Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Lektsiya 18 Tema: Arqa Amerikanın’ geografiyalıq ornı, tektonikalıq du’zilisi h’a’m paydalı qazılma baylıqları. Reje
- A’debiyatlar. 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g.
- 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
- Lektsiya 19 Tema: Arqa Amerikanın’ klimatı h’a’m ishki suwları. Reje: 1. Arqa Amerikanın’ klimat payda etiwshi faktorları.
- 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g.
- Lektsiya 20 Tema: Arqa Amerikanın’ ta’biyiy geografiyalıq rayonlastırıw. Rejesi
- 3. Appalach tawları ta’biyiy geografiyalıq u’lkesi. A’debiyatlar. 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva
- 3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi»
- Oraylıq h’a’m ullı tegislikler
|
Filippin atawlaprı. Filippin atawlarların Malayyya arxipelagina qosadı. Ta’biyatı jag’ınan o’zgeshelikke iye. Filippin atawları 5-18 arqa ken’lik arasında jaylasqan. Atawlardın’ sanı 7000nan asadı. S=209,7 mın’ kv km. En’ iri atawlar. Luson, Mindano Filippin atawları Batıs tınısh okean geosinklinal poyasında bolıp, relefin ju’da’ quramalı, bo’linip ketkuen. Atawlar boylap teren’ okean shuqırlıqlar o’tken. En’ teren’ shuqır Filippin 10497 m.yu Atawlar meridiannın’ bag’ıtqa jaylasqan taw dizbekleri bar. Olar sho’kkende vulkanlaq jınıslardane turadı. Jınıslar arasında a’qimiyetli granit , gneys, kristall slanetsler jer betini shıg’ıp jatadı. Temir, ren’li metallarg’a bay. Ha’zirgi relef h’a’m atawlar kaynozoy erasında ju’zege kelgen. Luson atawında oraylaq Kordiler tawları jaylasqan h=2928 m. En’ u’lken da’ryaları Kagayai, Agusan. Klimatı. Jazda qubla-batıs samalları ekvatorlıq h’awa massaların a’keldi. Qısqı-arqa shıg’ıs passat samallarında ko’p ıg’allıq alıp keledi. 2000-4000 mm a’tirapında tropik tog’aylar iyelep atır. Bunda palma ma’ngi jasıl ag’ashlar 1000 m joqarıda iyne japıraqlı tog’aylar tarqalg’an.Fillipin qımbat baqalı ag’ashlag’a bay bolg’an. Haywanatlar du’nyası h’a’r qıylı tıshqan sıyaqlılar, uzın tabanlılar, ju’n qanatlılar kem tarqalg’an.
Arqa Amerika-jer sharında tazmeri boyınsha u’shinshi bolıp esaplanadı. (Evraziya h’a’m Afrikadan keyin). Onın’ maydanı 24,25 mln km. Materiktin’ shetki nuqtaları-arqada Butiya yarım atawınan sheti Merchison tun (71 0 50 0 ) ken’lik batısta Shaxzada Ua’lis tumsıg’ı Alyaskada (168 0 40 0 bb) Shıg’ısta Sentcharlza tum Labra-dorda (55 0 40
0 bb) qublada matirik oraylıq Amirika menen sshgaralasadı. Olardag’ı shegeranı anıq o’tkizsek Balsasqazan shuqırlıg’ı Meksikada (19 0 arqa ken’lik) biraq ayrım waqıtları tu’slik shegaranı Panama qısnag’ınan (Maryatok) o’tkizedi (9 a.k.) Matiriktin’ bunday uzıng’a sozılıwı, zonanın’ landshafıtı tiplerinin’ almasıp keliwine sebepshi boladı, tundra zonasınan baslap tropikalıq tog’aylar zonasıgna shekem.Arqa Amirikag’a ja’nede Grenlandiya atawı (2176 mın’ km.). Kanada Ariktikalıq arxipelpgi (13q00 mın’ km.) h’.t.b. kiredi. Arqa Amirika ta’biyatın analizlesen’ onı Evraziya matirik ta’biyatı menen salıstırsaq boladı, sebebi eki matirikta bir geografiyalıq ken’likte jaylasqan, geologiyalıq du’zilisinin’ ulıwma qa’siyetlerinin’ uqsaslıg’ı pale-geografiyalıq baylanıslar bar.
Geologiyalıq h’a’m fiz-geo kartalarda anıq ko’rinedi matiriktin’ tiykarg’ı bo’lekleri bir kıylı emesligi Kordileraemes shıg’ıs h’a’m Kordilera. Kordilera emes shıg’ıstın’ tiykarg’ı bo’legin Arqa Amirika platformaschı payda etedi. Ol arqa yarım shardın’ en’ iri kembriyge shekemgi kristallı Kanada qalxannın’ h’a’m plitasın o’z ishine aladı, palezoy h’a’m mezazoy jastag’ı sho’gindi jınıslardan payda bolg’an. Plitanın’ strukturası qabat qabat du’ziliske iye, tiykarında plato, tegislikler h’a’m oypatlıqlardı payda etedi. Tek qubla batıs bo’legindegi Qubla Taslı tawlar rayonı jınıslar qatparlang’an bul strukturalarda taw relef payda bolg’an, jer kartısının’ jas h’a’g’reketleri tiykarında Kordilera payda bolg’an.
Arqa Amerika platformasın qubladan shıg’ıstan h’a’m arqadan palezoy jastag’ı geosinklinal struktwralar qorshap tur __0olardı kaledon h’a’m gertsin dep ataydı. Bul qatparlang’an zonalar qubla shıg’ısta h’a’m Appalachinınarqasında h’a’m Grenlandiyanın’ shıg’ısında a’vgeosinklinal tip tiykarında jaqsı ko’ringen. Materiktin’ qubla shıg’ıs iri oypatlıqlardan ibarat. Kordilerdin’ du’zilisinde Tınısh okean h’a’reketshen’ zonasının’ elementleride jaylasqan. Bul eki qatparlanıw zonasına bo’linedi kimmeriy h’a’m Larangeo grafik zonasına bo’linedi. Kordiler ushın tektonikalıq h’a’rekettin’ ku’shli bolıwı xarakterli. Paydalı qazılmalar.Arqa Amerika paydalı qazılmalarg’a bay a’sirese tas h’a’m qon’ır ko’mirge, gaz, tsink h’a’m molibdenge bay. Sonday-aq temir, mıs, qorg’assın, nikelge aytarlıqtay bay. Nefit h’a’m qorg’assınnın’ zapaslarıda az. To’mendegi paydalı qazılmalar poyası bar. 1. Kanada qalqanı a’h’imiyetli metalogenlik provintsiya bolıp esaplanadı. Bul jerde iri temir ka’nleri bar. Mıs, nikel, titan, uran, altın ka’nleri bar. 2.Arqa Ametika plat formasının’ plitalar rudalı paydalı qazılmalarg’a bay. Plitalar otın h’a’m ximiyalıq shiyki zatlarg’a bay. Ko’mir (Oraylıq tegislikler h’a’m Appaalach u’stirtligi) qrn’ır ko’mir, (Ullı ko’ller zonası) neft gaz (Texas h’a’m Oklaxomma shtatı) kalay duzı(Kanada) ka’nleri bar. 3. Appalach tawları polimetal siyrek gezlesetug’ın metallarg’a qurılıs h’a’m ximiyalıq shiyki zatlarg’a bay. 4.Meksika qoltıg’ı a’tirapı neft gazge bay. Arqa Amerikanın’ arqa zonaları neft ren’li metallarg’a bay (mıs, altın, qorg’assın, tsinik) Altın Syuard yamasa menen Yunon da’ryası basseyinde ushırasadı. Qorg’assın tsink Sollivin Kanada da Korf-u Alen AQSh ta ka’nlerinde bar. Qorg’assın-mıs-Bingen (AQSh) Mıs-Byutt, Uran-Koloradoplatossında ushıraydı.Kordiler h’a’m Kaliforniyada otın-energetikalıq resurslar bar. Relefi. Por da’wirinde shekem Ullı tegislikler zonası ten’iz astında bolıp materikti ekige bo’lip turadı.Oraylıq tegislikler Appalach tawlar h’a’m Kordiler bo’linip turg’an. Shıg’ıs Evropa menen tutasıp turg’an Por da’wirinen keyin tektonikalıq protsesler na’tiyjesinde polegen, neogen da’wirinde Evropa Aziya menen tutasqan materik bo’limlerge bo’linip shıqqan. Batıs ta’repinde Tınısh okeanı seysmikalıq poyası aktiv h’a’reket etken Ullı tegislikler zonası ko’terilgen. To’rtinshi da’wirde materiktin’ 605 teretoriyasın muz basqan. Muz1 mln jıldan burın Grelandiya toplang’an h’a’m tu’slikke jıljıg’an. Ulıwma 17,9mln kv/km maydandı iyelegen. Arqa Amerika morfostruk-turası boyınsha 4- ke bo’linedi. 1. tegislik platformalı oblıstlar.2. Palezoy qatparlarında payda bolg’an tawlar.
(Appalch, Kanada, Ariktika arxipelagindag’ı tawlar) 3. Platformalı oblıst tawlar. 4. Tawlı poyas (Kordiler) tegislik platformalarına.
Oraylıq Ullı tegislikler Jag’a boyındag’ı oypatlıqlar kiredi. Lektsiya 19 Tema: Arqa Amerikanın’ klimatı h’a’m ishki suwları. Reje: 1. Arqa Amerikanın’ klimat payda etiwshi faktorları. 2. Arqa Amerikanın’ ishki suwlarına sıpatlama. 3. Arqa Amerikanın’ organikalıq du’nyası.
1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g. 2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
Arqa Amerika arktikalıq poyastan troaikalıq poyasqa shekem sozılıp jatırg’anlıqtan radiatsiyalıq sharayatı h’a’m h’awa tsirkulyatsyası og’ada h’a’r qıylı.
Jıllılıq radiatsiya balanısı materiktin’ arqasında og’ada to’men bolsa qublısında 336 mın dj/sm 2 ten’. Evraziyag’a salıstırg’anda Arqa Amerikada h’awanın’ tsirkulyatsiyası aytarlıqtay ku’shli o’zgeshelikke iye emes.
Bul materiktin’ maydanı, relefine baylanıslı. Qısta materiktin’ ko’pshilik bo’limi (40 0 – 44 0 arqa ken’likke shekem) radiatsiyalıq balanıs to’men boladı. Kanada h’a’m Arqa Amerika maksimum arktikalıq h’a’m subtropikalıq ken’likler arasında qa’liplesken. Qubla ta’replerde tropikalıq qurg’aq h’awa u’stem boladı. Jıllı passat ag’ıslar %loridada ta’sir etedi. Yanvar ayında ortasha temperaturası Kanada arktika arxifelaginda –30 0 S boladı. En’ to’men temperatura – 70 o S(Grelandiya) –64 0 S Makkenzida’a’ryası basseyinide bayqalg’an. Jazda Arqa Tınısh okeanı h’a’m Azor maksimumları qa’liplesedi. Qurg’aqlıqtın’ qızıwı na’tiyjesinde ku’shli samallar payda boladı.
Jer
taslı tawlardın’ shıg’ıs tegisliklerinde ıssı ku’nleritornado dawılı tez-tez bolıp turadı. 800 km. Saat tezlikte esedi qurılıslardı qıyratıp adamlar o’ledi. Jaz ayında en’ joqarg’ı temperatura 57 0 S jetedi. (o’lim alabında.)İyul ayının’ ortasha +10 a’tirapında boladı.Jawın shashınnın’ mug’darı Tınısh okean jag’alarında arqada 2000-3000 mm ayrım jılları 1000-1500 mm a’tirapında 100-200 mm jawadı. +10 Joqarı paydalı temperatwranın’ sutkası arqada ullı ko’ller zonasında 350=400 Kanada, AQSh shegarasıda 2000Qublasında 8000 jetedi. Klimat poyasında 1. Arktikalıq 2. Subarktikalıq3. Ortasha 4. Subtropikalıq 5. Tropik
Amerikada 331 mm to’men Suw resurslar bir tegis bo’linbegen sonlıqtan ayrım teretoryalarda suw resurslarının’ jetispew shiligi seziledi. Arqa Amerikada Da’ryalar suwlanıw rejimi boyınsha to’mendegishe bo’linedi. 1. Muzdan azıqlanatug’ın da’ryalar Arktikalıq zonadag’ı Grenlandiyadan da’ryalar. Biyik tawdan baslanatug’ın da’ryalarda muzlıqlardan azıqlanadı. 2. Qar jawınnan azıqlanatug’ın da’ryalar. a) qardan azıqlanatug’ın da’ryalar 48 0 arqa ken’likke shekemgi h’a’r tawlardın’ 2000 m biyiklikten baslanatug’ın dyryalar. Ba’h’a’rde jazg’a taman tasıp ag’adı. B) Qar jawınnan azıqlanatug’ın da’ryalar (42 0 -48 0 arqa ken’lik) arasındag’ı tegisliktegi da’ryalar 1000-2000 m biyiklikten baslanatug’ın da’ryalar ba’h’a’rde gu’zde suwı tasıp ag’adı, jazda qısta azyadı. 3. Jawınnan azıqlanatug’ın dyryalar bug’an AQSh tın’ qubla shıg’ısındag’ı da’ryalar. 4. Jer astı suwlarınan azıqlanatug’ın da’ryalar. Taw eteginen baslanatug’ın da’ryalar. 1. Arqa muz okeanı basseynine kiretug’ın da’ryalar. Materiklik ag’ıstın’ 40 tuwra keledi. a) Missisipi 1=5971km S bas=3268 kv km A’weli Laverntiya 1=3058 km S bas =1269 kv km Rio-Grande 1=3034 km Sbas =570kv km 3.
Tınısh okeanı basseynine kiretug’ın da’ryalar Bug’an materiktegi jıllılıq ag’ıstın’ 40O’ tuwra keledi. Kolorado 1=3185 km S bas =885 km kv Kolumbiya 1=1950 km S bas =670 kv km Sneyik h’.t.b. Kolumbiya da’ryasında gidro energiya resurslarınan 20O’ zapastag’ı ko’lleri. Ullı ko’ller (joqarg’ı Mechigan, grun, Sent-kler,eri. Ontario). Arqada ulken ka’siplik ko’l, U’lken Ayulı ko’li, atapaska, venipek ko’lleri bar. İshki tegisliklerde u’lken duzlı ko’l Yuta ko’li bar. Vulkanlıq ko’llerge Meksikadag’ı Chapala ko’li kiredi.
_ Arqa Amerikanın’ topıraq o’simlik qatlamı h’a’m h’aywanat du’nyası. Arqa Amerikanın’ topıravq tipleri, Evraziya materigine xarektirli tiplerdin’ barlıg’ı ushırasadı. Materiklerdin’ arqa bo’liminde tundralı gleyli tonlı paydalı h’a’m podzal topıraqları tarqalg’an. Tu’slik ken’isliklerde tog’ay podzal h’a’m qon’ır tog’ay kontinentallı qurg’aqlaw klimat sharayatlarda sur qara kashtan qon’ır sur qon’ır topıraqlar iyeleydi. Subtropikalıq poyasta a’h’imiyetli teretoryanı sarı h’a’m qızıl topıraq iyeleydi h’a’m qon’ır sur-qon’ır topıraqlar ushırapsadı. Evraziya Arqa Amerika materigine uqsaslıg’ıı o’simlik qatlamındada ko’rinedi. Arqa bo’limlerinde tundara tog’ay tundara tayg’a farmatsiyalar ken’ tarqalg’an. Biraq to’slikte bulaq sazlıq buzıladı. Ng-de
Kordileranın’ ba’lent tawlıqta h’a’m Aziyanın’ arqa shıg’ısında Alp tundralı h’a’m iyne japıraqlı tog’ay payda bola basladı. Klimat h’a’zirgi jag’dayına izbe izlikke keliwine baslap o’simlik tegisliklerge migratsiyalanadı. To’rtlemshi muzlanıw ken’ teritoryada o’simlik h’a’m h’aywanat du’nyasın joq qıldı. Muzlar erigen son’ flora h’a’m fawna qaytadan tu’slik bo’liminde qalg’an (ken’ japıraqlıtog’aylar) tu’slik batısta (iyne japıraqlı tog’aylı) h’a’m sho’llerde floranın’ a’yemgi h’a’m o’z betinshe payda bolg’an oraylardın’ bar bolıwı gu’rler u’lken h’a’r qıylılıg’ı sha’rtlegen (30 