«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

Bayan u’stinde qısqartılg’an bayan jazıwg’a u’yretiw quramalı ma’selelerden biri esaplanadı. Bul jumıs oqıw sabag’ında tekstti qısqartıp aytıp beriwge u’yretiw menen birge alıp barıladı.
4-klass oqıwshıların mazmunlı aytıp beriwge u’yretiwde to’mendegilerge a’mel qılıw kerek:
1. Gu’rrin’ jeterli da’rejede tolıq dodalang’an bolıwı lazım.
2. Oqıwshılar anıq, jaqsı oylap du’zilgen rejege tayang’an halda islewi lazım. Sonda g’ana olar o’zleri sanalı tu’rde bayan jazıw ushın kerekli pikirdi, bas mazmundı ajıratıp aladı.
Eger reje oqıwshılarg’a tayar halda berilgen bolsa, tekst mazmunı menen salıstırıp shıg’ılıwı lazım.
Geyde bayan sabag’ında tekst oqıwshılardın’ ko’zi aldında bolmawı mu’mkin. Bunday hallarda oqıwshılar tek esitiw sezimlerine tayang’an halda islewine tuwra keledi. Bunda, a’sirese, tekstti ekinshi ma’rte oqıp beriw ha’m sa’wbet sho’lkemlestiriwdin’ ornı u’lken.
Sa’wbet waqtında oqıwshılar qaysı bo’lim yamasa qaysı ga’p ayrıqsha a’hmiyetli orın tutıwın anıqlap aladı.
Qısqartılg’an bayanda reje tiykarında aytıp beriw kerek. Sebebi aytıp beriw waqtında en’ kerekli pikirler ha’m za’ru’r orınlar ajıratıp alınadı. Ma’selen, qısqartılg’an mazmundag’ı bayan sabag’ı Z.A’zamnın’ «Say suwı haqqındag’ı ertek» teksti tiykarında beriledi.
Sabaqtın’ maqseti: Oqıwshılarg’a teksttin’ qısqasha mazmunın tu’sindiriw jolların ko’rsetiw.
Sabaqtın’ barısı.
I. Oqıtıwshı jazıwshı insannın’ ta’biyatqa bolg’an muhabbatı haqqında aytıp, Z.A’zamnın’ so’zlerinen mısal keltiradi? – «Diyqan tawdag’ı tereklerdi kesip u’y qurıptı. Tereklerdin’ birazın bazarg’a pullaptı. Biraq olardın’ ornına terek ekpepti. Insanlar turmısında terek za’ru’rligin bilmepti. Sizler terekler insan ushın paydalı ekenligin bilesiz be? Mine, onın’ ertegin esitin’ ha’m juwmaq shıg’arın’. Diyqan terekti ko’gertip, onı ta’rbiyalap nege eristi?»
II. Ertek oqıladı.
Oqıtıwshı ertekti tu’sinikli oqıydı ha’m onın’ mazmunın analiz qıladı.
Analizden son’ «Teksttin’ qaysı jeri sizdi ta’shwishke saldı?» degen soraw beredi.
Oqıwshılar sorawg’a har qıylı juwap beredi. Oqıtıwshı juwaplardı esitip: «Diyqan sayg’a suwdı keltiriw jolın tappasa, balaları ash qaladı» dep tu’sindiriwi kerek.
Oqıtıwshı: «Oylap, to’mendegi sorawg’a juwap berin’. Suwdı keltiriw jolın tawıp insan nelerge eristi? Demek, suw, terekler bizin’ baylıg’ımız eken. Olardı u’nemlep isletiwi, asıraw kerek. Ta’biyattı su’yin’ ha’m asıran’».
Sonnan keyin ta’biyattı su’yiw ha’m asıraw haqqında bayan jazıw kerekligi aytıladı. Bunın’ ushın ertekti tolıq aytıp beriw sha’rt emes. Onı qısqartıp bayanlaymız.
- Tiykarınan neni bayan qılıw kerek? – degen soraw beriledi.
Oqıwshılar izbe-iz sanaydı: suw joq; diyqan suw tabıw ushın ja’rdemge mu’ta’j edi; diyqan say ha’m qardan ja’rdem soraptı.
- Ne ushın sayda suw aqpaytug’ın bolıptı? Nege diyqan tereklerdi kesip alg’an edi? – degen sorawlar beriledi.
III. Qısqa bayang’a tayarlıq.
Oqıtıwshı gu’rrin’di bo’limlerge bo’lip oqıydı, son’ dodalaydı. Qısqartılatug’ın orınlardı belgileydi.
Birinshi bo’limde taw etegine ko’ship kelgen diyqannın’ tereklerge mu’na’sibeti eki ga’p penen beriledi (qalg’anları qısqartıladı). Taw etegine ko’ship kelgen diyqan tawdag’ı tereklerdi kesip u’y qurıptı. Birazın bazarda pullaptı.
Ekinshi bo’limde tek diyqannın’ suw joq ekenligin bilip qalg’anı aytıladı. Bug’an 3 ga’p penen juwap beriw mu’mkin. Diyqan ba’ha’rde egin egipti. Olardı suwg’armaqshı bolıptı. Qarasa suw joq eken.
U’shinshi bo’limde sayda da suw joqlıg’ı aytıladı. Qalg’anları qısqartıladı. Bul da eki ga’p penen beriledi. Diyqan saydan suw soraptı. Sayda da suw joq eken.
To’rtinshi bo’lim – qısqartılmaydı. 5 ga’p penen beriledi.
Besinshi bo’lim – qısqartılmaydı.
Diyqannın’ o’z qa’tesin tuwrılaw ushın qılg’an jumısı aytıladı. Bul to’rt ga’p penen beriledi.
Altınshı bo’limde diyqannın’ turmısı eki ga’p penen beriledi: «Diyqan eginin suwg’arıptı. Bala-shag’ası menen jaqsı turmıs keshiripti». Oqıtıwshı jazıw taxtasındag’ı rejeni ashadı. Reje qatarları haqqında bes ga’p penen juwap beriw kerekligi jazıladı.
Usı usılda jumıs alıp barılg’anda bayan ko’lemi onsha u’lken balmaydı: