Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti

Madagaskar. Bul ataw Afrika qurg’aqlıqları jaqınındag’ı u’lken materik ataw bolıp 

maydanı 590 mln km kv tı quraydı. Ataw materikten mezazoy a’sirinde ajralıp shıqqan sonın’ 

ushın ataw struturası relefi h’a’m klimat sharayatı materiktin’ to’men bo’limlerine uqsaydı.  

 

Lektsiya 30 

Tema: Avstraliya materiginin’ geografiyalıq ornı klimatı h’a’m organikalıq du’nyası. 

Rejesi: 

1. Avstraliyanın’ geografiyalıq ornı h’a’m izertleniw tariyxı. 

2. Avstraliyanın’ klimatı h’a’m ta’biyat zonaları. 

3. Avastraliyanın’ organikalıq du’nyası. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

Geografiyalıq ornı. Ashılıwı h’a’m izertlerniw tarıyxı. 

Geografyiyalıq ornı; Avstraliya jer sharının’ en’ kishkene materigi. Onın’ jer maydanı 7,6 mln 

kv km . Sonlıqtan ol geyde materik ataw dep te ataladı. 

 Afrikanın’ jag’aları sıyaqlı Avstraliya jag’aları tilkimlengen emes. Karpentariya qoltıg’ı 

ishine kirip u’lken Koyn-York yarım atawı  sırtka shıg’ıp turatug’ın arka jagalauları jag’a boyı 

ko’birek tilkimlenip keledi. Avstraliyanın’ tu’slik jag’aların u’lken Avstraliya qoltıg’ı qorshap 

tur. Afrikadag’ı sıyaqlı Avstraliyada qolaylı buqtalar az.  

 Avstraliyanı Hind h’a’m Tınısh okeanlarının’ jıllı suwları qorshap tur. +20 S ka shamalas 

boolıwı Karup ten’izi rayonında bayqaldı.  

Avstraliyanın’ ashılıwı h’a’m izertlew tariyxınan o’zi bir shette uzaq turg’anlıqtan 

Avstraliya Evropalılar ta’repinen adamlar jasaytug’ın materikulleridin’ h’a’mmesinde son’ıraq 

ashıldı. Bul jerde gollandlar ashtı. XVII a’sirdin’ birinshi yarımında olarg’a bul materiktin’ arka 

batıs h’a’m tu’slik batıs jag’alawların h’a’mmesi derlik ma’pli boldı.  

 

XVII a’sirdin’ ortasında kaloniyada teniz sayaxatshısı A. Tomson Avstraliyanın’ 

tu’sligin h’a’m arka ta’replerinen aylanıp shıqtı. Birak ashkan bul janalıqlarına barlıgın 

gollandlar uzaq waqıt dawamında jasırıp keldi. XVII a’sirdin’ akırında Angliyanın’ en’ iri ten’iz 

sayaxatshısı J. Kuk Avstraliyanı ekinshi ma’retebe ashtı. 

770-jılı Evropalılar ishinde birinshi bolıp ol o’zinin’ komandası menen Avstraliyanın’ 

jerinin’ u’stinen shıqtı. XVII a’sirdin akırınan baslap Avstraliya o’zlestire basladı. 

 

Relefi h’a’m paydalı qazılmalar. 

 

Relef; Avstraliyanın’ relefinde Afrikadag’ı  sıyaqlı a’piwayı shıg’ıs bo’legin esapka 

almaganda Avstraliyanın’ negizi bolıp tiykarınan ju’da’ a’yyemgi kristalldan kalgan bolıp bul 

tırnak Afrika materiginin’ ko’pshilik bo’legi sıyaqlı. Gondvalag’a kirgen. Shıg’ısqa bargan 

svayın jerdin’ beti pa’seyip jazıq tarwlıq arkasındagı Kornenteriya bug’azı menen tu’sliginde 

Hind okeanı aralıg’ında jaylaskan oypatlıqqa ulasıp ketedi. Oypatlıqtın’ betine sho’gindi 

katlamlardın’ qalın’ qatlamı menen kaplangan. Materiktin’ shıg’ıs shetindegi jag’alawlardın’ 

boyında a’bden kayrılıp kalgan onsha biyik emes a’yyemgi tawlar ullı suw ko’ller (sarı) qırları 

sozılıp jatır. 

Paydalı qazılmalar; Avstraliyada paydalı qazılmalarldın’ rudaları basım keledi. Bunı 

materiktin’ tiykarınan alganda kristall ijınıslardın’ kurngaklıg’ı menen tu’sindiriwwge boladı. 

degen meenen Avstraliya tas ko’mirge de bay bolıp onın’ ka’nleri tiykarınan alganda materiktin’ 

tu’slik shıg’ısındag’ı sho’gindi jınıslarında ushırasadı. 

Klimatı; Avstraliya ekvatorg’a jaqın jerde jatır. Sonlıqtan ol ıssı jerde klimat basım bolıp 

keledi. Avstraliya 3 klimat poyasında jaylaskan. 

Subekvatoriyallı-tropik, subtropik. 

Jawın shashınlar menen temperaturalar klimat poyasında jıl ma’wsimleri boyınsha da 

birdey bo’leklenbeydi. Tu’slik yarım shardan jazında-dekabrden fevralg’a deyin materik ju’da’ 

qızıp ketedi. Batısvında h’a’m aralıq bo’liminde h’awanın’ ortasha temperaturası 25 S+30 S ten’ 

h’a’m onnanda jokarı ko’teriledi. Qısqı ma’wsimde suwıydı.  İyuldın’ ortasha temperaturası 

tu’slikte +30 S qa deyin +20 qa deyin to’menleydi. Solay etip arkadagı subekvatoriyallıq poyasta 

jawınlı qısı jazı qurg’aq h’a’m olda a’dewir ıssı bolıp ketetug’ın qıs ma’wsimi menen awmasadı. 

Tropikalıq poyasta klimattın’ eu’ki tipi; Baptıs penen oraylıq bo’liminde tropikalıq sah’ra klimatı 

h’a’m shıg’ısında tropikalıq ıg’allı klimat qa’liplesedi. Subtropikalıq poyasmta klimattın’ 3 tipi 

bar. Tu’slik batısta jazı qurg’aq bolıp keletug’ın subtropikalıq klimat. Tu’slik shıg’ısta 

subtropikalıq ıssı klimat, ortan’g’ı bo’liminde pu’tkil jıl dawamında jawın shashaın mug’darı az 

bolıp keletug’ın h’a’m jıllıq ja’ne sutkalıq temperaturaları keskin o’zgerip turatugın 

subtropikalıq, kontenentadllıq klimat payda bolgan. 

 

.Ta’biyat zonaları. h’a’m organikalıq du’nyasının’ o’zgeshelikleri 

Da’ryaları h’a’m ko’lleri; Avstraliyada da’ryalar menen ko’ller az, onın’ jer maydanının’ 

yarımınan ko’biregi okeang’a barıp quyatug’ın suwları joq. Aastraliyanın’ en’ u’lken da’ryası 

bolgan Murriy u’lken suw bolıp taw qırların sıg’alap o’tedi. Qurgakshılık bolgan wakıtları onın’ 

en’ u’lken salası Darlingtin’ suwı tartılıp, sag’ası kesilip kaladı, bo’lek-bo’lek ag’ıssız tuyıq 

suwlardı payda etedi. Da’ryaları  sıyaqlı ko’llerinin’ de ıg’allı ma’wsiminde tolısıp. qugak 

ma’wsimde kewip kaladı. Olardın’ ishindegi en’ u’lkeni Eir ko’li ten’iz betinen 12 m terende 

jatır. 

Jer astı suwları. Jer beti suwlarının’ jetkiliksizliginen ornın arteziyan basseyinlerinde 

jıynalıp turatug’ın jer astı sutswlarının’ u’lken zapasları menen bir kansha tolıqtırpıladı. 

Avstraliyanın’ organikalıq du’nyasının’ o’zgeshelikleri. O’simlikleri. Avstraliya o’simlikke 

a’dewir jarlı. Degen menen o’simlikleri o’zgeshe bolıp keledi. O’simliklerinin’ tu’rlerinin’ 75   

h’a’m kazoirillerdin’ baska materiklerde jok ko’plegen tu’rlerin ushıratıwga boladı. Avstraliyada 

jewge bolatug’ın jemisler, efer mayların bah’alı ag’ashlar tu’ri iyelegende qollanılatug’ın zatlar 

beretug’ın paydalı o’simlikler ko’p. 

Haywanatlar du’nyası; Avstraliyada baska materiklerde elle kashshanak sap bolgan 

h’aywanlar o’sedi. Bir ilimpazlardın’ so’zi menen aytkanda Avstraliya o’tken zamanlardın’ tiri 

qazbalıları saklanıp kalgan kashkınlarga pana el. Exidna u’yrek tumsıqlılar dep atalatug’ın 

maqluqlar tek usı materik penen Tasmaniya atawında ushırasadı. Olardın’ bir tamasha jeri 

balaların quslar qusap ma’yekten shıg’aradıda, su’t emiziwshiler kusap olardı emizip asıraydı. 

Sumkalılardın’ ishindegi a’sirese xarakterlisi kengrular semestvası. Kengrulardın’ en’ irilerinin’ 

uzın boyı eki metrge shekem jetedi. Arqa dug’ıjım ayaqlarına ku’sh salıp sekirgende olar 8-10 m 

shekem sekiredi. U’lkenligi tıshkannın’ turpatınday gana kishkene kengrularda bar. Koala degen 

sumkalı ayıw ekvalipt japırakları menen azıqlanadı. Ol ag’ashlardın’ u’stinde jasap az qıymıldap, 

ko’p jatıp turmıs keshiredi, sonlıqtan onı Avstraliya erinshegi dep ataydı. Kuslar du’nyasına bay 

h’a’m h’a’r qıylı, a’sirese totı kuslar ko’p. 

Haywanatlar du’nyası iri atawlarında h’a’r qıylı quslar; leroxvestlar, kaktular, jabayı tawıqlar 

beyish qusları ko’p boladı. Jan’a Gvineyada exidnalar ag’ash kengruları, quslar kem tarqalg’an. 

Da’ryalarında krokodiller bar. Jan’a Zenlandiyada ushpay, juwırıp ju’retug’ın quslar kiviyler 

jasaydı. O’simlikler h’a’m h’aywanatlar du’nyası okeannan batıs bo’limindegi tek Avstraliyag’a 

jakkın jaylaskan atawlarında g’ana a’dewir bay h’a’r tu’rli bolıp keledi.          

 

Lektsiya 31 

Tema. Avstraliyanın’ ta’biyiy geografiyalıq u’lkeleri.  

 

Rejesi 

1. Avstraliyanın’ ta’biyiy geografiyalıq u’lkelerine ulıwma sıpatlama 

2. Avstraliyanın’ ta’biyiy u’lkelerinin’ klimatı.  

3. Avstraliyanın’ ta’biyiy geografiyalıq u’lkeleri organikalıq du’zilisi.  

  

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

Avstarliya to’mendegi ta’biyiy u’lkeler ajıratıladı. Jazda jawın jawatug’ın tegislik 

platformaları ıssı shıg’ıs Avstraliya ıssı ıg’allıg’ı bir tegis bolg’an shıg’ıs Avstraliya tawlı tegisli 

qurg’aq sub tropik qubla shıg’ıs oraylıq tegislik subtropik arqa batıs batıs Avstraliya tropik yassı 

tawları h’a’m tawlar. 

 Arqa  Avstraliya bul ta’biyiy geografiyalıq u’lke arqadag’ı u’sh yarım atawlardın’ 

Kimberli Arnemlind h’a’m bir bo’limi York yarım atawlarının’ sonın’day materiktin’ bul yarım 

atawlarına tutas bo’limlerin o’z ishine aladı onın’ qubla shegarası shama menen 18-20

0

 

aralıg’ınan o’tedi. U’lke ulıwma flatformada jaylasqan relifte platolar pa’s tegislikler h’a’m pa’s 

tawlar ko’pshilikti payda etedi. Arqa batısta ba’lentligi 600-700 m bolg’an Kimberli plotası 

ko’terilgen. Shıg’ısta Arnemlnd h’a’m Keyp-York atawlarında jer ju’zesi 300 m pa’seyedi. Arqa 

