Baxtiyor mengliyev

 
Serqirralikning leksema semantik strukturasida namoyon 
bo‘lishi. Har qanday lisoniy birlik serqirra mohiyatli bo‘lib, bu 
uning kamida ikki paradigmaga kirishini ta’minlaydi. Leksema 
birdan ortiq tushunchani qamrab olgan ekan, bunda uning 
serqirraligi yanada kuchayadi. Masalan, uzum, o‘rik leksemasi 
o‘zida bir necha tushunchani saqlar ekan, bu bilan u kamida ikki 
lug‘aviy paradigmaga kiradi (20-jadval): 
20-jadval 
Uzum 
Uzum 
Tok 
o‘rik 
Zardoli 
o‘rik 
Birinchi paradigmada uzum leksemasi bir denotati asosida 
meva va boshqa bir denotati asosida esa daraxt nomini ifodalovchi 
ot leksema bilan uyadoshlik qatori hosil qilsa, ikkinchi 
paradigmada o‘rik leksemasi bir ma’nosi bilan zardoli, ikkinchi 
ma’nosi 
asosida 
turshak 
leksemasi 
bilan 
ma’nodoshlik 
munosabatida bo‘ladi. 
Leksema tarkibida birdan ortiq tushuncha mujassamlashganda 
leksema turli sintagmatik qurshovga kiradi. Masalan, yuqorida tilga 
olingan olma leksemasida ikkita (“meva”, “daraxt”) tushuncha 
141

---

mavjud bo‘lib, u har bir ifodalagan tushunchasi asosida ham 
boshqa-boshqa, ham umumiy qurshovga ega bo‘lishi mumkin. 
Olmani kesdik sintaktik qurshovida olma qaysi tushuncha, 
denotatni anglatayotganligi muayyanlashmaydi. Biroq olmani 
ekdik, olmani yedik sintagmatik qurshovida atalayotgan denotat 
farqlanayotganligi sezilib turadi (birinchi qurshovda “daraxt”, 
ikkinchisida “ho‘l meva”). Кo‘rinadiki, leksema birdan ortiq 
tushunchani ifodalaganda har bir tushunchaga mos sintagmatik 
qurshov mavjudligi ham anglashiladi. Bular semema leksema 
lisoniy mohiyatining alohida sinonimik va sintagmatik qurshovga 
ega bo‘lgan turidir, degan xulosaga olib keladi.