Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti
Poleogende tuwrıraq Poleotsende (
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Pleystotsen.
- Mezolit.
- 2. Tınısh okeanına ta’biyiy geografiyalıq sıpatlama. 3. Atlantika okeanına ta’biyiy geografiyalıq sıpatlama.
- 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g.
- 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y. Hind okeanı.
- Jag’aları ten’izleri h’a’m atawları
- Materiklerdin’ okean ta’biyatına ta’siri
- Okeanda adamnın’ xojalıq islerinin’ tu’rleri.
- Jag’aları, ten’izleri h’a’m atawları.
- Okeanda adamnın’ xojalıq islerinin’ tu’rleri.
- Lektsiya 6. Tema: Evraziya materiginin’ geografiyalıq ornı, tektonikası relef o’zgeshelikleri. Reje
- 3. Evropanın’ tektonikalıq du’zilisi h’a’m relef o’zgeshelikleri. A’debiyatlar.
- 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
- Evropanın’ tektonikası h’a’m ulıwma ko’rinisi.
|
Poleogende tuwrıraq Poleotsende (67-58 mln jıl burın) Jer u’stinin’ suwıtıwı «kosmikalıq qıstın’» baslanıwı menen ku’sheyedi, bul geosferanın’ poyaslıq-sektorlıq differentsiyasına baslı sebep boldı. Subekvatoriyalıq h’a’m tropikalıq tog’aylar zonalarının’ arasındag’ı daq tu’rindegi savannalar Batıs Evropa h’a’m Shıg’ıs Qıtay tegisliklerinde ko’rindi. Tawlarda vertikallıq zonallıq sezile baslandı.
Evrazianın’ arqa jag’aları I0 0 a.k. deyin jılıstı. Evraziyanın’ 60-70 0 ken’liklerinde subtropikalıq tog’aylar o’sti, al orta ken’likte okean janındag’ı sektorda qızıl topraqta ma’ngi jasıl h’a’m ma’wisimli ıg’allı (paltava) tog’aylar o’sti. Demek bul jerde klimat jıllı h’a’m jeterlidey ıg’allı boldı.
Araviya h’a’m Saxarada qurg’an tog’ay savannalar tipindegi siyrek tog’aylar rawajlang’an. Ma’ngi jasıl tog’aylarda a’piwayı maymıllar payda boldı.
Arqa h’a’m Qubla Amerika ken’ bug’az benen ajıralıp turg’an. Golfstrim h’a’m Kurosio ag’ısları bolmag’an tek g’ana ken’ okean ag’ısları u’stemshilik etken. Arqa polyar okean Atlantika menen baylanısta bolmag’an. Kordiler h’a’m And tawları h’a’zirgidey biyik bolmag’an h’a’m ortasha
(poyası ) ken’likte –batıs, al ekvatoriyalıq poyasta shıg’ıs h’awa massalarının’ jıljıwı u’stemshilik etti.
Oligotsende keyin ala suwınıw protsessi dawam etedi. Evraziyanıın’ arqa bo’leginde (76- 86 0 a.k.) ortasha klimat poyasında ken’ japıraqlı tog’aylar zonası payda bolg’an. Ha’zirgi waqıtları bul tog’aylar batıs sektorda 43-55 0 a.k. arasında jaylasqan. Evraziyanın’ arqasında jaylasqan tawlarda aralas tog’aylar o’sken, al qublada ken’ japraqlı tog’aylar o’sken. Kontinentallıq sektor ja’nede u’lken differentsiyag’a tu’sip ken’eyedi. Onın’ orayın- dalalar, arqasında tog’ay- dalalar al qublasında savannalar iyelegen, olar o’z gezeginde saxara h’a’m Hindostannın’ Samoli yarım atawında tarqalg’an.
payda boldı, Atmosferanın’ h’a’reket etiwshi orayları, okean ag’ıslarının’ h’a’zirgi zaman sisteması du’ziledi, Arqa muz okeanı h’a’m Atlantikag’a baylanısadı. Jer u’stinin’ keyin ala suwınıwı dawam etti, Eotsennen Meotsengge deyin ortasha planetarlıq temperatura 6 0 qa tu’sti. Miotsen ( 25-9 mln jıl) Miotsende zonnallıq strukturanın’ keyin ala quramalasıwı dawam etedi. Evraziyanın’ arqa tegisliklerinde aralas tog’aylar zonası payda boladı, okean qası sektorlarında 50 0 a.k. te arqalaw jaylasqan. Aldıng’ı tog’ay zonaları kishireyip qublag’a qaray jılısqan. 30 0 a.k. deyin kontinentallıq sektorda qublag’a qaray jılıstı.
Rus tegisliginin’ qublasın dalalar zonası iyelegen. Meotsende ma’n’gi
jasıl tog’aylarda adam tarizli maymıllar jasag’an.
0 a.k. shekem tog’aylar iyelegen Azor, Gavay maksimumi Sibir antitsiklonı, İslandiya minimumi qa’liplesti. Pleotsennin’ ortalarında adam payda bolg’an.
Bunda tiykarında muz basıw da’wiri boldı.
miynet etken, so’ylegen, kuralları jetilisken,alg’ashqı ja’miyetlik duzim payda bolg’an.
adamlar qa’liplesken. Biraq h’a’zirgi adamlardın’ rassalıq til h’a’m ertedegi ma’deniyatı h’aqqanda gepoteza ramkasınan shıqpay atırmız.
boylap adamlar ken’ tarqalıp jasag’an. Jabayı h’aywanlardı qolg’a u’yretken.
temperaturası (15 0 ) 2 0 joqarı bolg’an.
Qulshilıq ja’miyeti baslang’an.
Jer Orta ten’izi boyında, Meksikada, Qulshilıq ma’mleketler payda bolg’an. Mısalg’a Luksor qalasına 7000 jıl, Damaskqa 3600 jıl, Deli h’a’m Pekinge 3000 jıl, Samarxand, Rim qalalarına 2500 jıl bog’an.
Orta a’sirler (V-XVIII a’) h’a’zirgi waqıtta jer sharında awıl xojalıqı sanaat h’a’m tag’ı basqalar tez rawajlandı. Lektsiya-5. Tema: Du’nya okeanlarının’ regionallıq birlikleri. Reje: 1. Hind okeanına ta’biyiy geografiyalıq sıpatlama. 2. Tınısh okeanına ta’biyiy geografiyalıq sıpatlama. 3. Atlantika okeanına ta’biyiy geografiyalıq sıpatlama. 4. Arqa muz okeanına ta’biyiy geografiyalıq sıpatlama.
1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g. 2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 3. Vlasova. T. V. «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
Hind okeannının’ u’lkenu’ bo’limi qubla yarım sharda jaylasqan. Batısta Afrika qurg’aqlıg’ı menen arqada Evraziya menen shegaralanadı Tınısh okeanınan u’lken Zond atawları h’a’m Avstraliya arqalı bo’linip turadı h’a’m Tasmaniya atawı materiyanı boylap o’tedi. Atlantika okeanı menen iyne tumsıg’ı meridianı boylap o’tedi. Okeannın’ jan’a sızıqları onday iyrek iyrek emes. Arqada eki iri qoltıq qurg’aqlıq ishine kiredi. Bul jerde ten’izlerde bar atawlar salıstırmalı tu’rde az tek g’ana jag’alarında iri iri atawlar jaylasqan. Arqa h’a’m shıg’ıs bo’limlerinde du’nyadag’ı en’ uzın shubay marjan atawları dizbekleri jaylasqan. Okean suwları astında tuwbalr taw dizbekleri oypatlıqlar tegislikler uzın sozılg’an alaplar saylar jaylasqan. Hind okeanda shelf onday u’lken maydandı iyeleydi. Okeannın’ tu’bin ko’p sanlı ta’biyiy likler kesip o’tken. Onın’ batıs bo’leginde suw astı taw qırları sozılg’an ol Afrikanın’ orta atlantik taw qırları menen tutastırıladı. Usı taw qırlarının’ orayındag’ı rift eki litosferalıq plitalardın’ shegarası bolıp esaplanadı, ol jerde jer silkiniwlerde vulkan atawlar bolıp turadı. Riftt arqa bo’legi qızıl ten’izge shekem dawam etedi yag’nıy sog’an shekem sozıladı. Klimatı. Hind okeanının’ klimıtının’ o’zgesheligi onın’ arqa bo’liminde samallardın’ ma’wsimge qaray esiwinen ibarat. Okeannın’ bul bo’limine materik a’dewir da’rejede ta’sir etedi. Sonın’ sebebinen musson samallar o’zgerib qubılıp turadı. Qubla ta’repinde ju’da’ suwıq rayonlar jaylasqan. Suw massaları. Olardın’ qa’siyetleri klimat o’zgesheliklerine baylanıslı, okeannın’ arqa bo’limi anag’urlım da’rejede ısıtılatın h’awanın’ suwlar ag’ıp kelmeytin, en’ jıllı bo’lim bolıp esaplanadı. Bul jerde suw temperatwrası basqa okeanlardın’ sonday ten’izlerdegi suwlarına qarag’anda joqarı turadı. Qublag’a qaray suw tempera twrası o’zgerip turadı. Organizimlerdin’ bo’listiriliwi okean tu’binen relifine h’a’m suw qa’siyetlerine baylanıslı, sonın’ menen birge klimat poyaslarına baylanıslı. Ag’ısları. Okeannın’ arqa bo’liminde ag’ıslardın’ payda bolıwına samallardın’ ma’wsimge qaray almasıwı ta’sir jasaydı ol ag’ıslar sistemasın o’zgertedi. Suwdın’ h’a’reket etiw bag’darın o’zgertedi olardın’ vertikal tu’rinde almasıwına dernek boladı. Okeannın’ qubla bo’limindegi ag’ıslar jer ju’zlik okean ag’ıslarının’ sastav bo’legi bolıp esaplanadı. Olardın’ a’dewir irileri arqa samallardın’ ag’ısı. Okeannın’ jag’a boyları bo’limlerine materiklerdin’ ta’siri. Okean arqa batısqa qurg’aqlıq penen shegaralasadı. Bul jerde tropikalıq h’awa massaları u’stemlik etedi. Okeannın’ bul bo’liminde jawın shashın az boladı, qurg’aqlıqtın’ okeang’a suw derlik ag’ıp kelip tu’speydi, biraq suwdın’ puwlanıw mug’darı joqarı sonın’ na’tiyjesinde suw ku’shli duzlanadı. Kerisinshe, okeannın’ arqa shıg’ıs bo’leginde onı qorshag’an jag’aları uzaqta jaylasqan biyik tawlarg’a jazg’ı musson ko’p jawın shashın alıp keledi. Okeanda adamnın’ xojalıq islerinin’ tu’rleri. Hind okeanının’ ta’biyat o’zgeshelikleri olar menen baylanıslı bolg’an xalıqtın’ iskerligin ko’p jag’ınan anıqlaydı. İlimpazlardın’ shamalawları boyınsha bul okeandı ju’ziw basqa okeanlarg’a qarag’anda erterek baslang’an. Araplar sol da’wirdegi da’stu’r boyınsha qosıq formasında du’zetilgen marshurıtlardın’ geografiyalıq jazıwlarına iye bolg’an. Bizin’ ku’nlerimizge okean ko’p sanlı kemeler ju’retin ten’iz jolları ashıldı. Okenanın’ relef zonası paydalı qazılmag’a bay. Biraq jan’a rawajlanıp kiyatırg’an ellerdin’ artta qalg’anlıg’ı sebepli Hind okeannında balıq awlawshılıq ka’sibi onday u’lken aqimiyetke iye emes.
Fiz-geografiyalı jaqtan ornalasıwı h’a’m ko’lemi.Tınısh okean-bul jerdin’ ju’da’ a’jayıp obiekti. Ol jer planetasının’ u’shten bir bo’legin h’a’m jer ju’zlik okeannın’ ekiden bir bo’legin iyeleydi. Ol basqa okean yaki materiklerden qosa alg’andada u’lken. Okean sozıqlaw ko’riniske iye. Ol a’sirese ekvatorg’a jaqın jerde ken’ sonlıqtan ulıwma alg’anda ol en’ jıllı okean. Okeanda onın’ og’ada ken’ betlerinen payda bolatın okeanlıq h’awa h’a’m suw agımları ju’da’ ku’shli rawajlang’an. Jag’aları ten’izleri h’a’m atawları. Temperatwrasi +25-29 0 C quraydı, ken’liktin’ u’lkeyiwi menen temperatwra to’menley baslaydı. Okeannın’ qubla h’a’m arqasında suw massalarının’ temperatwrası to’men h’a’m suw duzlıg’ı kem. Ulıwma okeanda puwlanıwg’a qarag’anda jawın shashınlar ko’p. Okeang’a ko’plegen darya suwları agıp tu’sedi sonlıqtan suwdın’ u’stingi bo’legi duzlıg’ı bul okeanda basqa okeanlarg’a qarag’anda to’men. Ag’ısları. Okeandag’ı suw betindegi ag’ıslar samallarg’a baylanıslı. Okeannın’ arqa h’a’m qubla bo’liminde aylanba ag’ıslar payda bolg’an. Suwdın’ arqa aylanba ag’ısı arqada passat ag’ımlarının’, Kurasyu,Arqa tınısh okeani h’a’m Kaliforniya ag’ıslarınan quralg’an. Okeandag’ı adamnın’ qojalıq islerinin’ tu’rleri. Tınısh okean kontinentlerdin’ jag’aların juwıp turadı bul kontinentlerde ulıwma eki mlrd tan aslamıraq xalıq jasaydı, yag’nıy olar jer ju’zindegi xalıqtın’ yarımına ten’, jag’a boylarında 30dan aslam ma’mleketler jaylasqan. Okean suwlarında onın’ tu’binde h’a’m jag’alarında alwan tu’rli ta’biyat baylıqları ju’da’ ko’p. Ol baylıqlardın’ a’yemgi zamanlardan aq baslap paydalang’an. Ha’zirgi waqıtta onın’ baylıqlarınan ken’nen paydalanbaqta. Jer ju’zinde awlanatın balıqtın’ yarımı usı okeannın’ u’lesine tuwra keledi. Tınısh okeanı onın’ ta’biyatı h’a’m baylıqları barlıq jer ju’zi ilimpazları ta’repinen izertlenbekte onı izertlewge XIX a’sirdegi rus okean grafiyalıq ekspeditsiyaları u’lken u’les qostı.
Atlantik okeanı fiz geografiyalıq jaqtan jaylasıwı h’a’m ko’lemi. Grelandiya, İslandiya h’a’m Skandenaviya yarım atawlardan bo’lip turg’an bug’az arqalı o’tetin sha’rtli sızıq Atlantik okeannın Arqa muz okeanı menen shegarası bolıp qızmet etedi. Okeannın’ geografiyalıq jaylasıw o’zgesheligi onın’ arqadan qublag’a qaray u’lken uzınlıqqa sozılıp jatır. Ol ortasha ken’likte en’ u’lken ken’likte jatadı h’a’m ekvatorg’a qaray tarayıp baradı. Bul bizin’ planetamızda ekishi u’lken okean.
Okeannın’ jag’aları arqa yarım sharda ju’da’ ku’shli bo’leklerge bo’linegen. Al kubla yarım sharda azımaz bo’lingen. Okeanda ishki h’a’m sırtkı tenizlekr ko’p. Atlantiika okeanında ko’p sanlı atawlar jaylaskan. Olardın’ ko’pshiligi materrikke japkın jaylaskan. Teren’ligi h’a’m suw tu’binin’ relefi. Atlantikanın’ ortasha terenligi Tınısh h’ind okeanlarının’ teren’liginen sayızlaw, maksimal teren’ligi 9207 m ge jetedi. Okeannın’ a’dewir bo’legin shelf iyeleydi. Onın’ maydanı basqa okeanlarg’a qarag’anda u’lken. Sonlıqtan bul jerde suw tu’binde h’a’m suw tu’bi aylanısında balıqlardın’ jasawı h’a’m uwıldırıq shashıwı ushın qolaylı orınlar ko’p ushırasadı.
onın’ klimat sharayatlarının’ ju’da’ alwan tu’rli ekenligin aldın ala anıqlaydı.
Suw massaları. Okean betinin’ suw massalarının’ ortasha temparatwrası Tınısh h’a’m H’ind okeanlarındag’ıg’a qarag’anda a’dewir to’men bunın’ bunday bolıwı sebebi suw betinin’ salıstırma tu’rde az jalıwınan, olardın’ intensiv aralasıp turıwınan sondayaq Arqa muz okeannın’ h’a’m Antraktidan ag’ıp keletin suwlar onın’ jag’alawında jaylasqan qurg’aqlıqtın’ ta’biyatına u’lken ta’sir jasaydı. Basqa okeanlardan ayırmashılıg’ı Atlantika okeaninda ko’pshilik jag’dayda bag’darı ken’lik boyınsha emes, meridyanlardın’ uzınlıg’ına qaray bet alg’an ag’ıslar payda boladı. Bul ag’ıslar basqa okeanlarg’a ag’ıslarg’a qarag’anda suwdı tez ag’ızıp aydap baradı, demek jıllılıqtıda suwıqlılıqtıda bir geografiya ken’likke alıp baradı. Qubla yarım sharda muzlıq jag’daylar arka yarım sharg’a qarag’anda qattılaw. Antarktidanın’ muzlıqlarınan ogada u’lken ko’lemdegi aysbergler payda boldı.
Bul ta’sir ba’rinen burın da’rya suwlarının’ qurg’aqlıqtan aytarlıqtay h’a’m salıstırma tu’rde bir tegis bo’listirilgenlik ken’lik boyınsha ag’ıwında ko’rinedi. Da’ryalar okeanga tek g’ana dushshı suwlardag’ı g’ana alıp barıp koymastan, al onın’ menen birge azıqlıq, sonday-aq pataslawshı zatlarda keledi.
Atlantika okean ko’p sanlı ta’biymiy baylıqlarına iye. Okeannın’ h’a’r eki ta’repinde ekonomikalıq jaktan rawajlangan du’nya ju’zi elleri jaylaskan. Bul jerde jer ju’zinde xalkı ju’da’ tıg’ız eki iri oray jaylaskan. Atlantika okeanında ten’ız jollari, balıqshılıq h’a’m paydalı kazılma baylıqlarıda bar.
Fiz-geografiyalıq jaqtan jaylasıwı h’a’m onın’ ko’lemi. Okean Arktikalıq oraylıq bo’liminde jaylaskan, ol arka polyus do’geregindegi og’ada ken’ territoriyanı iyeleydi, bul teretoryag’a o’zi materiklerdin’ sbaylas bo’limleri arqipelaklar h’a’m atawlar kiredi. Jag’aları, ten’izleri h’a’m atawları. Okean jag’aları klimat shegaraları qatan’ qolaysız bolg’anlıqtan bul jerge xalıq az h’a’m xojalıq jag’ınan to’men o’zlestirilgen. Ko’pshilik bo’limleri sırtqı ten’izler bolıp biraq ishki ten’izlerde bar. Okeanda atawlar ko’p olar materiklerge jaqın jaylasqan Teren’ligi h’a’m tu’binin’ relefi. Arka muz okeanı barlıq okeanlaprga salıstırganda en’ sayızı. Onın’ maksimal teren’ligi 5449 m. Okean tu’binin’ relefi sheliftin’ u’lken u’les ko’rsetetug’ını h’a’reketli onın’ ken’ligi 1300-1500 km jetedi shelif okean maydanının’ 3 ten ko’birek bo’legin quraydı. Bul okean rus ilimpazları Lamanosov, Mendellev atları menen atalgan suu astındagı klimatı bar. Okeannın’ polyarda jaylasıwı aqwalı onın’ klimatının’ o’zgesheligin bildirmeydi. Jıl dawamında okean u’stinen aktikalıq h’awa massaları o’sip turadı. Qısta ortasha h’awa temperatwrası –20 0 tan 40 0 shekemgi aralıqta bolsa, al jazg’ı da’wirde 0 0 jaqın boladı. Okean u’stinde en’ ku’shli suwıq -50 0 ga shekem suwıydı. Ag’ısları batıstan h’a’m qubla batıstan samallardın’ ta’siri menen arqa atlantikadan arqa muz okeanına arqa atlantika ag’ıslarınan jıllı suwları pa’tli ag’ıp keledi. Bul jıllı ag’ıslar ag’ıp kelip İrak bug’azınan Grelandiyag’a qaray o’tiwshi ag’ıslar okeanda belgili da’rejede bolıp suw betleri keri bag’darg’a qaray ag’adı. Muzları. Muzlardın’ bolıwı Arqa muaz okeanının’ en’ xarakterli o’zgesheliklerinin’ biri. Muzlardın’ payda bolıwına h’a’m suw betlerinin’ h’a’wiri az duzlı bolıwı menen baylanıslı, o’ytkeni suw betleri materikten ag’ıp keliwshi da’ryalardın’ ko’pliginen dushshılanıp turadı. Okeandag’ı tirishilik. O’simlik h’a’m h’aywanatlar du’nyasının’ tirshilik etiw sharayatları okean orayında h’a’m ten’izlerdin’ shetlerinde keskin ajıraladı. Bul jerde klanktler morj tiulenler jasaydı. Okeanda adamnın’ xojalıq islerinin’ tu’rleri. Okeannın’ suwıq suwları tirshiliktin’ rawajlanıwına az ta’sir jasaydı. Olardın’ o’nimdarlıg’ı az boladı. Tek atlantika do’geregindegi jerlerde vadarosler h’a’m balıqlar
awlanadı. Okeannın’ qatal ta’biyatı paydalı qazılma baylıqlardı izlep tabıwg’a qıyınshılıq tuwdıradı. Lektsiya 6. Tema: Evraziya materiginin’ geografiyalıq ornı, tektonikası relef o’zgeshelikleri. Reje: 1. Evraziya materiginin’ geografiyalıq jaylasqan ornına sıpatlama. 2. Evraziyanın’ paleogeografiyalıq rawajlanıw tektonikası. 3. Evropanın’ tektonikalıq du’zilisi h’a’m relef o’zgeshelikleri. A’debiyatlar. 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g. 2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
Jerdin’ en’ iri materigi-Evraziya, S=54 mln. km kv. yag’nıy kurgaklıqtın’ 37 protsentin iyeleydi. Matenrik h’a’mme okeanlar menen korshalgan h’a’m arka yarım shardın’ barlıq geografiyalıq poyaslarında jaylaskan. Arkadan tu’slikke sozılganı segiz mın’ km, batıstan shıg’ısqa on altı mın’ km. En’ shetki nokatlar, Chelyuskin tumsıg’ı (77 S 43 S a.k.), Piay tumsıg’ı (1S, 16 a.k), Rok tumsıg’ı (9 S 34 b.b.) h’a’m Dejenev tumsıg’ı (169S 40 b.b.). Evraziya du’nyanın’ eki bo’legine-Evropa h’a’m Aziyag’a ayırılgan. Bul da’stu’riy tariyxıy tiykar, fiz geogr katnasta bul bo’liniw bolıp keledi. Evraziya baska materikler menen tıg’ız baylanısta, Afrika menen shegarası sha’rtli tu’rde Suets kanalı arkalı o’tedi. Arka Amerikadan Bering bug’azı ayırıp tur. Qubla Shıg’ısta materiklik atawlar sisteması Aziyadag’ı Avstraliyag’a u’zik ko’pir payda etip tur. Paleografiyalıq rawajlanıw o’zgeshelikleri. Evraziyanın’ payda bolıwı u’sh Kembriyge shekem platformalar menen baylanıslı. Evropalıq. Sibir h’a’m Qıtay. Proterozoydın’ aqırında olardın’ arasında geosinkinallıq poyaslar bolgan. Ural Tyan-Shan Evropanı Sibirden ayırıp turg’an. Evropa batısta Atlantikalıq geogsinklinal poyası menen Tu’slik tamannan Alp Gimalay geosinklinal poyas Gondvanadan ayırıp turg’an.
