Baxtiyor mengliyev

Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Fonologiya maktablari 
Moskva va Peterburg fonologiya maktablari nazariyalari 
o‘rtasidagi ilmiy tortishuv faqatgina fonologik metod va fonema 
tushunchasiga ta’rif doirasida bordi.
Peterburg 
fonologiya 
maktabi 
(PFM) 
nazariyasi 
L.V.Shcherbaning fonologik nazariyasiga asoslanib, fonema va 
uning voqelanishini tan oladi. Bu maktab vakillari – L.R.Zinder, 
M.I.Matusevich, A.N.Gvozdev va boshqalardir. L.R.Zinderning 
fikricha: 
fonema boshqa til birliklaridan farq qiluvchi birlik; 
fonema fonetik birlik, u nutq tovushlarn orqali ma’lum fonetik 
xususiyatiga ega bo‘ladi.
Ko‘rinadiki, fonema tilda o‘zining aniq vazifasiga va moddiy 
jihatdan o‘z artikulyatsion-akustik xususiyatiga ega. PFM maktabi 
fonemaga so‘zlarning ma’nolarini farqlovchi aniq eng kichik til 
(tovush) birligi deb qaraydi.
Moskva fonologiya maktabi (MFM) vakillari N.F.Yakovlev, 
P.S.Kuznetsov, V.N.Sidorov, R.I.Avanesov, A.A.Reformatskiy va 
boshqalardir. Ular ma’lum tovushning biror fonemaga tegishli 
ekanligini aniqlashda tovushning so‘zdagi o‘rni (pozitsiyasi)ga 
asoslanadi. Bunda nutq tovushlarining biror fonemaga tegishli 
88

---

ekanligi ular o‘rtasidagi artikulyatsion-akustik yaqinlikni inkor 
etadi. Keyingi qarash PFM uchun xos. Shu tufayli MFM bo‘yicha 
fonema so‘zlarni farqlovchi birlik sifatida qaraladi. 
Mantiqiy mushohada uchun 
1.Qallob so‘zidagi (a) tovushi Har kim tilagan murodiga yetsa 
kishi gapida necha marta takrorlangan? 
2. [a] fonemasi Har kim tilagan murodiga yetsa kishi gapida 
necha marta takrorlangan? 
 
Savol va topshiriqlar 
1.Fonetika va fonologiyaning farqlanish asosi haqida gapiring. 
2.Fonologiyaning o‘rganish obyekti nima? 
3.Fonologik paradigma deganda nimani tushunasiz? 
4.Fonologik ziddiyat va uning turlari haqida gapiring. 
5.Fonologik ziddiyatda kuchli pozitsiya nima? 
6. Fonologik ziddiyatda kuchsiz pozitsiya nima?