Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti

Alyaska menen Kanadadag’ı kardilera tawları. Alyaska tawlı el en’ biyik jeri makkeli 

tawı (6193 m) bolıp ol pu’tkil arqa Amerikanın’ en’ biyik tawı bolıp tawıladı. Releftin’ 

qa’liplesiwinde jer qabıg’ının’ vertikal qozg’alıwları u’lken ro’l oynap bul qozg’alıwlar 

vulkanlardın’ atalıwına alıp kelgen. Alyaskadan tu’slik tamanda kardiler tawları tu’slik shıg’ısqa 

qaray burılıp ketedi. Bul jerlerde ol tawlar pa’sirek. Batıs jag’alawlarının’ klimatı tawlar menen 

jazıq tawlardın’ ishki rayonlardın’ klimatınan keskin ajralıp turadı. Ten’iz h’awa massalarının’ 

okean boyındag’ı bir qansha jag’alardag’ı  jıllı ag’ıs h’a’m qara basım ko’pshiliginde batısta 

esetug’ın samallar qısqı h’a’m jazg’ı temperatwralardı jumsartıp turadı. Jag’alawlardın’ 

barlıg’ında da jawın shashınlar da ko’p jawadı. Solardın’ maksimal jawıwı gu’z benen qısqa 

tuwra keledi. Buljerlerdin’ klimatı ten’izge ta’n.Jagalaularındagı taulardın jan bauırları basım 

kopshiliginde shırshaları menentuyalaplardan ibarat bolgan kalın tiken japraklı togaylar menen 

burkelgen togaylar taulardın janbawrların boylap biyikligi 1000 –1500 m  jerlerge jokarı 

seyreklep tau tundrasınan ulasıp ketedi. Ten’izlerinde balıqları ko’p boladı, atawları ten’iz 

oraylıq h’a’m shıg’ıs rayonlarının’ ko’pshilik bo’limlerin arqa Amerikak plat formasının’ bir 

bo’limin qurg’aqlıq iyelep atır. Ol dog’a ta’rizli bolıp raqa muz okeanınan atlantika okeanna 

deyin sozılıp atır labrador yarım atawında ol kem kemnen pudzon qoltıg’ı ta’repke qaray 

pa’seyip barıp jag’a boyındag’ı oypatlıqqa ulasıp ketedi, ol tu’slik batısta ullı tegislikler menen 

qosılıp ketedi. Ha’mme jerlerge muzlıqtın’ salıp ketken ılaysan’larının’ izi ko’rinip jatadı. 

Oraylıq h’a’m shıg’ıs Kanadanın’ klimatı ortasha ken’liklerdegi kontinentallıq klimat. Atlantika 

okeannan batısqa qaray alıslag’an sayın kontinentallıq artıp bara beredi. Pu’tkil oblıst ushın 

qısqanına uzaq suw h’a’m qarlı suwlı bir qansha jıllılaw bolıwı h’a’reketli. Oblısttın’ ko’pshilik 

bo’limin tiken japıraqlı tog’aylar iyelep aldı. Tog’ay menen mamıq teri tayganı u’lken ta’biyiy 

baylanıslı. Ullı ko’llerinin’ boylarında h’a’m karamatlı boladı. Tu’slirekte ba’lenliliktegi (arsha 

ag’ash ta’rizli puta) paportnikli galubika (arqalı o’setin qara mıq ta’rizli jemislenetin h’a’m 

qaramıq jen’isli pa’s keltek qıysıq qara tal ushırasadı.  Tu’slirekte tundrada kem kemnen ag’ash 

o’simlikler jiyrek ushırasa beredi. Tundra da’slep tog’aylı tundarag’a al onnan keyin taygag’a 

ulasıp ketedi. Arqa Amerika tundıradan pesets, polyar qasqırı arqanın’ karibu suwını aq klik 

h’a’m ko’p sanlı  jıl qusları o’sedi. Okeanda h’a’m jag’alawlarda tyulen, morj ko’p h’a’m az 

mug’darda saqlanıp qalg’an. Lavrador yarım atawı. Kanadanın’ oraylıq h’a’m shıg’ıs 

rayonlarının’ ko’pshilik bo’legi Arqa Amerikanın’ plat formanın’ batıs bo’limin quraytın 

to’beliklerdi iyelep jatır. Ol dog’a ta’rizli bolıp arqa muz okeanı atlantika okeanına shekem 

soqlıg’ıp jatır. Lavrador yarım atawında ol kem kemnen Gudzon ta’repke qaray pa’seyip barıp 

jag’a boyındag’ı ken’ orpatlıqqa ulasıp ketedi al tu’slik batısta ullı tegislikler menen qosılıp 

ketedi. Ha’mme jer dede muzlıqtın’ salıp ketken izleri ko’rinip jatadı. Oraylıq h’a’m shıg’ıs 

Kanadanın’ klimatı ortasha ken’liklerdegi kantinentallıq klimat Atlantika okeannan arqa batısqa 

qaray alıslag’an sayın kontinentallıq artıp baradı. Oblıslardın’ ko’pshilik bo’limin tiken japıraqlı 

tog’aylar (tayga) iyelep atır. Ullı ko’llerdin’ boylarında h’a’m karamatlı lavrentiya da’ryasının’ 

basseyninde klimat ortasha kontinentallı. Bul jerde jawın shashın ko’birek jawıp jazg’ı h’a’m 

qısqı temperatwranın’ arasında ayırmashılıq boladı. Bul jerde tayga aralas tog’aylarg’a ulasıp 

ketedi. Kanadanın’ jawın shashınsız bolatın ullı tegisliklerde dalanlıqlar menen tog’aylı 

dalanlıqlar jaylasqan. Appalach tawları arqa shıg’ıstan tu’slik batısqa qaray 2000km ge sozılıp 

atır. Arqada ol Atlantika okeanına taqalıp baradı. Karamatlı lavrensiya da’ryasının’ alabı 

appalach tawların materiktin’ arqa bo’liminen bo’lip turadı. Tu’slik batıstan okeandı jag’alap 

atlantika boyı oypatı jaylasqan bolıp appalach tawları okeannan awlaq raq sheginip jatadı. 

Appalach tawları ju’da’ buzılg’an eski tawlar. 

 

Lektsiya:21 

Tema. Kubla Amerikanın’ geografiyalıq ornı qurg’aqlıq du’zlisi, h’a’m  tektonikalıq 

o’zgeshelikleri. 

 Rejesi: 

1. Qubla Amerikanın’ geografiyalıq jaylasqan ornına sıpatlama. 

2. Materiktiimn’ qurg’aqlıq du’zilisi h’a’m relefi. 

3. Materiktin’ tektonikalıq du’zilisi. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

 

Qubla Amerika u’lken bo’limi qubla yarım sharda ekvatoryal h’a’m sub ekvatoryal 

poyaslarında jaylasqan. Materiktin’ subtropik h’a’m ortasha ken’liklerine kirip baradı. 

 

Qubla Amerika 5

0

 qubla ken’liktin’ en’ u’lkeni. Materiktin’ en’ batıs shetki noqatı 

Parinyas tumsıg’ı (81

0

 20

1

 batıs uzınlıq) en’ shıg’ıs shetki noqatı bolsa Kabu-Branqu (37

0 

46

1

 

batıs uzınlıq) Materiktin’ ken’ligi 40

0

 shıg’ıs ken’likten qublada 12

0

 25

1

 sh.k. ge shekem 

(Galinas tumsıg’ı) Qublada bolsa 53

0

 54

1

 j.k.ge shekem (%roword tumsıg’ı) dawam etedi h’a’m 

ıssılıq jer arqipelaginin’ shetki qubla ıssılıg’ı jer atawlarındag’ı gorın tumsıg’ı bolıp ol 55

0

 99

1

 

j.k. Shıg’ıs Amerika menen bolg’an geografiya lıq shegarası karip ten’izi daren qoldıg’ınan 

tınısh okeandag’ı Bunavenatwra qoltıg’ına shekem dawam etedi. Panama moyını sha’rtli 

ra’wishte h’a’r eki materik ortasındag’ı shegara dep qabıl etildgen. Qubla Amerikanın’ maydanı 

og’an qaraslı atawlar menen birge 17850 mın’ km kv bolsa sonnan 150 mın’ km kv bo’limi 

atawlarg’a tuwra keledi. 

 Atlantika 

okeanında ekvator jaqınında qubla amerika qurg’aqlarına qubla passat 

ag’ımlarına jaqınlas keledi. Bul ag’ın San-Roko jaqınında eki bo’limge bo’linedi, olardın’ biri 

Gvinya ag’ımı atı menen materik qırg’aqları boylap shıg’ıs-batısqa antil atawlarına , ekinshisi 

bolsa Brazilya ag’ımı atı menen qubla –batıs La-Plata da’ryasının’ quyar jerine ketedi. 

Materiktin’ qubla shıg’ıs a’tiraplarınan suw %olklend ag’ımı o’tedi.  

 

Kontinental plat forma tınısh okeanına qqbla Amerika qurg’aqları jaqınında jaylasqan. 

Ju’da’ ka’mbar ayrım jaylarında ulıwma joq. Materik jag’ında en’ shuqır jayları 7000 m den 

artatın shuqır okean sho’kpeleri bar. Materiktin’ shıg’ıs batıs shama menen 5

0

 j.k. ga shekem 

u’lken oylg’an. En’ u’lken h’a’m qolay buqta Glaqil buqtası. Qublada 30

0

 j.k. g’a shekem 

qurg’aq diyerli oyılmag’an, ba’lent h’a’m keme kirip keliwi ushın qolaysız. Biraq tınısh okean 

qubla bo’limi bo’linip bo’linip ketken boylap jaylasqan ko’plep mayda h’a’m u’lken atawlar 

Chili h’a’m de ıssı jer arqipelakların payda qıladı , materik oyıp kirgen qoltıqlar h’a’m ayrım 

atawları bir birinen ajratıp turıwshı bug’azlar oylı biyik h’a’m tar dur. Qubla Amerikanın’ u’lken 

bo’limin payda etiwshi Qubla Amerika platforması , Gondvananıq basqa bo’limleri menen 

proterazoy menen aqırı h’a’m kmbriydin’ baslarında qosılg’an. Perim da’wiri aqırında taw payda 

bolıw h’a’reketleri pu’tkel Ant geosinplinalı jayılg’an, platforma bolsa ko’terilme h’a’reketler 

orayına aylang’an. Bunın’ na’tiyjesinde qalqanlar g’ana emes qatlam qatlam ko’l-allyuvial 

jınısldarı ko’plegen sinklizalarg’a h’a’m kontinental qarar taptı. Platformada bunday sharayat 

mezazoydın’ birinshi yarımı dawamında saqlanıp turadı. Qubla Amerikada h’a’zirgige uqsas 

klimat sharayatı payda bolg’an. Por da’wiri aqırı h’a’m polyogen dawamında and zonasında 

burmalanıw ko’teriliw h’a’m de vulkanlıq h’a’reketler boldı.  

 

Qubla Amerika oblıstında klimatının’ suwıp ketiwi h’a’m Antarktidan qaplama 

muzlıqlarının’ payda bolıwı mu’na’sebeti menen bul jerge antrak tika florası kirip kele basladı. 

And tawları ko’terilgen sayın olardın’ o’zine ta’n organik du’nyası a’melge keldi, ol 3 flora 

elementinen. Taw ta’biyatı sharayatına maslasqan Neotropik elementten, antraktika elementinen 

h’a’m and tawlarının’ o’zine quram tapqan endemik tu’rlerinen ibarat. 

 And 

tawlarının’ ku’shli ko’teriliwi aqıbetinde taw muzlanıwları, olar h’a’zirgige 

qarag’anda a’dewir u’lken bolg’an, biraq shetki qublanı esapqa almag’anda esh qa’erde tawlar 

shegarasınan shetke shıqpag’an. Materiktin’ qubla batısında sho’giw h’a’m muzlıqlar ishi 

na’tiyjesinde cheliydin’ fordli a’melge kelgen.  

Materiktin’ tektonik du’zlisi h’a’m relefi. 

Qubla Amerika aragrafiyası menen Arqa Amerika aragrafası ortasında bir qansha uqsaslıqlar bar 

shıg’ısta Atlantika okeanı qurg’aqları jaqınında Brazilya h’a’m Gviana tawlıqlar h’a’m de 

Patagonya platası bar. Materiktin’ shetki qubla h’a’m shıg’ıs qubladan onın’ qurg’aqlıqlarında 

mas ra’wishte du’nyadag’ı uzın taw sisteması and tawları yaması qubla Amerika kardiler tawları 

9000 mın’ km ge sozılg’an. Tawlıqlar menen and tawları arasında materiktin’ shama menen 

45O’ iyelegnn, ju’da’ u’lken Amazonka, Orinoko, h’a’m Paragvay –parana pa’s tegislikleri bar. 

Arqa Amerika menen qubla Amerikanın’ orografik ta’repten bir birine uqsalıg’ı h’a’r eki materik 

rawajlanıwı h’a’m struktwrasının’ qubla shetki bo’limleri tınısh okean poyaslırının’ tawlarına 

kiredi, olardın’ u’lken shıg’ıs bo’limleri platforma du’zlisine iye. Biraq qubla Amerikanın’ plat 

forma bo’limi du’zlisi h’a’m rawajlanıwına ko’re Arqa Amerikag’a qarag’anda Afrikag’a 

ko’birek uqsas. Joqarıda aytıp o’tilgen qubla Amerika platforması ju’da’ u’lken Gviana-Brazilya 

menen panama-patagonya plitasınan quralg’an. And zonasına qarag’an jan bawırları perikraton 

batıqlarg’a barıp tutasadı.Bul batıqlar bolsa o’z na’wbetinde and tawlarının’ aldı bo’limlerine 

qosılıp ketken. Qublada sub meridyenal perikraton bu’gilme Chako-Panama senilizatsiyasına 

qosılıp ketken. Platforma teretoryasında tu’rli paydalı qazılmalar bar. Olardın’ qubla Amerika 

kartasında h’a’zirgi geologik du’zlisindegi ayırmashıqları sa’wlelendiriwi bolsa, ekinshi 

ta’repten onın’ geologik ta’repten tegis emes u’yrenilgenligi ko’rsetiledi. 

Qubla Amerika platforması teretoryasında relif Afrika relefine ju’da’ uqsap ketedi. Olardın’ 

ayırmashılıqları tiykarınan ol yamasa bul tipinin’ o’z ara sa’wlelengen. Senik lizalardın’ 

qalqanlarına shetki bo’limleri sondayaq patagonya plitası ba’llent tegislikler h’a’m platoların 

payda qıladı. Batıs Brazilya arqa h’a’m gviana qalqanlarının’ arqa janbawırları ushın en’ tipik 

bolg’an relef ba’lent tegislikler h’a’m geyde ken’, geyde tar da’rya ta’repten kesip o’tken 

tawlıqlar. Brazilya tawının’ arqa batısta parana h’avzasida ju’da’ u’lken maydanların vulkanik 

platolar iyeleydi. And tawlar ıqlımı diyerli bastan aqırına sha parallel yamasa parallel taw 

dizimleri h’a’m taw arasındag’ı vodiylardan payda bolg’an. Ha’zirgi and tawları quramında 

keyingi organik h’a’reketler na’tiyjesinde o’zgergen palezoy struktwraları kiredi. Olar taw 

sistemasının’ oraylıq h’a’m shıg’ıs bolimlerin o’z ishine alg’an. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Lektsiya 22 

Tema: Qubla amerika materiginin’ klimatı h’a’m ishki suwları. 

Reje: 

1. Qubla Amerika materiginin’ klimatına sıpatlama. 

2. Qubla Amerika materiginin’ ishki suwları. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985  

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

Qubla Amerikada, arqa Amerika klimat payda qılıwshı faktor onın’ arografası. Kubla 

Amerika matereginin’ tiykarg’ı bo’limi tropik klimat region arasında jaylasqan bolıp qubladag’ı 

baspa klimat regionları materiktin’ bo’limleri kesip o’tedi materiktin’ geografiya lıq ornı  jıl 

dawamında quyashtan keletin radiatsiyanın’ ko’p mug’darda aymaqları jıl dawamında 120-160 

k/kal sm

2

 jalpı radiatsiya aladı. Materik klimatının’ payda bolıwında tikarg’ı payda etiwshi relef 

bolıp esaplanadı.Batıs h’a’m arqada and tawları okean h’a’m ten’izlerden kirip keliwshi h’awa 

massalarına tosıq qıladı. Sondayaq materik qurg’aqlarınan ag’ıwshı Gviana h’a’m Brazilya jıllı 

klimat peru h’a’m folklend suwıq ag’ımlarının’ materik klimatına ta’siri u’lken. Na’tiyjede 

Gviana h’a’m Brazilya tawlıg’ında ıg’allıqtın’ bir bo’limin qaldıradı. Materiktin’ shıg’ıs shetinde 

yarım sharlardag’ı passatlar h’a’r bir yarım shardın’ jaz ma’wsimlerinde ko’brek musson 

samalları ta’sinde samal keltiredi. Arqa Amerika maksimomı ta’sirinde materiktin’ arqa 

teretoryalarında arqa h’a’m batıs passat shamalları kirip keledi h’a’m Gviana tawlıg’ına h’a’m 

pa’s tegiosliklerine ishki teretoryalarına h’a’m arinoko pa’s tegislikleri bo’limine jawın ko’p 

jawmay bul teretoryalarg’a tiykarınan  ıg’allıqtı jog’altıw samallar esiwine sebep boladı. Qubla 

Amerika maksimumının’ ta’sirinde Brazilya h’a’m La-plata tegisliklerine musson samalları 

ta’sirinde ko’plep jawın kirip keledi. Materiktin’ batıstan keletin ıg’al ten’iz basseyni and tawları 

tosıp qalg’anlıg’ınan shıg’ısta bolsa salqın ag’ımlar h’awa payda bolg’an orayg’a alıp keledi. 

  

Materik 

klimatına ta’sir etiwshi belgili faktorlardan biri bul atmosfera tserkulyatsyası 

qubla Amerikanın’ u’lken bo’limi atmosfera tserkulchtsiyasının’ en’ belgili tipi h’a’r eki yarım 

sharda passat tserkulyatsyası. Atlantika basım maksimumının’ batıs ta’repi bolıp siyrek ıg’al 

tropik h’awa massaları o’tedi. Materiktin’ shetki qubla batıstan  ıg’al h’awa massaları kirip 

keledi. And tawları menen tosılıp qalg’an h’a’m shıg’ıstan suwıq ag’ımlar o’tetin patagonya 

ortasha ken’liklerdin’ qurg’aq kontinental h’awa massaları orayg’a aylanadı. Sonın’ 

na’tiyjesinde materiktin’ barlıq arqa bo’limi iyul da qubla batıs musson keltiretin ıg’al ekvatoryal 

h’awa ta’sirinde boladı. Brazilya tawlıg’ında joqarı basımlı h’a’m qurg’aq h’awa rayı qarar 

tabadı. Tawlardın’ qubla shıg’ıs passatlar ta’sirinde bolg’anı ushın bug’an a’dewir mug’darda 

jawın tu’sedi, biraq bul jawın mug’darı jazda kem boladı.  

  

Tınısh okean oraylıq bo’liminde iyulda h’a’m yanıardag’ı 30

0

 j.k. dan ekvatorg’asha 

qubla batıs arqalar u’stin turadı, olar suwıq peru ag’ımı suwları u’stinde qırg’aqqa parallel esip, 

sol ken’liklerden tınısh okeanı payda h’awa rayının’ a’dewir qurg’aq keliwine sebep boladı.  

Materik klimat regionı h’a’m oblastları.    

Qubla Amerikanın’ tiykarg’ı bo’limi ekvatoryal, sub ekvatoryal h’a’m tropik klimat 

regionlarında jaylasqan. Bul shetki tropik h’a’m regionlarına kirip baradı. Qubla Amerikada 

ekvatoryal klimat regionı barlıq Amazonka pa’s tegisligin Gavina tawlıg’ı menen orinako pa’s 

tegisligi og’an tutas bo’limlerin o’z ishine aladı. Bul region jıl boyı jawınlardın’ ko’pligi h’a’m 

temperatwrasının’ birdey joqarı (+24

0

 +28

0

) menen qarakterlenedi. Jıllıq jawın mug’darı tu’rli 

bo’limge 1500 mm den 2500 mm ge bolıp tınısh okean mug’darı jılına 5000-7000 mm ge jetedi. 

Bul regiong’a jawınlardı  jıl boyı qubla h’a’m qubla batıs samallar keltiredi. Amazonka pa’s 

tegisliginde jawınlardın’ tiykarg’ı bo’limi ekvatoryal h’awa massalarındag’ı konvektiv 

na’tiyjeesinde payda boladı. 

 Qubla 

Amerikanın’ arinoko pa’s tegisligi, Karip ten’izi Gviana pa’s tegisligin o’z ishine 

alg’an barlıq shıg’ıs bo’limi sub ekvatoryal klimat regionında jaylasqan. Sub ekvatoryal 

klimatının’ o’zine ta’n belgileri jawınlardın’ ma’wsimlik almasınıwı bul teretolryanın’ barlıq 

bo’liminde sa’wlelengen. Qubla yarım sharda Brazilya tawı Amazonka da’ryasının’ ag’ımında 

ekvatoryal mussonlar menen baylanıslı jawın gershilik da’wiri dekabr ayının’ may ayına shekem 

dawam etedi, bunda jawın jug’darı ekvator ta’rep arta baradı. Qısta passat kirip kelgende jawın 

jawmaydı. Brazilya tawı ıssı okeanınan passatlar kirip kelip tawlarg’a urılatın arqa bo’limindegi 

qısta h’a’m jawın jawıp turadı ortasha jıllıq temperatwra +28

0

 +30

0

 shekem keledi.  

 

Qubla Amerika qubla yarım sharında tropik regionınna kirip baradı. Brazilya tawının’ 

shıg’ıs h’a’m qubla shıg’ıs bo’limleri passat klimatı oblısta jaylasqan bolıp bul jerde atlantika 

okeanınan esiwshi tropik h’awa ag’ımları  jıl boyı h’awa keltiredi. Bul klimat jawınlar rejimi 

h’a’m mug’darına ko’re amazonka pa’s tegisligi klimatqa usas biaraq en’ ıssı ay menen en’ 

suwıq ay temperatwrası parqının’ a’dewir u’lkenligi menen xarakterlenedi. Tropik regionının’ 

materik ishkeri bo’limindegi klimat qurg’aqlıqları boylap jawınlar maksimumı jazda tuwrı keledi 

h’a’m qısqı qurg’aq ma’wsim sa’wlelenedi. Bul klimat atakama sho’linde sa’wlelengen. 

Atakama sho’li tınısh okean maksimumının’ shıg’ıs bo’limi h’a’m temperatwra inversiyası 

ta’sirinde joqarı ken’liklerde h’a’mme waqıt quwıq h’awanın’ h’a’m ku’shli peru ag’ımının’ 

suwıq suwlarının’ ag’ıp kliwi na’tiyjesinde payda boladı. Hawa ıg’allıg’ı 80O’ jetken h’alda 

jawınlar ju’da’ az boladı. subtropik klimat regionı 30

0 

-40

0

 qubla ken’likler arasında jaylasqan 

bolıp Brazilya h’a’m onın’ qubla Panpanın’ shıg’ıs teretorya ıg’al sub tropik esaplanadı.  

 Ayrım waqıtlarda qubladan suwıq h’awanın’ kelip keliwi temperatwranın’ o

0

 pa’seyip 

keliwine alıp keledi. Jawın mug’darı 500 mm den aspaydı sonın’ ushın bul teretoryada qurg’aq 

sub tropik oblıst payda boladı.  

Qubla Amerika matereginin’ ishki suwları. 

 

Qubla Amerika materegi bo’limi da’rya bo’limi jaqsı rawajlang’an bunın’ tiykarg’ı 

sebebi materiktin’ klimatı tariyxıy h’a’m relif du’zlisi esaplanadı. Materiktin’ bas tiykarg’ı suw 

ayırg’ıshı and tawları esaplanadı. Tınısh okeanına quyıwshı da’ryalar kem da’ryalardın’ tiykarg’ı 

jawın suwları esaplanadı qubladag’ı bazı da’ryalardın’ toyınıwında muzlarının’ aqimiyeti u’lken.  

 Materik 

da’ryalarının’ o’zine ta’n belgileri olar ko’p sharsharalar payda qılıp ag’adı. 

Da’nyadag’ı en’ biyik shar shara arenoko da’ryası cherin ırmag’ında Anh’el sharsharası 1054 m. 

Parana da’ryasındag’ı iguasou sharsharasının’ eni 4km ge jaqın 275 ten artıq payda qılıp ag’adı.  

Amazonka. Materiktin’ en’ iri da’ryası esaplanadı. Basseynin’ maydanı 7mln kv km den artıq 

uzınlıg’ı bas ırmag’ı mmenen 3800 km. Bul ko’rsetkish jer sharındag’ı barlıq da’rya ag’ımların 

15O’ payda etedi tiykarg’ı ırmag’ı Maranton esaplanadı h’a’m 4900 m ba’lentlikten baslanadı. 

Bul  ırma pa’ske tu’sken sayın ukayali ırmag’ı menen qosılıp amazonka atın aladı. Da’ryanın’ 

500 den artıq  ırmag’ı bar. Ten’iz suw ko’teriliwinin’ payda bolg’an tolqınlar da’rya ag’ımına 

qarsı 1000 km ishki bo’limine kirip baradı. Da’ryalarg’a jılına eki ma’rte suw ko’teriledi. 

Parana-da’rya ba’sseyninin’ ulıwma maydanı 4 mln km kv. Parananın’ uzınlıg’ı 4000 km 

a’tirapında. Da’ryanın’ tiykarg’ı  ırmaqları esaplanadı. Riu-Grande h’a’m paranayba Brazilya 

tawlıqlarınan baslanadı. Perana da’ryasının’ ja’ne bir tiykarg’ı  ırmag’ı paragvay da’ryası 

esaplanadı. Ekeu’i qosılıp parana atın aladı.  

Orinoko-da’ryanın’ uzınlıg’ı 2730 km basseynin’ maydanı 1mln kv km. Da’rya Gviana 

tawlarınan baslanadı. Da’ryanın’ baslanıw bo’liminde o’zine ta’n kosigiyara da’rya menen 

birgelikte Amazonkanın’ Reyu-Negru ırmag’ı menen baylanısqan boladı. Atlantika okeanına 

quyılıwında uzınlıg’ı 200 km artıq delta payda boladı. 

Ko’lleri. 

 

Materik ko’llerine onsha bay bolmasada onda tektonik muzlıqlar na’tiyjesinde a’melge 

kelgen vulkanik h’a’m laguana ko’lleri bar en’ biyik ko’li Tiy tiykaka. Ol and tawlarının’ orta 

bo’liminde ten’iz bo’limine 3800 ba’lentlikte jaylasqan bolıp maydanı 8300 km kv en’ shuqır 

jayı 300-400 m bunnan tısqarı atantika okeanı qurg’aqlıqlarda laguana tipi ko’lleri bar bolıp 

olardan en’ biyik materik arqada marakay ko’li uzınlıg’ı 200 km ge jetedi suwı mazalı. Ayrım 

ten’iz suwı ko’terilgen paytlarda ko’l suwının’ ko’teriliwi gu’zetiledi. Materiktin’ qubla shıg’ıs 

a’tiraplarında Patus h’a’m Lagamerin ko’lleri jaylasqan bolıp olar okeanda anujaralib qalg’an. 

Materiktin’ topıraq h’a’m o’simlikleri. 

 

Qubla Amerika topıraq-o’simlik timpinin’ a’dewir h’a’r tu’rliligi h’a’m onın’ mın’lap 

o’simlik o’z ishine alıwshı florasının’ a’dewir baylıg’ı menen ajralıp turadı. Bul belgili qubla 

Amerikanın’ arqa yarım sharındag’ı sub ekvatoryal menen qubla yarım shardag’ı o’zgeriwshen’ 

region arasındag’ı sondayaq materiktin’ rawajlanıw menen baylanıslı. Materiktin’ qubla bo’limin 

antraktika florası du’nyasına kiredi. Qubla Amerika florasının’ en’ belgili endemik shan’araqları 

anannasdashları kaktusdashlar h’a’m b. kiredi. Qubla Amerika florası insaniyatqa ko’plegen 

qımbat baqa o’simlikler beredi, bul ma’deniy o’simlikler tek batıs yarım sharda emes onnan 

tısqarı h’a’m tarqalg’an. Olarpdın’ en’ birinshi kartoshka bolıp ol da’slep peru h’a’m boliviya 

and tawlarında chelida sondayaq cheloya atawında jetistirilgen. Qubla Amerikada, Afrikada 

shuraytın barlıq tu’r topıraq o’simlik qatlamı tipleri bar qubla Amerikanın’ o’simlik qatlamında 

tropik xarakterli. Brazilyada qızıl meterit topıraqlarındag’ı tepik savannalar kompas delinedi 

Brazilyalıqlar karnawbaniy o’mir teregi dep biykarg’a aytpag’an. Gran-chako tegisliginde 

qurg’aqshıl regionlarında qon’ır ren’ qızıl topıraqlarda tikenli jazarlar h’a’m siyrek tog’aylar 

tarqalg’an. Shala sho’llerde bolsa boz h’a’m qrn’ır topıraqlar tarqalg’an.