Avstraliya qara ren’li metallarg’a bay u’lke klimatının’ tiykarg’ı belgisi jawınnın’ ma’wsiler 

boyınsha almasınıwı. Qubla yarım shardın’ jazda arqa batıs musson samalları ta’sirinde jawın 

qo’p jawadı.Qısta bolsa ulıwma jawmaydı. U’lkede temperatwra joqarı boladı, en’ joqarı 

temperatwra noyabrde gu’zetiledi. Bul ayda bazı jaylarda temperatıwra 30

0

 boladı. Ortasha jıllıq 

temperatıwra +20s boladı.   U’lkedegi da’ryalardın’ en’ irileri %itsroy, Viktorya, %linbres, 

Mitchel, da’ryalarının’ olardın’ uzınlıg’ı 600-800 km olar h’a’mme waqıt ag’ımg’a iye. U’lkede 

soqıl boylap chakkalak zorlar sozılıp jatadı. Qırg’aqtag’ı ayrım rayonlarda ko’bnese shıg’ısta 

ıg’allı tropik tog’aylar ushırap turadı. Bul tog’aylarda ba’lent biyik palmalar fokuslar margula 

h’a’m evkolitler o’sedi. Arqa Avstraliya o’simliklerinin’ tiykarın savannalar payda etedi. U’lke 

h’aywanat du’nyası a’dewir bay. Savannalarda emu tu’ye qusı kegru vomvatlar ushıraydı. En’ 

qurg’aq jerlerinde exidna jasaydı. Tog’ayda kolala jasaydı, lerodın h’a’m totı da’ryalarda 

krakadiller ko’p.  

 

Shıg’ıs Avstraliya bul u’lke u’lken suw ayırg’ısh dishimi h’a’m materiktin’ shıg’ıs 

boyına kiredi. U’lkede tektonik jarıqlar h’a’m errozon jarıqlar tawlardı massiplerge bo’lip 

jiberedi. Bul tawlar shıg’ıs boyında en’ ba’lent1600 m ge jetedi. 

Tawlardın’ shıg’ıs etegi ken’ligi 50 km ge jetetin ser tepa sozılg’an. Qublaraqta tawlardı Xandlar 

da’ryasının’ ku’ndalan’ tektonik batıg’ı kesip o’tken. Qubla shıg’ısta tawlardın’ en’ ba’lent 

bo’limi Avstraliya alp tawları qarlı tawlar bar. Bul tawlardın’ ortasha ba’lentligi 1500 m bolg’an 

gorstjdan ibarat. Bul massipler pu’tkil materik boyında en’ ba’lent ko’terilen bolıp h’aqıyqıy taw 

ko’rinisine iye. Olar en’ ba’lent kosushka tawı 2230 m ge ko’terilgen. Shıg’ısta h’a’m soqilnin’ 

o’zinde temperatıwra jıl dawamında onsha ko’p o’zgermeydi iyuldın’ ortasha temperatıwrası 

+18s qa jaqın yanvardın’ ortasha temperatıchwrası bolsa +20s. Shıg’ıs Avstraliyanın’ 

temperatura sharayatı u’lkenin’ arqadan qublag’a qarata uzaq sozılg’anlıg’ına baylanıslı h’a’m 

aw relefine baylanıslı. Tawlarda suwıq aydın’ ortasha temperatwrası 10 s tu’sedi. Shıg’ıs 

Avstraliyadan materiktin’ bas suw ayırg’ıshı o’tedi. Olardın’ en’ u’lkeleri Berdekin, Klorens, 

%itroy da’ryaları. Qubla Avstraliyanın’ en’ u’lkeleri Murroy da’rlindur shıg’ıs Avstraliya 

materiklerinin’ en’ az tog’ay u’o’lkesi biraq sol menen birge adam ta’siride en’ ko’p o’zgergen. 

Tawlarda tu’rli qapshıqlılar almaqan. Kus kus terekte jasawshı kingru xarakterli. Tu’rli qus 

tu’rleri h’a’m bar. 

