«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

«Taw etegine ko’ship kelgen diyqan tawdag’ı tereklerdi kesip u’y qurıptı. Birazın bazarda pullaptı.
Diyqan ba’ha’rde egin egipti. Olardı suwg’armaqshı bolıptı. Qarasa, suw joq eken.
Diyqan saydan suw soraptı. Sayda da suw joq eken.
Diyqan qar aldına barıptı. Onnan suw soraptı. Bul ga’pti esitken qardın’ ashıwı kelipti. Sayg’a suw kelmegeni ushın diyqandı ayıplaptı. Sebebi ızg’ardı saqlap turatug’ın tereklerdi diyqannın’ o’zi kesip ketken eken.
Qar durıs aytqan eken. Diyqan bir talay na’ldi tawg’a egipti. Saydan suw ag’atug’ın bolıptı.
Diyqan bolsa eginin suwg’arıptı. Balaları menen jaqsı turmıs keshiripti».
IV. Bayan reje tiykarında ha’m tayanısh so’zler ja’rdeminde jazıladı. Tayanısh so’zlerdi oqıtıwshı tolıq tekstten almay, o’zi aldın qısqartıp jazıp kelgen tekstten tan’lap aladı.
V. Juwmaqlaw.
Bayan jazıp tamamlang’annan son’, eki-u’sh jaqsı jazılg’an jumıslardı oqıtıw, bas ideya durıs berilgen be yamasa kerek bolmag’an mag’lıwmatlar bar yamasa joq ekenligin dodalaw kerek.
4-klassta qısqartılg’an bayan jazıwda oqıwshılarg’a qolaylıq tuwdırıw maqsetinde olar bayandı oqıwı, o’z betinshe reje du’ziwi ha’m reje tiykarında qısqartıp bayan jazıwı ushın tekst oqıwshılardın’ ko’z aldında bolıwı kerek. Bunın’ ushın 4-klass «Oqıw kitabı»ndag’ı sa’ykes tekstlerden paydalanıw usınıs etiledi. Usıg’an muwapıq qısqartılg’an bayan tu’ri bilimlendiriwshilik o’zgesheliklerge iye boladı.
Bayan jazıwg’a tayarlıq waqtında tekst mazmunın aytıp beriw bayan mazmunına qarap ha’r qıylı bolıwı mu’mkin.
Do’retiwshilik qısqartıw, tan’lap jazıw, o’zgertilgen reje tiykarındag’ı qısqa su’wretlew bar bayan jazıw waqtında tekst mazmunın aytıp beriw ayrıqsha a’hmiyetke iye. Sebebi oqıwshılar menen birge du’zilgen reje ha’m sabaqta teksttin’ bo’limlerge bo’liniwi haqqındag’ı sa’wbet oqıtıwshıdan ko’p waqıt talap etedi. Bayannın’ tek qıyın jerlerin qısqa g’ana tu’sindiriw kerek. Onın’ baslanıwı, birinshi bo’limnen ekinshi bo’limge, baylanısın bir minutta tu’sindirip o’tiw jeterli.
Teksttin’ o’zgertilgen ga’pleri ha’m bo’limleri bos o’zlestiriwshi oqıwshılarg’a qayta ayttırılsa, maqsetke muwapıq boladı.
4-klassta bayan teksti temasının’ ken’eyiwi oqıwshılar so’ylewinde jan’a so’zlerdin’ ko’beyiwine alıp keledi. Sonın’ menen birge, oqıwshılar tekstlerde ushıraytug’ın tımsallı belgilerge itibar beriwge ha’m olardı bayanda isletiliwine u’yretip barıladı.
To’rtinshi klassta oqıwshılar menen teksttegi imlası qıyın so’zler u’stinde jumıs alıp barılg’anda, waqıt ekinshi, u’shinshi klasslardag’ıday bolıwına qaramastan, aldın’g’ı klasslardag’ıg’a qarag’anda qa’teler sanı artıp barıwı mu’mkin. Bunın’ sebebi sonda, tekstlerdin’ ko’lemi u’lken ha’m olar mazmun jag’ınan ha’r qıylı.
Sonday-aq, ele u’yrenilmegen qag’ıydalarg’a tiyisli so’zler de ushırap turadı. Bazı bir oqıwshılar tekst mazmunın o’zleri bilgeninshe, tu’singeninshe bayan jazıwı da qa’teler sanının’ ko’beyiwine sebep boladı.
Imla ha’m ga’p du’ziw ana tili bag’darlamasına tiykarlangan halda beriledi.
Kerekli imlag’a tiyisli tekstlerdi jazıwdan aldın belgili qag’ıyda ha’m temalar ana tili sabaqlarında ta’kirarlanıwı, bazı tekstlerdegi so’zler bayan tekstinen tan’lap alınıwı ha’m shınıg’ıwlar (ma’selen, ko’riw-esitiw, do’retiwshilik diktant, ko’shirip jazıw, fonetik analiz sıyaqlı shınıg’ıwlar)g’a kiritiliwi kerek.
Toplamda anıq u’yrenilip atırg’an qag’ıyda ha’m imlag’a tiyisli so’zler ko’p bolg’an tekstlerge ayrıqsha usınıslar beriledi. Ma’selen, oqıwshılar da’pterlerine tekstti tolıq ko’shirip alıwları mu’mkin. Teksttin’ bir bo’liminen ko’shirip jazıw, ja’ne bir bo’liminen analiz ushın paydalanıwları lazım. Bul bolsa reje du’ziwde oqıwshılarg’a qolaylıq tuwdıradı.
Solay etip, ana tili sabaqlarındag’ı shınıg’ıwlarda bayan tekstinen paydalanıw na’wbettegi bayan sabag’ına tiykar tayarlaydı.
Eger u’yrenilip atırg’an qag’ıyda qıyın bolsa yamasa ele u’yrenilmegen temag’a tiyisli ga’pler («Ko’shirme ga’p» temasına tiyisli ga’pler) jazıw taxtasına jazıladı. Oqıwshılar olardı ko’shirip aladı.
Bayanda qa’teler kem bolıwı ushın oqıwshılardın’ o’zleri qatnasıwın ta’miynlew, yag’nıy rejelerdi du’ziwde ha’m de qayta aytılıp atırg’an waqıtta imlası qıyın so’zlerdi oqıwshılardın’ o’zleri anıqlawı, olardı jazıw taxtasında jazıp ko’rsetiwi lazım.
To’rtinshi klassta bilimlendiriwshilik bayan jazıw waqtında imla so’zliginen paydalanıwg’a u’yretiw de ayrıqsha a’hmiyetke iye.
Biraq bunda oqıwshılar so’zlikke ba’rha tayanıp islewge u’yrenip qalmawı kerek. Sonday-aq, oqıwshılardın’ belsendiligin ja’ne de arttırıwda imla analizinen paydalanıw jaqsı na’tiyje beredi.
Tekstti oqıp, analiz qılıp bolg’annan keyin oqıtıwshı oqıwshıdan tekstten u’yrenilgen imlag’a tiyisli so’zdi anıqlawı ha’m onın’ jazılıwın tu’sindirip beriwin sorawı lazım.
To’rtinshi klassta bayan analizine ayrıqsha saat ajıratıw ko’zde tutıladı. Sabaq usınday rejelestiriliwi lazım, ha’r bir oqıwshı o’zi jol qoyg’an metodikalıq yamasa imla boyınsha qa’telerdi tu’sinsin.
Oqıwshılardın’ qa’telerin analiz qılıw protsessi to’rt tiykarg’ı jumıs tu’rlerinen turadı:
1. Oqıtıwshının’ tekseriw na’tiyjeleri haqqında tu’sindiriwi.
2. Jazba jumıslardag’ı qa’telerdi ja’ma’a’t bolıp dodalaw ha’m durıslaw jolları.
3. Oqıwshılardın’ o’z betinshe jumısları.
4. Jumısqa juwmaq jasaw.
Bul jumıs tu’rleri sabaq dawamında ornı almastırılg’an halda a’melge asırılsa da boladı. Ha’r bir sabaq basqıshında jumıstı usınday sho’lkemlestiriw kerek, pu’tkil klass dıqqatı jumıstın’ bir tu’rine qaratılıwı ha’m ol jumıs shegarasında barlıq tapsırma ha’m qa’teler u’stinde jumıs alıp barılıwı lazım.
Bul sabaqlar, a’sirese, oqıwshılar bayang’a o’z betinshe reje du’zip jazg’anında a’hmiyetli esaplanadı. Oqıtıwshı jumıslardı tekseriw waqtında reje sapasına itibar beredi ha’m onı ayrıqsha bahalaydı ha’m de analiz o’tkeriw ushın qa’telerdi tu’rlerge ajıratadı.
En’ ko’p ushıraytug’ın ulıwma qa’teler – tekst bo’limleri shegaralanıwının’ nadurıs bolıwı; tekst ju’da’ ko’p bo’limlerge ajıratıp jiberiliwi, tan’lang’an temanın’ bo’lim mazmunına sa’ykes kelmesligi bolıp esaplanadı.
Oqıtıwshı to’rtinshi klassta oqıwshılardın’ bayanın analiz qılıwdı ja’ne basqasha ko’riniste, yag’nıy ulıwma jumıstan baslawı mu’mkin. Oqıtıwshı tekstti oqıydı ha’m onda neshe bo’lim bar ekenligin soraydı. Oqıwshılar ha’r bir abzats neshe ga’pten du’zilgenin aytadı ha’m ne ushın rejenin’ bir bo’limine birlestiriwdi tu’sindiredi. Oqıtıwshının’ o’zinde reje u’lgisi, a’lbette, boladı. Biraq barlıq oqıwshılardın’ du’zgen rejesine oqıtıwshının’ rejesi sa’ykes keliwi sha’rt emes. Ma’selen, oqıtıwshı «Pahlavan Mahmud» gu’rrin’ine to’mendegishe reje du’zgen bolıwı mu’mkin: