Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Lektsiya 17 Tema: Oraylıq, Shıg’ıs h’a’m Qubla Shıg’ıs Aziya ta’biyiy geolgrafiyalıq regionlarına sıpatlama. Reje
- 3. Qubla Shıg’ıs Aziya ta’biyiy geografiyalıq u’lkelerine sıpatlama. A’debiyatlar.
- 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
- Manchjuro-Koreya tawları.
- Koreya yarım atawı.
- Hindo Qıtay yarım atawı.
|
Armyan tawlıg’ı. Shıgısta Kishi Aziya taulpı kem-kemnen ezinen edewir biyigirek bolg’an Armyan taulıgına ulassh ketedi. Onı shım-shıtırak. jarıkdarkaplap ketken bolıp, bul jarıkdar arkalı kushli liva taskınlarıarıp SHIRSH ,
olar tau betinits tegislenip kalgusha alıp kelgen.Bul jerlerde eshken vulkanlar kep. Olardsh ishindega ets biyigiUlken Ararat bolıp onsh shının mengi kdrlar basıp atır.Taular-dınN’ aralarındagı shukırlarda keller bar.Edeuir ıgallı jerle-rinde emen menen karagaylı toraylar ushırasadı 2000-3000 mbiynklikte tau shalrınlık uchastkaları jaylaskan. İran tawlıg’ı.
Shıg’ısta jaylaskan İran taulıgı Aldıngı Aziya taulıgınıts ishin-de ets kets xam sazfalısı. Shetki taularınsh arkd xam tuslikdogaları bul jerlerde kets jazık bolıp sozılıp ketken. Taulardıts ishindegi Pendikush tau kırları ezinits biyikligi menen ayrıksha kozge tusedi. Tau dogalarınıts ishinde taular kesipvtip atırgan tuyıkN’ jazıts taulsh jatır. Ko’plegen deryaları tenizge sıymay, tuyıq kollerge kuyadı yamasa kumlarga kebir jerlerge sin’ip jok boladı. İran taulırınsh klimat. Taslandı sah’ralarshda zfemerler, koz osedi Kumlarında sekseuiller ushırasadı. Taulardıts jokdrgı belimlerin tau dalaları iyelep atır. Taulardsh Kas-piy tetsizine kdraran tereshshtse arkN’a janbaurayları ez aldınaayrshsha bolıp, buya jerlerge batıs xam arkd batıs samalları alıp keletugın jauın-shashınlar ko’p jawadı. (2000 mm) Son-lıjU’avda ol jerlerde .kalıts togay aetı o’simlikleri bar.
Tema: Oraylıq, Shıg’ıs h’a’m Qubla Shıg’ıs Aziya ta’biyiy geolgrafiyalıq regionlarına sıpatlama. Reje: 1. Oraylıq Aziya ta’biyiy geografiyalıq u’lkelerine sıpatlama. 2. Shıg’ıs Aziya ta’biyiy geografiyalıq u’lkelerine sıpatlama. 3. Qubla Shıg’ıs Aziya ta’biyiy geografiyalıq u’lkelerine sıpatlama. A’debiyatlar. 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g. 2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
Oraylq Aziya tabiyatı boyınsha juda’ o’zinsheligi bar, materiktin’ basqa oblastlarınan ayrıqpa o’zgeshelenip turadı, Bul Evraziyansh jer sharındarı en’ bnyik tau qırları menen korshalg’an en’ biyik belimi Onıts territoriyasınsh xa’mmesi derlik kurg’aqlıqlar dalalar , yarım sah’ralar, taslak xa’m kumlıq sah’ralar iyelep atır. Klimatınn’ qurg’aq
bolıwı xam suuının’ az bolıuı netiyjesinde ko’plegen deryaları tenizge jete almay , tuyık ko’llerge kuyadı yamasa kumlarga sitsip joq
boladı, solay etip Oraylıq Aziyansh ko’pshilik bo’limi suuları ishte agatug’ın tuyık basseyinlerge kiredi. Oraylık Aziyanı ilimiy jaqgan sistemalı tu’rde izertlew
tek XIX- zsirde baslanıp, bul isti rus izertleushilerinin’ ornı ayrshsha boladı. esirese Prejivalskiydin’ sayaxatshılarınn’ ilimiy ndtiyjeleri a’sirese ullı boldı. Ol o’zinin islegen 4 sayaxatında da (1870- 1885) batıstagı Tyan-Shan taularınan shıg’ıstagı Ulken Xingan taw kırına deyingi arkadag’ı Zabaykaleden tuslikgegi Tibetgits jarı ortasına deyinga og’ada ulken maydandı izzertlep shıqtı. Kozlov P.K. Yantszı h’a’m Mekong da’ryalarınıts jokargı jaqlarının’ aralıg’ındag’ı sol wakıtlarga deyin belgisiz bolıp kelgen taw kırların taptı.Ol Gobi sah’arasınan kıyralgan o’li kala Kara-Xojanı tawıp q onı qazıp alıp kol jazbalar, a’iyemgi su’wretlerdi taptı. Tibet tawlıg’ı. Jer juzindegi en’ biyik Tibet tawları Oraylıq Aziyanın’ tusliginde jatır. Onın’ arka h’a’m arka-shıg’ıs tareplerinen Kunllun tawı e tuslik xa’m tuslik batıs tereplerinen Gimalay tawları, arka-batıs terepinen Karakorum tauı jiyeklep tur .Tibet taulıgshıts ortasha biyikligi teniz betinen 4,5 km, ayırım tau kırları 6-7 km ge deyin jetedi. Buya taulıktın anag’urlım biyik xam saxralı bolıp keletugın batıs-bo’limi ustinin’ tegis ko’rinisi menen ko’zge tusedi.Bul jerlerdin’ klimatı kurg’ak. xam suuıq bolıp keledi, kıstag’ı ayazlar geyde -30o-35o ka deyin jetedi. Tibettin’ tuslik belimin Hind xam Braxmaputra deryalarının’ jokarg’ı jarının’ alapları tilkimlep tur. Jazgı ortasha temperatralar +15o tan jokarı Z jauın shashınlar ko’birek jauadı. Tibettin’ shıg’ıs bo’limi taulardan tomen karay sırkırap agaturın Xuanxe, Yantszı ,Mekong h’a’m baskada deryalardn’ teren’ un’gir h’em alapları menen tilkimlengen Bul jerlerge alaplardı boylap keletugın mussonlar jauın-shanınlar alıp keledi.Kalın’ ko’k sho’plikler payda boladı. Tau janbauırlarının. ele de to’menireginde xam alaplarda Hind karag’ayları, emenler mag’noliyalar o’sedi._ Shıg’ıs Aziya Shıgıs Aziya kuramına Arka SHIRIS (Dunbey) h’a’m Shıg’ıs Qıtay Koreya, Yaponiya, Tayvan, Tayvan h’em xingan tagı baska mayda ataular kiredi. Arka Shıgıs Qıtay (Dunbey) Dundeydın’ tiykarında Qıgay platforması jaylaskan, SON ’
’ I mezozoy h’a’m kaynozoy da’urlerindegi globallıq xereketleri menen o’zgergen. Vertikallı h’a’reketler netiyjesinde bir neshe iri jarıqlar payda bolıp, olardın’ jarılıuları boyınsha lavalar atlıgıp shpg’adı. Bazaltlı lavalar xam vulkanlar tegasliklerge xa’m taularg’a da xarakterli. To’rtlemshi jatqızıqlar less xam allyuvial jatqızıklar ko’rsetilgen. Du'nbeydın’ ishki bo’limin Sunlyao degen pa’s tegislnk iyeleydi Sungari da’rya basseyini. Ol allyuvial xam ko’lli jatqızıqlardan quralg’an geypara uchastkalarında kristall formalar shıgıp tur.Tuslikte Lyaoxe deryası boyınsha Tuslik-Manchjuriya tegisligi jaylaskan. Batıs terepte Ulken Xingan tauları tegisliklerdi korshap tur. Bul taular ortasha biyikli taular meridian boyınsha 1200 km sozılmakta. Taular assimmetriyalık duziliske iye. Batıe janbawırları jaypauıt bolıp, shıgıs janbauırı tik jar bolıp keledi. Relefte tegislik formalar basım bolıp kelgen tegis shın’lar, ken’ terrassalangan alaplar iyeleydi. Arkada Ulken Xingan Kishi Xingan menen kosıladı. Kishi Xingan pa’s taular granitler xa’m bazalt katlamı menen duzilgen ortasha biyikli- 400-600 m. en biyik shın’ı Du’ymyanshan tau -1150 m Ulken Xing-Xuanganıshan 2034 m Tuslikte Ulken Xingan İnıshan kırına o’tip ketedn, bul taularg’a tuslik shıg’ısta Lyaosi tauları kosıladı. Buya tau sistemalar Tyan-shan katparlanıudın’ ekn etapında yura xam porda payda boladı.
Siniya qalqanının’ granitli-gneys bo’limi bolıp keledi kaynozoy deuirinde gumbezli ko’teriliu netiyjesinde payda boladı. Usı sistemanın’ en’ bnyik shın’ı massiv Baytaushan (2750)( Pektusan t.) Arka shıgıs Kıtay klimatı keskin kontinentallı qısta Aziya antitsiklonı tasiri astında boladı, yanvar ayının’ ortasha temperaturası arqa rayonda -20 o S. Absolyut minimum -40o S. Jazı jıllı h’a’m ıgallı tuslik shıg’ıs musson jıl dauamında jauın shashın alıp keledi. Mongoliya menen shegaralas jerde jauın shashın murg’darı 250 mm teniz boyı rayonı- 1000 mm iyul ayının’ temperaturası arkada + 23o S, arkada +28oS maksimum+39oS g’a ten’. Durya torı tıg’ız
(gustaya) xa’m ko’p suwlı da’ryalardın’ ko’pshiligi Amurdın’ basseyinine kiredi.En’ iri Sungari tuslik bo’liminde Leoxe deryası jaylaeqan ~1430 sm g eni 200 m 1 , 5 km shekem jetedi. da’ryalardın’ tolıp ag’ıwı avgust ayında maksimumg’a jetiwi xarakterli. Arka Shıg’ıs Qıtay organikalık dunyası turaklı klimat sharayatlarında rauajlang’an sonın’ ushın ko’p relektler ushırasadı xa’m turlerge bay bolıp keledi. Arka Shıg’ıs Qıtay Manchjuriya florasının’ payda bolıu orayı basım bolatug’ın formatsiyalar Manchjur tipndegi aralas tog’aylar bul togaylar Manchjuriya, Koreya taularında saklang’an. Koreya taularında - kedra, kara pixta g mongol emeni, manchjuriya gozası, Manchjuriya yaseni, probkovıy dub. Putalıqlar- jimolost, amur sireni, rododendron x.t.b 1000m biyiklikten baslap kedr shırshalı xa’m shırshalı pixga tayga jaylasqan.
Ulken Xindstannın’ arka janbauırında daur tiptegi togaylar tarkalgan daur listvennitsası, mongoldubı, ak kara bereza, topol ilm x.t.b. tuslik janbawırlargnda togaylar,batıs taygalı togaylar tek alablarda ushırasadı. Sunlyao tegisligi ushın dalalıq osimlikler xarakterli. h’a’rkıylı sho’pler lichaynikler Arka Amerikanın’ preriyasına uksas.Manchjuriya faunasına joqarı endemik turlerinin baylanıslılıgı xarekterli.
Geografiyalıq jaylasıwı h’a’m klimat o’zgeshelikleri boyınsha Koreya materikti Yaponiya Amerika menen baylanıstırıp turgan a’yemgi kurgak ko’pirdin’ kaldıg’ı bolıp esaplanadı. Textonikalıq katnasta Koreya yarım atawı Shandun-Koreya massivtin’ bo’limi. Mezazoyda- kaynazoyda u’lken vertikal h’a’reketlerge ushıragan. Kz da textonikalıq h’a’reketler bazaltlardın’ ku’shli atlıg’ıp shıg’ıwı menen bolgan Koreyanın’ tawlı bo’limi paydalı kazılmalarga bay bolıp keledi. Koreya yarım atawının’ klimatı mussonlı jazı jıllı, al qısı suwıq, jawın shashın mug’darı 1000 mm aslam. To’mengi pleytotsende arka oblastlarda less jatqızıqları toplanıp baslanadı, bul less oblastı du’nya ju’zinde maydanı h’a’m kalın’lıg’ı boyınsha birinshi orında less Yantszı da’ryasının’ alabına shekem takalgan. Shıg’ıs Kıtay subtropikalıq poyasta jaylaskan tek en tu’sliktegi subekvator poska kiredi, al arka sheti ortasha poyaska mussonlı klimatka xarakterili h’awa massası ma’wsimli almasıwın anıq ko’rsetedi turaqlı h’a’m ku’shli kıskı kontenentallıq musson temperaturanın’ keskin to’menlewine alıp keledi. Mıs. Shanxay kalasında (ol Kipr ken’isliginde jaylaskan) 10 S suuık boladı. Al arka tropikte jaylaskan Guanchjouda, kar jawg’an jag’daylar bolg’an. Tsinlin qır a’h’miyetli klimat ayırg’ısh bolıp esaplanadı, sebebi tu’slikke suwıq h’awag’a irkinish boladı. Jazg’ı musson okeannan ko’p ıg’allıq alıp keledi usı wakıttın’ arka bo’liminde jawın shashın ug’darı 60-70 O’. Tu’slikte 75-90 O’ shekem boladı. Yantszı da’ryasının’ alabında qug’ak ma’wsim jok, sebebi bul jer kontenental h’a’m Tınısh okean h’awa massası arasında fronttın’ sızıg’ında tsiklonlardın’ h’a’reketine bolıp sanaladı. Jazdın’ ag’ırında h’a’m gu’zde Shıg’ıs Qıtayg’a tayfunlar h’a’reket etedi. Shıg’ıs qıtay da’rya torı tıg’ız h’a’m ko’p shaqalangan da’ryalar keme ju’riw ushın ken’ paydalanadı.
Gimalay tawlarının’ eteginde Aziyanın’ en’ u’lken allyuval tegisliklerinin’ biri Hind-Gang oypatlıg’ı jaylaskan. Uzınlıg’ı 3000 km. Eni 250-350 km jetedi. Ten’iz betinen 100 m biyiklikte jaylaskan. Da’riya jatg’ızıqlarının’ kalın’lıg’ı 2500 m jetedi. Hind-Gang oypatlıg’ı Gang h’a’m braxmaputranın’ to’mengi ag’ımında Bengaliya dep Braxmaputradan arkaga Assam dep ataladı. Panjnad da’ryası basseyini Panjad dep ataladı. Hind da’rsı boyları sind delinedi. Klimatı ıg’allı musson klimatında jaylaskan Shıg’ısında Chera-punjada jılına 12000 h’a’ttekei 20000 mm jawın jawadı. Batısqa barg’an sayın jawın- shashın mug’darı azayadı. 1000-1500m shekem 80 % jawın jazg’ı mussonda jawadı. İyul ayının’ ortasha 5 +28+29 yanvar ayının’ ortasha 5+20 S ten’. O’simligi otlı o’simlikler iyne palması, paporotnikler, orxideya, Hindistan logosı o’sedi. Shıg’ısında Bentoliyada xalıq ko’p jasaydı chay kant kamısı, Balan. Kakos palmasın egedi. Qımbat bawalı talshıqlı jut o’siriledi. Hind oypatlıg’ı Gang oypatlıg’ına salıstırganda kurgak. Jawın-shashınnın’ mug’darı 500 mm den kem-Tar sho’linde 150 mm den kem. Hindstan yarım atawı.
Hind Gang tegisliginin’ kublasında a’yemgi Gondvana materiginin’ kristallı jınısları jer betine shıg’ıp kalgan. Hindstan yarım atawının’ tiykargı bo’legi usı jınıslardan ibarat. Bul jınıslardı tek ayrım jerlerde jas kontenental h’a’m vulkan jınıslar kaplap atır. Gneys h’a’m baska kristall jınıslardan ibarat a’h’miyetligi kristall fundament. Hindstan yarım atawınfın’ ko’pshilik bo’leginde jer betine shıg’ıp. Peneplenge ushırag’an platonı payda etedi. Shıg’ısı a’h’miyeti textonik oypatlıqlarda Gondvana seriyası dep ataladı. Xalıq kontenental h’a’m laguna katlamları toplang’an. Bular tas ko’mir Perm nen Por da’wirine shekem payda bolıp. Tasko’mirge bay. Atawdın’ arka batısı mezazoy h’a’m kaynazoy basında ag’ıp shıqqan bazalt lavalardın’ qalın’ qatlamı menen qaplang’an. Yarım atawlardın’ ba’lentligi 400- m den 1000 m Ge shekem, ayrım jerlerde 2000 m ko’terilgen. Batıstan shıg’ıska karay qurg’aklıq bo’lsheklenip geologik du’zilisi relefide quramalasıp baradı. Shıg’ıs Aziyadag’ıdapy Qubla Aziyanın’da ta’biyatın u’ylestiriwshi faktorlar musson tsirkuyatsiyasının’ u’stemligi h’a’m de organikalıq du’nyasının’ payda bolıwı h’a’m qramının’ ulıwmalıg’ı bolıp esaplanadı. Ortasha jıllıq 5+20 artıq bolıwı. u’lkenin’ u’lken bo’liminde jıl dawamında temperatura amplitudasının’ kishi bolıwı pu’tkil u’lke ushın ta’n. Atawlarda ekvatorlıq h’awa massası u’stem bolıp jıl dawamında ıg’allı jawın-shashınlı bolıp turadı.. Bul u’lkede
ıg’allı tropik tog’aylar. qurgaklıg’q da’wirde japırag’ın tu’siretug’ın tropik siyrek tog’aylar. Savannalar iyelep otır. U’lke o’simlikler h’a’m h’aywanatlar du’nyasına bay. Aziyanın’ Tropik h’aywanları h’a’m Avstraliyanın’ h’aywanları da ushırasadı. Qubla shıg’ıs Aziyada xalıq tıg’ız jaylaskanlıqtan tegislik oypatlıqlarda ta’biyiy landshaftlar o’zgerip ketken. Tawlı rayonlarda xalıq siyrek jasaydı. Qorshap turg’an ten’izdin’ jıllı suwlı bolıp jıl dawamında suwdın temperaturası +26+29 arkada +20 boladı. Okeannın’ tropik ten’izi organikalıq du’nyag’a bay. Balıqtın’ 2000 aslam tu’ri bar. Bul jerlerde marjanlar. Molyuskalar, iyne terililer. Balıqlar, teniz jılanları h’a’m tasbaqalar ko’p. Qubla Aziya to’mendegi ta’biyiy geografiyalıq u’lkelerge bo’linedi. Gimalay tawları, Hind-Gang oypatı. Hindstan h’a’m Hindo Qıtay yarım atawları, Zond atawları, h’a’m de %illipin atawları. Gimalay tawlı u’lkesi. Gimalay «Kardar ma’kanı» degendi an’latadı. Gimalay du’nyanın’ en’ ba’lent taw sisteması bolıp Tibet tawlıg’ı menen Hind-Gang oypatlıg’ın bo’lip turadı. Uzınlıg’ı 2400 km ken’ligi 20-300 km Gimalaydın’ 10-g’an taw to’beleri 7000 m jetedi. 11-taw shın’ı 8000 m asadı. Gimalay tawının’ en’ ba’lent shoqqısı Djomolungma (Everest) g’a birinshi reet 1953- jılda shıqqan. Gimalay tawları Qıtay Hindstan, Nepal h’a’m Pakistan territoriyalarında jaylaskan. Gimaalay tawları son’g’ı waqıtqa shekem aytılıp kelgen pikirlerge ko’re Getis Geosinkemkol basseyininde Qubla Evropa h’a’m Batıs Aziya tawları menen bir waqıtta ko’terilgen. Ol orogenezdin’ u’sh tiykargı baskıshında payda bolg’an oligotsende, imotsenze h’a’m antropogende. Gimalay tawları elede ko’terilmekte h’aqıyqatında Gimalay Neogen-antropogen da’wirinde aktivlesken textonik h’a’reketler na’tiyjesinde payda bolg’an dep qarawg’a tiykan boladı. Gimalay biyikligi boyınsha Kishi Gimalay h’a’m U’lken Gimalay bolıp bo’linedi. Gimalay paydalı kazılmaldarga bay mıs, altın, xrom ka’nleri bar. Taw aldı zonalarında neft, gaz, ko’mir, kaliy duzı h’a’m tas duzı ka’nleri bar. Klimatı. Gimalay tiykarınan klimat ayırgısh xızmetin atkaradı. Arkasında kontenentallı ortasha poyas h’awası, qublasında tropiuk h’awa massası u’stem boladı. Jawın shashınnın’ mug’darı qublasında 2000-3000 mm, arkasında 1000 mm a’tirapında jawadı. Yanvar
ayları qublasında jıllı boladı. 2000 m ba’lentlikte yanvardın’ ortasha temperaturası +6+7 iyul ayının’ ortasha temperaturası +18+19. Da’ryalarga bay Hind Satdlaj, Braxmatputra da’ryaları bar. Ko’llerge bay. Ta’biyat zonaları qubla ta’repinde jaksı seziledi tropik tog’aylardan tundra zonasına shekem ta’biyat zonaları tarkalgan. Shıg’ısında Janna da’ryasına shekem Geraylar dep atalatug’ın, kara ılaylı topıraklı batpaqlı poyas sozılg’an. Tog’aylarında (1000-1200 m shekem) palma, ag’ash sıyaqlı paporotnikler, shırmawıqlar. Sol ag’ash 1000 m joqarı tog’aylarda qarag’aylar. Dub. Magnoliya kashtan ag’ashları 2000 m biyiklikte japıraklı h’a’m iyne japıraklı togaylar tarkalgan. Bul jerlerde gu’mis sıyaqlı pixta, archa o’sedi. 3500 m joqarıda putalıqlar Alp jaylawları iyeleydi . Bul jerlerde Nawrız gu’lleri, aq gu’ller, lala gu’ller h’a’m t.b. gu’lli o’simlikler o’sedi. Gimalaydın’ batıs ta’repi qurg’aq bolganlıqtan geray togayları joq kserofit togaylar h’a’m putalıqlar menen kaplangan bul jerlerde tasdub, zaytun, qarag’ay, Gimalay kedri o’sedi. Haywanatlar du’nyasında piller. Maymıllar, karkidonlar, buyvol, jabayı shokalar, antilopalar, jolbarıslar, arıslanlar bar. Tibet faunası arkada ushıraydı bunda Gimalay kara ayıwı, jabayı eshki. Don’ız, kutoslar jasaydı. Hindo Qıtay yarım atawı. Hindo-Qıtay yarım atawının’ relefi ogada h’a’r kıylı. Arqadan tu’slikke karay meridian bag’ıtta jas tawlar sozılıp jatır. Tawlardın’ arasında jazıq tawlar h’a’m oypat tegislikler jaylaskan, olardın’ tiykarında a’h’miyetli kristallı massivler jatır. Paydalı kazılmalardan volfram h’.t.b. ren’li metallar tas ko’mir, neft ka’nlerine bay. Hindo Qıtaydın’ klimatı subekvatoriyallıq klimat tu’sliginde ekpvatoriyallıq klimat. Jawın shashınlardın’ mug’darı mussonlardın’ bag’ıtına h’a’m relefke baylanıslı boladı. Tu’slik batıstan esetugın musson h’a’reketi ta’sirinde tawlardın’ batıs janbawırında 5000 mm ge jetedi. İshki bo’limlerinde 1000 mm a’tirapında boladı. En’ iri da’ryası Mekong, İrovadiy da’ryaları. Tawlarda tikenek japıraklı subtropik tog’aylar almasadı. Tog’aylarında palmalar, fikoslar h’a’m bambuklar o’sedi.
Malayziya Arxipelagı jer sharındag’ı en’ u’lken atawlar u’lkesi. U’lken h’a’m kishi Zond, Maluk, Seral, %ilippin atawları usı arxipelagka kiredi. Maydanı 2 mın’ km. 10 mın’day atawlardan ibarat. Bul atawlar ekvatordın’ eki ta’repinde 18 a.k. h’a’m 11 aralıg’ında jaylaskan Malay arxipelagı ta’biyiy jag’dayına baylanıslı jer sharının’ en’ quramalı u’shewinin’ biri. Bunda jas strukturalar menen birge a’yyemgi kurgaklıqlardın’ kaldıqları birge ushırasadı. Tektonik, vulkanlıq h’a’reketleer ku’shli. Arxipelakta geryin mezazoy. Alp burmalawında, jazıq tawlar ko’terilgen tawları ortasha biyikliktegi tawlar 3500-4000 a’tiapında. Kamchatka atawı paleozoydın’ grakilli jınıslarınan kuralgan. Sumatra neogennin’ ayag’ındagı tektonikalıq h’a’reketlerdin’ na’tiyjesinde kuramallaskan kristallı jınıslardan ibarat. Oypatlıqlar u’lken atawlarda bar. Yava atawı vulkanlı jınıslardan ibarat.
Yava h’a’m sumatra atawları araklıg’ında vulkanlı ataw krakat taw jaylaskan. Ol 1883 jılı atılgan atawdın’ jartısı joq bolgan. Sumatra h’a’m Yava atawlarında 10 mın’lagan adam nabıt bolg’an. Aqırg’ı ret 1973 jılı atılg’an 30 mın’ adam nabıt bolg’an. Kalimantan atawında en’ biyik shoqqısın (4101 m) Kinobolu jylaskan. Arxipelag pydalı kazılmalarga bay kolaylı, volfram. Temir. Marganets bar. Sondayak vulkan h’a’reketleri menen baylanıslı altın neft ka’nleri bar.
kubla yarım sharda jaylaskanlıqtan shetki bo’limlerinde bir birinen parq qıladı. Mısalı arqa yarım sharda jazda ıg’allı musson klimat ta’sirinde İndoneziyanın’ batısı h’a’m %illippin atawlarında jawın ko’p jawadı. Qubla passat samalları ta’sirinde Yavanın’ shıg’ısında kishi Zond atawlarında qurg’aq boladı. Arqa
yarım sharda qıs bolg’anda Kalimantannın’ arqa shıg’ısında h’a’m Sumatranın’ shıg’ısında esip turıwı arqa shıg’ıs passat samalları ko’p ıg’allılıq alıp keledi. (Tınısh okean u’stinen) Passat samaları tropik ten’iz h’awasın alıp keledi na’tiyjede qıs aylarında arqa yarım shar atawlarında jawın ko’p jawadı. Ekvatordan belgili aralıqta ıg’allı h’awalar batıstan esedi. Sonlıqtan tawlardın’ batısında jawın shashın 3000-4000 mm a’tirapında. Temipiratura jıl dawamında birdey boladı, h’a’r bir aydın’ ortasha tempiraturası +27 0 c dan aspaydı, ku’ndizi +35 0 s a’tirapında, tu’nde +23 0 s a’tirapında boladı.
Da’ryalarg’a bay. Da’ryaları tawlardan ko’p jatqızıqlardı alıp kelip tegislik zonalarda deltalardı payda etedi. En’ u’lken da’ryası Kapuas da’ryası, maydanı 1400 km. Da’ryalar joqartg’ı ag’ısına gidroenergiya resurslarına bay. To’mengi bo’limleri kishi qatnasında paydalanıladı. Organikalıq du’nyası. Kaynazoy erasınan berli klimat sharayatı o’zgermegenlikten organikalıq du’nyag’a bay. Qurg’aqlıq arqalı Aziya h’a’m Avstraliya menen burın tutasqanlıqtan bul jerde eki qurg’aqlıqtın’ da organikalıuq du’nyası ushıraydı, h’a’m erterekte materikten bo’linip qalg’anlıqtan endimik tu’rlergede bay. Arxipelagta ıg’allı tropikalıq tog’aylarda ken’ tarqalg’an (1500m ge) 1500 m joqarıda tropik taw tog’ayları tarqalg’an. Sondayaq atawldardın’ ishki bo’limlerinde musson tog’aylar savannalr tarqalg’an. Atawlarda xalıq tıg’ıs jaylasqan biraq
bir tegis emes. Mısalı Yava atawında xalıqtın’ 2/3 jasaydı. 70 protsent tiritoriyası antopogenlik landshaft bolıp esaplanadı. Salı ko’p egiledi. Kalimantan atawları tog’aylarg’a bay. Kalimantan atawlarında na’l ag’ashı, mango da’rya miywe ag’ashları o’sedi.
1500 m den baslap iyne japıraqları ma’n’gi jasıl dub, rododeldronlar o’sedi. Haywanatlar du’nyasına bay. Olar ag’ashlarda jasawg’a u’yrengen. Orongutan, Gibbon h’a’m ju’nli maymıllar jasaydı. Shala maymıllar gruppasına kiriwshilerde bar. Jırtqıshlardan jolbarıs ko’p. Tapir h’aywan bar, jılan tasbaqalar ko’p.
Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|