 

Qubla shıg’ıs  Avstraliya. Materiktin’ qubla shıg’ıs Avstraliya tiykarg’ı taw sisteması 

ken’lik boylap sozılıp Viktorya atawları dep ataladı. Qubla taw bo’limleri %ort %illip Qoltıg’ı 

arqa ta’repten orap turadı qubla shıg’ıs Avstraliya subtropik klimat ıg’allıg’ı jaylasqanlıqtan 

ta’biyiy sharayatqa ko’re sanaat h’a’m awıl xojalıg’ın rawajlandırıw ushın en’ qolaylı. Bul jaylar 

ma’mlekettin’ xalqı en’ tıg’ız jaylasqan u’lkesi. Jawınlar shıg’ıstan h’a’m batıstan da keledi. En’ 

ko’p jawın batısta qıs aylarında shıg’ısta jaz h’a’m gu’z aylarında tuwra keledi temperatwranın’ 

keskin bir tegis barıwı iyulda 15-10 s yanvarda 15-20 s qubladan suwıq h’awa massalarının’ 

tu’sip keliwi menen buzıladı, qubladan keletin samallar qısta temperatıwranın’ 0 den pa’s 

tu’siwine sebep boladı. Biyday ren’ h’a’m sur biyday ren’ topıraqlarda bir waqıtlar o’sken 

qurg’as siyrek tog’aylar putazarlar ornın biydayzarlar zaytunlar iyelegen. Da’rya oypatlıqlarına 

alyuvial topıraqlar salı egiw rawajlang’an.  

 Oraylıq tegislik Avstraliya matereginin’ bul en’ pa’s bo’limi ju’da’ u’lken poleazoy 

senklizasına h’a’m onın’ tutasıp turg’an u’lken palezoy sinplizası h’a’m de kembriy da’wirine 

shekem bolg’an struktwralarının’ sho’kken bo’limine tuwra keledi. U’lke Avstraliyanın’ jaz 

h’a’m qa’dimgi platformaları shegarasında jaylasqan bolıp ten’iz transgressiyadan son’ 

materiktin’ basqa bo’limlerinen keyin bosag’an h’a’m antropogen da’wirlerinin’ jınısları 

qaplamları menen qaplang’an. Jer ko’li maslıg’ı Avstraliyanın’ en’ pa’s jeri bolıp ol 12 m ge 

jetedi. Oraylıq tegislik klimatı kntinental h’a’m qurg’aq batısqa qaray artıp baradı. Jer ko’li 

a’tirapınan jawın ko’binese az jawadı ol jerde jıllıq jawın mug’darı 120 m den aspaydı, 

qurg’aqshıl da’wir 220 ku’nnen h’a’m ko’p dawam etilgen jaylar bar. Shıg’ıs h’a’m qublag’a 

qaray jawın mug’darı 500 mm ge artadı. Arqada jawın jazda qubladı ba’h’a’r h’a’m gu’zde 

jawadı. Qısta arqada temperatıra +18 +20 s qubladı +8+10 bolg’anh’alda jazda h’a’mme jerde 

birdey 28-29s boladı. Arqadag’ı dawınıslardın’ batıs jan bawırlarındag’ı subtropik topıraqlarda 

siyrek tog’aylar o’sedi. Olar tipik savannalar menen almasıp keledi . Qublag’a qaray bul 

o’simlikler tu’rli tiptegi skreb chakalak zorlar h’a’m shala sho’llerdin’ qızıl qon’ır 

topıraqlardag’ı spifeks menen qaplang’an. Eyr ko’li qırları h’a’m onın’ arqa h’a’m batıs jerler 

dyuna sho’llerden ibarat. U’lkede ko’bnese onın’ en’ kem o’zlestirilgen arqa bo’liminde jabayı 

h’aywanlar saqlang’an. Bunnan tısqarı tegisliklerde vombat h’a’m exidna jasaydı Evkalipt 

chakalak zorlarda quslar ushıraydı h’a’ ju’da’ ko’p.  

 

Batıs Avstraliya jazıq tawları. Bul u’lke Avstraliyanın’ en’ u’lken bo’limi. Ol arqada 

arqa Avstraliya shıg’ısta oraylıq tegislik penen egaralang’an arqa batıs h’a’m qublada h’ind 

okeanları qurg’aqlarına tu’sedi. U’lkenin’ u’lken bo’limi batıs Avstraliya bo’limi iyelegen. 

Yassıy tawlıq batısta h’ind okeanı ta’repinde kambar pa’s tegislik menen qublada nolimbo 

tegisligi menen shegaralang’an. Nollinbor tegislik jer ju’zinde oqak taslardan du’zilgen bolıp 

ten’izdegi ba’lentligi 100-150 m keletin jarlıq payda bolıp tu’sedi. Biyiklikte karst h’a’diysesi 

ken’ tarqalg’an, onın’ taslaq shuqırlıqları oylı biyik qılıp jibergen betinin’ barlıg’ı ko’p qurg’aq 

sho’lden ibarat. Batıs Avstraliya yassı ju’da’ ken’ maydandı iyelegen. U’lkenin’ pu’tin batıs 

yarımında altın kolibor u’lke teretoryasının’ en na’h’a’n bo’limin ıqlım keskin kontinental, tek 

batısta, qırg’ag’ında okeannın’ jaqınlıg’ı tuwralı kontinentallıq biraz jumsaydı. Qısta u’lkenin’ 

markaziy bo’limlerinde ortasha temperatwra +12+18 s bolg’anı h’alda temperatwra sudkalıq 

alplidudası -30-40 s ke jetiw mu’mkin.Jaz ıssı +50 s. Oraylıq bo’limde jawın derli jawmaydı 

teretoryanın’ u’lken bo’liminde 150 m den kem h’a’m u’lkenin’ shetki bo’limlerinde jawın suwı 

menen toyınatın uzanlar ko’p. U’lkenin’ u’lken bo’limi aynıqsa shetki bo’limi chakalak zorları 

h’a’m spinifena otlaqları bolg’an shala sho’l lanshafıtına iye u’lkede ekolitler bar.  

 

Qubla batıs bul u’lkeni u’sh ta’repten h’ind okeanı qorshap turadı ol batıs Avstraliya 

platosı menen shegaralang’an u’lke subtropik lintazoda jınıslang’an klimat sharayatına ko’re bul 

u’lke adamlar turmısı h’a’m awıl xojalıg’ı ushın qolay. Qırda h’a’m taw massiplerinin’ okeang’a 

qarag’an jan bawırlarında jawın mug’darı 1000 mm ge jetedi. Arqag’a h’a’m u’lken ishkerisine 

ta’rep kemeyip 800 mm ge jetedi. Jazı  ıssı qurg’aq qıs  ıssı h’a’m ser jawın. Da’ryaları suw 

ba’lentligi keskin o’zgerip baradı. Jazda ko’p puwlanıwg’a qaramay qurıp qalmaydı. U’lke 

tag’ayları ba’lentligi 50-100 m keletin u’lken evkalitelr o’sedi ba’lentligi 10 m bolg’an qattı 

japıraqlı o’simlikler bar. Qubla batıs Avstraliyada ju’zim zarlıq h’a’m miywe zarlıq rawajlang’an 

tiykarınan taw massiplerinin’ okeang’a qarag’an jan bawırlarının’ h’a’zirgi lanshafıtlardın’ 

birewi. 

  

Antraktika 

suwlarının’ shorlıg’ı aysberiklerdin’ shorshınıwı ta’sir esh jerde 35 O’ ke 

jetpeydi jerdin’ u’stingi bo’limi 34 O’ ten’. Joqarı geografiyalıq ken’liklerinde batıs h’awa 

ag’ımları bar bolg’anlıg’ı saepli. Antraktida suw batıstan shıg’ısqa qaray keskin xarakterlenip 

turadı.   

Lektsiya 32 

Tema. Antraktidada h’a’m antraktika. Materiktin’ ashılıwı. Geografiyalıq ornı h’a’m jer 

betinin’ du’zilisi. 

Rejesi 

1.Antarktida materigi geografiyalıq ornı xaqqında sıpatlama 

2.Materiktin’ izzertleniw tariyxı 

3.Materiktin’ jer betinin’ du’zilisi 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

Antraktidada jerdin’ qubla u’lkesi onın’ atı grekshe «anti qarsı h’a’m artikuls) arqa 

so’zlerinen jasalg’an. Antraktika quramında muz menen qaplang’an ju’da’ u’lken qubla suwlar 

h’a’m onda shashılıp jatırg’an arallar kiredi. Onın’ bazı bir atawların esapqa alg’anda onda barlıq 

turdegi xalıq joq. Antarktida qurg’aqlardı h’a’m antarktikag’a tiyisli ko’p atawların rus 

ten’izshiler %. Bellensgawzen h’a’m M.P. Lazerev basshılıg’ında 1819-1821 jıllarda belgili 

payda etilgen ekspeditsa waqtında birinshi bolıp ko’redi. 1911-1912 jıllarda Norvegiyalıq qutıb 

izertlewshisi R.Amondsen h’a’m ingiliz alımı R. Skod birn waqıtta qubla qutbga jetip bardı. 