Rz Taw payda bolıw h’a’reeketler, qurg’aqlıqtın’ maydanın ko’beytti. Geosinkl, oblastının’ kemeyiwi sebebinen. Ertedegi Rz Sibir platforması tu’slikte Baykan tawları payda bolgan. Yag’nıy h’a’zirgi Sibirdin’ tu’slik bo’limindegi tawlar.
Kaledon orogenlik h’a’reketleri na’tiyjesinde Evropa platforması Arqa Amerika platforması menen qosıladı. Arqa Atlantikalıq materik payda boldı. (Eria). Alp
Qatparlanıwı. Mz aqırında baslanıp Alp Gimalay h’a’m Tınısh okean geosinklinal poyaslarına ken’ tarkaladı. Sonnı menen birge Lavraziya Arka Amerika h’a’m Evraziyag’a ayırıladı, olarpdın’ arasında Atlantika okeanının’ oypatı payda boldı. Alp Gimalay geosinklinal poyası bul da’wirde kemeyedi. Gondvona bir katar platformalarg’a bo’lip ketedi. Evraziyanın’ h’a’zirgi tu’ri Alp da’wirinde payda bolg’an. Taw payda bolıw h’a’reketleri neogen h’a’m to’rtinshi da’wir dawam etedi. Neogen aqırında Evraziyag’a Araviya h’a’m Hind platforması qosıladı, Hind-Gang h’a’m Mesopotamiya taw aldı batıqları jatqızıqlar menen toltırıladı.
Evropa ko’leminin’ kishi bolıwına karamastan, onın’ gelogiyalıq du’zilisi h’a’r qıylı bolıp keledi. Shıg’ısta a’yemgi platformalıq strukturalar basım boladı. Bul strukturalarga biyik emes, salıstırmalı az tilkimlengen payda bolgan tawlar h’a’m jas platformalar iyelep atır. Evropalıq platformalardın’ tiykarında Kembriyge shekemgi metamorflıq jınıslar jaylaskan, olar Arka batısta jarıkka shıg’adı. Baltik kalkanı tu’rinde. Onın’ territoriyası teniz benen jabılmagan h’a’m ko’teriliw tendentsiyası baklanadı. Paleozoy h’.t.b. tektonikalıq protsessler tutas h’a’reketler tu’rinde h’a’m sonın’ menen birge u’ziliw dispokatsiyalar tu’rinde ko’riniste boladı. Baltik kalkanı tu’slik ta’repte Arka h’a’m Baltik tenizleri rayonında Kembreyge shekemgi fundament kalın’ ten’izli h’a’m kontenentallı jınıslar menen kaplangan. (10 km shekem). Bul tektonikalıq uchastka Evropa platforması plitası bolıp keledi. Evropa
platformasının’ batıs h’a’m tu’slik batıs shetlerinde Kadedon strukturaları jaylaskan. Birak h’a’zirgi waqıtta Kaledon taw poyasınan Skandinaviya tawları. Arka Shotlandiya, Uels, İrlandiya tawlıg’ı saklangan. Olar kuramı boyınsha h’a’r kıylı jınıslardan kuralgan, olardın’ ishinen qızıl renli peschanikler. Slanetsler, izvestnikler basım boladı, ko’plegen granitli intruziyalar menen buzılgan. Evropanın’ tu’slik bo’liminde kaynazoy qatparlanıwı ku’shli rawajlang’an, olardı Evraziya geosinklinal poyastın’ Alp oblastı dep ajıratadı. Bul alp geosinklinal oblasta srednıy massiv rolin atqaratug’ın ken’ qattı epigertsin bloklardın’ bolıwı menen tu’sindiredi. Oraylıq bo’limi Alp, arqa shıg’ısta Alp tawı Karpat h’a’m Stara Planina tawlarına o’tedi, tu’slik shıg’ısta Dinar tawlıg’ı, Pinda qırı, Krit h’a’m Kipr atawlarınan o’tedi. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|