sezgir  bo‘lsa,  to‘la  pishish  davriga  kelib  urug‘laming 

radiatsiyaga sezgirligi  maksimum darajaga yetadi.

Bir  hujayrali  organizmlar  esa,  DNK  molekulasi  sintezining  oxirgi 

fazasida  va  hujayraning  boiinichidan  keyin  nurlanishga  o ‘ta  chidamli 

boiadilar.

0 ‘simliklami  radiatsiyaga  sezgirligi  ulaming  turli  xil  ekologik 

muhitga  sharoitida o ‘sishidan  ham  kelib  chiqadi.  Masalan,  havosi  quruq 

va  issiq  sharoitda  o‘sgan  o ‘simliklar  nurlanishga  nisbatan  chidamliroq 

bo‘lishadi.

0 ‘simliklami  radiatsiya  ta’siriga  bo'lgan  sezgirligi  qator  omillar 

bilan belgilanishi  mumkin.

1.  DNK  molekulasining 

radiatsion 

shikastlanish 

darajasiga 

qarab  yorug'likga  bog‘liq  va  yorugMikka  bog‘liq  bo‘lmagan  DNK 

molekulasini tiklanish sistemasi  ehtimolligini  kamaytiradi.

2.  Hujayra darajasidagi  himoya’ni  radioprotektorlik xususiyatiga ega 

bo‘lgan  moddalar  amalga  oshiradi.  Ulaming  asosiy  vazifasi  erkin

489

radikallami  so‘ndirish  va  kislorod  tanqisligini  vujudga  keltirishdir. 

Radioprotektorlar  vazifasini  glutation,  sistein,  vitamin  C,  metall 

ionlaridan-kaliy,  magniy,  natriy, 

temir; 

fermentlardan-katalaza, 

peroksidaza,  sitoxrom  C,  NAD+,  ingibitorlardan  fenol  va  xinonlar; 

fitogormonlardan  kinetin,  auksin  va  GK3,  Shuningdek,  ABK  va 

ikkilamchi  metabolit kumarin bajaradi.

Organizm  darajasidagi  tiklanish  o‘simliklarda  quyidagi  omillaming 

mavjudligi bilan amalga oshadi:

a) har xil  bo‘linish  darajasiga ega bo‘lgan  meristema  hujayralarining 

populyatsiyasining o‘xshash  bo‘lmasligi;

b) meristemalardagi  boiinishning asinxronligi;

d)  apikal  meristemalarda  tinim  markaz  tipidagi  hujayralarning 

bo‘lishi;

e) uyqudagi kurtak tipidagi tinim meristemalami  bo‘lishi.

Yuqorida  keltirilgan  himoya  va  tiklanishning  barcha  mexanizmlari

barcha tirik organizmlar uchun xarakterli  bo‘lgan holdir.

NAZORAT SAVOLLARI

1.  Qanday omil  stressor (qo‘zg‘atuvchilar) deyiladi?

2.  Stress,  biologik,  agronomik chidamlilik va moslashuv nima?

3.  Genetik, ontogenetik va tezkor moslashuvlar.

4.  Faol  va faol  bo‘lmagan  moslashuvlar nima?

5.  Moslashuv va chidamlilikni  o ‘rganish usullari.

6 .  Issiqqa chidamlilik (termotolerantnost) nima?

7.  Qanday organizmlar poykilotermlar deyiladi?

8.  Evolutsiya 

(filogenez) 

davomida 

o ‘simliklarda 

yuqori 

haroratga  nisbatan hosil  bo‘lgan moslashishlar.

9.  Issiqlik ta’sirida hosil  boMuvchi oqsillar.

10.  Qurg‘oqchilik va uning tiplari.

11.  Kserofit,  mezotlt, gigrofit va gidrofit o ‘simliklar.

12.  Efimerlar 

qurgoqshilikka 

moslashadimi 

yoki 

undan 

qoshadimi?

13.  Gipobioz nima?

14.  Qaysi  o‘simliklar  uzoq  davom  etadigan  suvsizlanishga 

chidamli?

15.  Moslanishning fiziologik mehanizmlari.

16.  0 ‘simlikning qaysi organlari chidamliroqdir?

17.  Apoptoz nima?

490

18.  Hujayra asitozi nima va u nimaga ro‘y  beradi?

19.  Anoksiya oqsillari  nima?

20.  0 ‘simliklaming  zararlanganligini  qaysi  tashqi  belgisidan 

bilish mumkin?

21.  Sovuqqa chidamlilik nima?

22.  Manfiy haroratlarda o‘simliklaming o iim i  sabablari.

23.  О4a sovuqqa chidamlilik nima?

24.  0 ‘simliklarning chuqur qayta sovushi va antinukleatorlaming 

vazifasi.