mın’ tu’rih’a’m reliktli endemik tu’rlerdin’ a’h’imiyetli sanın.En’ ko’p relipler Kaliforniya florası orayında( sekvoya, psevdotegua, kiparisi) Appalach flora orayı (magnoliya, tyulan ag’ashı) Materik aqımiyeti bo’limi Golarktikalıq faunistikalıq oblıstı jaylasqan tek Meksika tawlıg’ının’ tu’slik bo’limi neotriklerde jaylasqan. Ariktikalıq atawlar h’a’m arqa jag’alawlar-arktika podoblıstı tu’slikte Tsirkum bar podoblastının’ Kanada rovindiyası. Onnan tu’slikte Golarktikalıq Batıs Amerika h’a’m Shıg’ıs Amerika podoblastılarına ajıratıladı. Meksika tawlıg’ının’ tu’slik bo’limi nertropiktin’ Gviana Braziliya podoblastının’ Oraylıq Amerika povintsiyasına kiredi. Adamnın’ is-h’a’reketi Arqa Amerika o’simlik h’a’m h’aywanat du’nyasın ku’shli o’zgertedi. Burıng’ı tog’aylardın’ a’h’imiyetli bo’limi awıl xojalıq jerlerine aylanadı. Awıl xojalıq jerlerin tiykarg’ı massibleri dala tog’ay zonasında ortasha poyastın’ ken’ japıraqlı aralas tog’ay zonası subtropikalıq aralas tog’aylar h’a’m jaylasqan. Suw taratatug’ın diyqanshılıq AQSh tın’ batısında h’a’m Meksika tawlıg’ında ken’ rawajlang’ay. Arqa Amerikanın’ xalqı awıl xojalıq jerleri menen jaqsı ta’minlengen mısalı, AQSh ta bir adamg’a 0,9 Kanadada 2 ge awıl xojalıq jer keledi, al du’nya ju’zinde 0,4 ga. Geografiyalıq poyaslar h’a’m zonalar. 1. Arktikalıq poyasta arktikalıq sho’l zonası jaylasqan shıg’ısında jawın shashın 700 800 mm batısında 300 mm a’tirapında qar (3-5 O’) taslaqlı batpaqlı topıraqlar ushırasadı. Haywanlar , qoy o’giz, qasqır, aq-ayu, h’a’m tag’ı basqalar. 2. Sub arktikalıq. Bul poyasta tundar tog’aylı tundra zonası jaylasqan. Haywanlardan korubi qon’ır ayu, petsets, sarı tu’lki, norka, ondator h’a’m tag’ı basqalar jasaydı. 3. Ortasha poyas Bul poyasta tog’aylar zonası u’lken maydandı iyeleydi. Tayga aralas tog’aylar h’a’m jalpaq japıraqlı tog’aylar ken’ tarqalg’an.
A) Taygada qara h’a’m aq el, balzam paqtası, riklistvenitsası paxta soska o’sedi. Bul zonalarda mangi ku’l ren’ topıraqlar tarqalg’an h’aywanatları suwın qara plyudik razlar bar.
B) Aralas tog’aylar zonasında balzam topalı qayın h’.t.b. bar. V) Ken’ japıraqlı tog’aylarda dub kashtan, klen, bukag’ashları h’a’m relikt tu’rlerden tyulpan ag’ashlar o’sedi. Topırag’ı tog’aydın’ qon’ır topırag’ı fawnası vergin suwını bikabraz ushıwshı tıshqanlar. S) Tog’aylı dala zonası. Bul zona tegislikler h’a’m oraylıq tegisliklerdin’ batıs bo’limlerin iyeleydi. Bul zonasında qayın h’a’m sho’pler o’simlikler o’sedi. Topırag’ı tog’aydın’ sur topırag’ı.
D) Preriy dalalar zonası oraylıq tegislikti iyeleydi. Topıorag’ı qon’ır topıraq sho’pli o’simlikler o’sedi.
E) Dalalar zonası Ullı tegisliklerdin’ ko’pshilik bo’legin oraylıq tegisliklerdin’ arqa batısın iyelep atır. Jawın shashın 400-550mm a’tirapında sho’pli o’simlikler o’sedi. Qobl jitnyak, bizon sho’bi zzezkigramma h’.t.b topırag’ı qara topıraq h’aywanatlar du’nyası bizon qasqır, tıshqanlar, jılanlar h’.t.b
J) Sho’l yarım sho’l zonası kalumbiy platosının’ batısın u’lken basseyin iyelep otır. O’simliklerdin’ qara h’a’lsiz ag’ash pktalıqlar o’sedi. Topırag’ı sur qon’ır topıraq jer bawırlawshılar ko’p. Sub tropik poyasın batıs h’a’m shıg’ıs okeanın jag’alarında tog’aylar zonası iyelep atır tog’aylarında ma’ngi jasıl h’a’m u’lken sekvolyar o’sedi. Jer orta ten’izi ta’biyat zonaları ushırasadı. Topırag’ı qon’ır h’a’m sur qrn’ır topıraq. 5. Tropik poyasta sho’l ma’ngi jasıl tropik tog’aydı iyelep atır. Meksika sho’llerinde kaktus akatsiya. Dub h’a’m sosna siyrek tog’ayları ushırasadı. Topırag’ı qon’ır qızıl topıoraq tog’aylarında palma fikuslar o’sedi. Topırag’ı forralipli topıraq.
Kordilera emes shıg’ıs
atır. Ortasha qalın’lıg’ı 2000 m aslam al ayrım jerlerde 3000 m asıp ketedi. Grellandiyanın’ muz astındag’ı jer beti tegis oraylıq bo’liminde bir qansha mayısqan bolıp ayrım jerleri okeagn betinde to’men tu’sip ketken. Muzdan bos uchaskalar u’zik u’zik polasa bolıp jag’anı boylap sozılıp jatadı.Ol Grellandiyanın’ tu’slik batıs menen arqasında ana g’urlım jer maydandı iyelep atır. Grellandiyanın’ muzları a’sten oraydan jiyiklerge qaray jılıslay beredi. Muz qalaqlar alapları boylap sıpqanap barıp okeang’a tu’sip sınıp ketip atırg’anlıg’ın ko’riwge boladı. Ayzberigi uslayınsha ko’p bolıp Grelandiya Aysberiginin’ suwının’ u’stindegi biyikligi geyde 100-130 m asıp ketedi. Ag’ımlar Aysberklerdi Atlantika okeanının’ arqa bo’limine al geyde tu’sliginede ag’ızıp barıp ol jerlerde keme menen soqlıg’ısıp qalıwı quwipi boladı. Arktikalık Kanada arqa pelaginin’ atawları shıg’ısta tawlı ko’pshilik bo’liminde muz basıp atırg’an bolıp jag’alawı tik bolıp keledi. Arkipelaktın’ batıstag’ı atawları onsha biyik bolmay muzlardan azat bolıp keledi. Matiriktin’ arqa jag’alawları pa’s bul jerlerde Arqa Amerika plat formasının’ kristal fondamenti ten’iz sho’gindilerinen qalın’ qatlamları menen qaplanıp atır. Bul jerlerdin’ relefinde h’a’mme jerde birdey muzlıqlardın’ izi ko’rinip jatadı. Grelandiyanın’ h’a’m arktikalıq klimatqa iye arqipelaginin’ ko’pshilik ko’lmi muzlıq h’a’m taslaqlı arktikalıq saqra zonasına jatadı. Grelandiyanın’ tu’sliginde h’a’m matiriktin’ jan bawırında arktikalıq klimat h’a’m sub arktikalıq klimıt penen almasadı. Bul jerde tundra zonasında jaylasqan arqa ta’repte jerdin’ tutas bu’rkib jatpaytın moq h’a’m lechaynikler basım emes. Jazıq tawlıqqa uqsas bolıp olardın’ mın’ m ge deyin jetetin biyikleri siyrek ushırasadı. Tu’slikte bolsa ayrım taw qırları bolsa 2000 m ge shekem jetedi, al taw qırlarınn’ aralıqlarında ken’ alaplar jatadı.
joqarı sapalı tas ko’mir menen nefittin’ ka’ni jaylasqan. Tawlardfın’ to’men qaray ag’ıp turg’an qısqa biraq suw mol da’rya gidro elektir stantsiyası salıw ushın ju’da’ qolaylı bolıp keledi. Tawladın’ arqadan tu’slikke qaray uzaqqa sozılıp jatıwı temperatuwranın’ arasında ana g’urlım o’zgeshelik bolıwına alıp keledi. Arqada qıs aytarlıqtay suwıq bolıp qar ko’p jawadı jazı salqın
dumanlı h’a’m jawınlı boladı. Tu’slikte qısqı 50O’ ten joqarı bolıp tek tawdın’ u’stinde g’ana qar jatadı, jazı ıssı ıg’allı boladı. Arqada appalach tawları aralas tog’aylar menen bu’rkelip o’sken joqarı poyasta tiken japıraqlbarg’a aylanıp ketedi. Paqta menen qarag’aydan qantlı h’a’m qızıl klennan ibarat bolg’an aralas tog’ay tu’slik ta’repte qon’ır tog’ay topıraqlarında o’setin jalpaq japıraqlı tog’aylarg’a ulasıp ketedi. Jerge qulap to’selip jatatug’ın qalın’ tog’ay o’simlikleri bul jerlerde jaqsı kishireyedi sonın’ ushın da juwılıp ketetug’ınlıg’ına qaramastagn tiken japıraqlı tog’aylrdag’ıg’a qarag’ayda shirindiler topıraqta ko’birek qaladı sonlıqtan ol qon’ır ren’de boladı. Jalpaq japıraqlı tog’aylarında shıear bir qansha tu’rleri kashgtan g’oza h’a’m lala ag’ashları o’sedi olardın’ h’a’mmesi uzınlıg’ı 30m ge jetetin h’a’m onnanda asıp ketetin biyik ag’ashlar olardın’ astında pa’skeltek ag’ashlar menen putalar almurt. Alma. qareli. Ag’ashlar h’a’m b.o’sedi. Ag’ashlardın’ o’releri menen shaqalarında shırmatılıp turadı. Appalach tawlarındag’ı tog’aylar ko’plep ta’biyiy tu’rinde saqlanıp qalg’an. Ko’plegen jerlerde park tog’ayları otırg’ızılg’an appalach tawlarında jabayı h’aywanlar saqlanbag’an desede boladı.
tawları arasında ken’ paytaq tegislikler tu’slikte Meksika qoltıg’ı jag’alawları tegislikleri menen florida yarım atawı tegisligine ulasıp ketetug’ın oraylıq tegislikler (Messesipi basseyni) menen ullı tegislikler jatır (Arqada oraylıq tegislikler menen ullı tegislikler kanadanın’ ishine kiredi) Tegislikler gorizantal jaylasqan qalın’ ten’iz sho’gigndiler menen kontinentallıq sho’gindilerden quralg’an. Oraylıq tegisliktin’ jer beti to’beshik bolıp keledi ullı tegisliklerdin’ jer beti du’n’is h’a’m jazıq(500-1700m) teren’ da’rya alapları menen h’a’m say jıralar menen a’bden tilkimlengen. Tegisliklerdegi tas ko’mir(Appalach tawlarındag’ı ka’nlerdin’ dawamı) Neft h’a’m ga’z tu’slikte fosforitler (%lorit yarım atawında) Ha’kleri sho’gindi jınıslar menen baylanıslı boladı. Tegislikler ortasha h’a’m sub tropikalıq klimat poyaslarında jatır. Tu’slikke h’a’m batısqa taman barg’an sayın qon’ır topıraqlar qara topıraqlar menen almasa beredide al tog’ay o’simlikleri ko’k sho’plerge basım ko’pshiliginde da’lili tog’aylar dalalarg’a preriylerge ulasıp ketedi. Jer betinin’ bu’rkep jatatug’ın o’simliklerdin’ pa’s kelte sho’pler gizon sho’bi selew basım bolıp keledi, tu’sliginde putalar basım keledi. Ullı tegisliklerdin’ pa’s kelte sho’pli dalalrı tiykarınan alg’anda mal jayılmawı ushın paydalanıladı. Dalalarda iri jabayı h’aywanlar saqlanbag’an, biraq onın’ esesinen atızlarda kemiriwshiler (balpaq tıshqanlar) sondayaq ku’zenler menen porsıqlar ko’p klimattı ıfg’allı sub tropikalıq klimat florida yarım atawının’ tu’sliginde tropikalıq klimat bolıp keledi. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|