Antarktikanın’ o’zine mas sharayatı ju’da’ u’lken qurg’aqlıq h’a’m suw basseyninde h’u’kimlik 

etken. Antarktikadag’ı qurg’aqlıqta Antarktida qurg’aqlıqtan tısqarı atawlar arqipelakları o’z 

aldına atawları Aleksandr 1 Jeri. Qubla Shotlandiya , Qubla Orkney Qubla Santvik qubla 

Georgiya ballen h’a’m basqa atawlardı o’z ishine aladı. Antarktida qurg’aqlardı Arqa muz 

okeanı suwları juwıp turadı. Okean materik qurg’aqların juwıp kirip weddel Bellensgawzen 

Amutsen, Ros, jamiyat, kosmonavtlar ten’izlerin payda etedi. Maydanı 52 mln km kv Antarktida  

arqa yarım sharındag’ı basqa materikten mın’lam km uzaqlıqta jaylasqan onın’ jalg’ız yarım 

atawı Antarktika yarım atawının’ shetki toshkası arqa Amerikag’a shekem bolg’an en’ jaqın jer 

1000 km den aslam. Antarktidanın’ tiykarg’ı belgisi onı qalın’ materik muzlıg’ı qaplag’an 

materik muzı h’a’m shelif muzı tawdag’ı qurg’aqlıq maydanı tawlar menen birge 13,975 mln kv 

km ga ten’. Bunın’ shama menen 10O’ shelf muzlıqlarg’a tuwra keledi muz baspag’an maydan 

2500 km kv yaki materik maydanı 0,2O’ ke iten’. Antarktidadag’ı muz qaplag’an qalın’lıg’ı orta 

esapta 1720 m lekin ayrım rayonlarda 4000 m ge jetedi. Ayrım mag’lumatlarg’a qarag’anda 

materik muzdın’ ulıwma bo’limi 24 mln km kv yag’nıy jerdegi h’a’zirgi zaman muzlıqlarının’ 

90 O’ payda etedi. Materiktin’ batıs bo’limin Antarktika And tawları du’zlisi h’a’m 

geomarfologik Amerika And tawlarının’ dawamı bolg’an sisteması iyelegen. Bul taw sisteması 

Antarktika yarım atawı h’a’m og’an jaqın jaylasqan meri Berd jeri arqalı sozılıp Edvard 7 yarım 

atawında tamam boladı. Bul taw sistemasının’ u’lken bo’limin materik muzlıq qaplag’an lekin 

ba’lentligi 3000-4000 m den artıq bolg’an en’ ba’lent shoqqılar u’stinde muz ko’terilip turadı. 

Olarda u’lken taw muzlıqları bar. Elsuerd jerinde tawlar en’ ba’lent ko’teriledi bul jerde 

Antarktidanı en’ ba’lent shoqqısı Vinson tawı (5140 m) bar. Antarktika and tawları tınısh okean 

suwları astında jan’a Zellandiya suw astı marzası  sıpatında dawam etip son’ jan’a zellandiya 

tawları menen tutasadı. Antarktika and tawlarının’ ekinshi jag’ındag’ı dawamı antil atawlar jayı 

boylap ondag’ı atawlar suw astı boyları menen tutasıp ketken. 

 

Lektsiya 33 

Tema. Anraktida materiginin’ klimitı h’a’m orgpaniklıq du’nyası. 

  Rejesi 

1. Anraktida materiginin’ klimitının’ payda bolıwı 

2. Anraktida materiginin’ klimitın tarqalıw geografiyası. 

3. Anraktida materiginin’ klimitı h’a’m orgpaniklıq du’nyası. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985  

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

Yanvar tempiraturası 20 s tan kem bolatiug’ın jaylarda bar. Bazı bir materikte tempiraturanın’ 0 

s tan 3-4s g’a shekem joqarı bolıwı h’awanın’ ashıq bolıwı menen baylanıslı sebebi h’awa 

ashıqlıg’ında insolyatsiya ju’da’ ku’shli boladı. Eger jazda materiktin’ shetki bo’limlerine tsiklon 

iskerligi ta’sir etetug’ın bolsa, h’a’mme waqıt suwıq tu’sip qar jawadı..  

 

Klimat h’a’m organik du’nyası. Jerdin’ h’esh bir jayında antraktida materigindegi 

barlıq jıl boyı h’awa tempiraturası keskin pa’s bolmaydı h’a’m bunshalıq pa’s tempiratura 

bolmag’an. Qısta materiktin’ itshki bo’liminde bir neshe ay dawamında qutb tu’ni boladı.  

Bulardın’ h’a’mmesi materik radiatsiyası balanısının’ keskin manfiy janlılıg’ına sebep boladı.  

 

Arktida materiginin’ ishki bo’limlerine ko’bnese onın’ shıg’ıs Aktorida h’a’m h’awa 

temipiraturası ju’da’ pa’s bolg’an ashıq h’a’m quyashlı h’awarayı ko’p boladı. Sovet 

izertlewshileri Vastok stantsiyasında qısta -88.3s tempiraturanı qayd qılıng’an Materikte iyuldın’ 

olrtasha tempiraturası 50 s ortasha avgust ktempiraturası 52 c qa ten’. Ortasha iyul tempiraturası 

60-70s. Ulıwma alg’anda materikti orap turg’an okean h’alqası materiktin’ shetki bo’limlerine 

jazda suwıq, qısta jıllı boladı. Samallardın’ qaytalangıp turıwı h’a’m tezligi materikti shetki 

bo’limlerde h’a’m okean u’stinde u’lken. 

 Ag’ım samallardın’ tezligi ko’binse sekundına 30-50 m ge ayrım uqtin samallarda 90 m 

ge jetedi. Anraktidada soh’ilning bazı bir jderlerinde buronlaor ta’rizinde samallar tez tez esip 

turadı. 

Antraktidanın’ u’lken bo’limi o’simlikleri h’a’m h’aywanat du’nyasında bolmag’an 

suwıq saxradan ibarat. Materikte o’simlikler tek shetki bo’limlerinde h’a’m subarktika 

atawlarında ushraydı, bay h’a’m o’zine ta’n h’aywanat du’nyası bolsa tiykarınan antrapktika suw 

basseyinleri h’a’m materiktin’ shetki bo’limi menen baylanıslı. Antarpktida h’a’m basqa 

materiktin’ og’an jaqın bo’limleri arnawlı floristlik u’lke sıpatında ajratıladı.Antarktida 

o’simliklerden tek moqlar lichaynikler, tuban suw otları, zamarıqlar h’a’m bakteriyalılar 

ushraydı. Lishaynikler tu’rlerine en’ bay olardın’ 300 ge jaqın tu’ri bar. Olardın’ muzdan h’alı 

bolg’an h’a’mme jerde ushıratıw mu’mkin. Antraktikada h’a’mmesi bolıp 75 tu’rge jaqın moq 

bar. Materikte gu’lli o’simlikler joq. 

 Antraktika 

qurg’aqlıqta jasaytug’ın h’aywanlarg’a jarlı. Su’t emiziwshiler ol jerde joq. 

Biraq bazı bir jerlenrde ja’nlikler, tuban qısqıshbaqalar h’a’m qanatsız ja’nlikler ushıraydı. 

Qanatlıldardın’ joqlıg’ına sebep sol u’lkede doim qattı samal esip turadı h’a’m ja’nlikler 

h’awag’a ko’terile almaydı. Atawlarda qon’ızlar o’rgimshekler suw malyuskaları bar. Uzın qulaq 

tyulenler wa’killerinen antraktikanın’ shetki bo’limlerinde ten’iz sherleri ushıraydı. Antraktika 

suwlarında h’a’zirgi waqıtta en’ iri su’t emiziwshiler-kitsimoenlar jasaydı. Olar ekige moylovli 

h’a’m tisli kitlerge bo’linedi. 

 

En’ u’lken kit-kuk kit esaplanadı. Onın’ uzınlıg’ı ortasha 26 m ge jetedi, awırlıg’ı 160 t 

shekem jetedi. 20 tonna taza may beredi.  

 Antraktika 

qusları h’a’m o’zine ta’n olar quramına ten’iz malyuskaları h’a’m balıqları 

mayda ten’iz h’aywanları qısqıshbaqaların jep awqatlanadı.