25.  Antifriz oqsillarining biologik vazifasi.

26.  Glikofit va galofit o ‘simliklar.

27.  Galofit o ‘simliklaming guruhlari.

28.  0 ‘simliklarga tuzlaming sifati qanday ta’sir qiladi?

29.  Tuzlarga chidamlilik nima?

30.  0 ‘simliklarning gazlarga chidamliligi nimaga bog‘liq?

31.  UB  nurlaming DNK makromolekulasiga va oqsillarga ta’siri.

32.  Fotoliaza qanday  ishlaydi?

33.  UB nurlar bilan zararlangan DNK reparatsiyasi tizimlari.

34.  Akkumulator o‘simliklardan indikator o‘simliklaming farqlari?

35.  Og‘ir metallar makromolekulalarga qanday ta’sir qiladi?

36.  Og‘ir metallaming fotosintezga ta’siri.

37.  Ildizlarga moddalaming yutilishiga og‘ir metallar ta’siri.

491

XVI.  0 ‘SIMLIKLARNING  PATOGENLAR VA 

FITOFAGLARDAN  HIMOYALANISHI

M a’lumki,  o ‘simliklar  hayvonlavrdan  farqii  ularoq  bir  joyda 

turg‘un  o‘sadi  va  shu  sababli  ular  ontogenez  davrida  anchagina 

qiyinchiliklarga  uchraydi.  Masalan,  urug‘  una  boshlashi  bilan  ularga 

viruslar,  mikroorganizmlar,  tekinxo‘r  zamburug‘lar,  hasharotlar,  tuproq 

nematodlari  va  boshqa  zararkunandalar  hujum  qila  boshlaydi. 

Keyinchalik  ularga  o ‘txo‘r  hayvonlar  ham  qo‘shilashidilar.  Mana 

shuning  uchun  ham  o ‘simliklarda  ulaming  evolutsion  taraqqiyoti 

davomida  bir  qancha  fiziologo-biokimyoviy  va  anotomo-morfologik 

o ‘zgarishlar  yuzaga  kelgan.  Ushbu  o‘zgarishlar  o ‘simliklarga  tekin- 

xo‘rlar 

zararkunandalardan 

qochishga 

yoki 

ulami 

qo‘rqitishga 

qaratilgandir.  Masalan, o ‘simliklarda tikonlaming hosil  bo‘lishi.

Umuman  olganda  o ‘simliklarda  turli  kasalliklar  va  zararkuna- 

dalardan  himoyalanishi  uchun juda  ko‘p  moslanishlar mavjud.  Masalan, 

kutikulalar  va  peridermalar  ayrim  bakteriyalar  va  zamburug‘lardan 

himoyalanishga  yordam 

bersa  tikonlar  va 

kuydiruvchi 

tolalar 

hayvonlardan  himoyalanishda  qo‘l  keladi.  Ammo  barcha  o ‘simliklar 

uchun  yaxshi  himoyalovchi  bu  kimyoviy  vositalar,  ya’ni  ikkilamchi 

metabolit birikmalardir.

0 ‘simliklami  madaniylashtirish  ular  organizmida  ayrim  himoya­

lovchi  ikkilamchi  metabolitlami yo‘qolishiga olib kelgan.

Fitopatologiya 

fani 

asosida 

o‘simliklaming 

kasalliklarga 

chidamliligi  yoki  ularga  moyilligi  mexanizmlari  yotadi.  Ushbu  fan 

asosan  o'simlik-patogen,  ya’ni  kasallik  qo‘zg‘atuvchilar  o‘rtasidagi 

munosabatlami 

o ‘rganadi. 

Fitopatologiya 

fanida 

bo‘lgan 

yirik 

o‘zgarishlardan  biri  bu  1956-yili  G.Flor  tomonidan  lyon  (Melampsora 

lini) 

o‘simligini 

o ‘rganish 

davomida 

yaratgan 

«gen-genga» 

nazariyasidir.  Unga  asosan  o ‘simliklarga  chidamlilik  xususiyatlarini 

beruvchi 

genlar 

«chidamlilik 

genlari», 

patogenlardagi 

kasallik 

qo‘zg‘atuvchi  genlar  esa  «virulent»  yoki  «avirulent»  genlar  deb 

nomlanadi.

Umuman  olganda  patogen  bilan  o ‘simlik  orasidagi  o‘zaro  ta’sir 

ikki xil yo‘l bilan boradi.  Birinchidan patogenda uning o‘zi  uchun toksik 

boMmagan  ammo  o ‘simlik  uchun  zaharli  bo‘lgan  maxsus  toksinlar yoki 

o‘simliklar  tanishi  mumkin  bo‘lgan  maxsus  va  toksik  bo‘lmagan 

metabolitlar 

sintezlanadi. 

Shuning 

uchun 

ham 

sintezlanadi 

o ‘simliklaming  patogen  ta’sirida  zararlanishi  ikki  xil  yo‘l  bilan  borishi