Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti

 

 

Lektsiya 11. 

Tema: Aziyanın’ geografiyalıq ornı klimatı h’a’m ishki suwları. 

Reje: 

1. Aziyanın’ geografiyalıq ornına sıpatlama. 

2. Aziyanın’ klimatı h’a’m onın’ tarqalıw geografiyası. 

3. Aziyanın’ ishki suwlarına sıpatlama. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

Materiktin’ geografiyalıq jaylasıw ornı h’a’m onın’ u’lken razmeri okeanlardın’ ta’siri 

relef Evraziyanın’ klimat sharayatının’ h’a’r qıylı bolıwına alıp keledi. Evraziya qurg’aqlıqtın’ 

iri massivi bolg’anı ushın ulıwma planetalıq tserkuliyatsiyalıq sharayatlardın’ u’stine regionallı 

tserkulyatsiya qosıladı. En’ ku’shli ta’sir etetug’ın barikalıq sistemalardan Aziya maksimumı 

onın’ ta’siri Evropag’a shekem jetedi, al Atlantikanın’ h’awa massaları Gindikush tawlarg’a 

shekem ta’sir etiwi mu’mkin.  

 Evropa 

basım bo’limi ortasha poyasta jaylaskan. Arka jag’awları Subarktik h’a’m atawlar 

Arkt. Poyasta Jer orta ten’izlik-subtropik poyasta. 

 Evropanın’ batıs bo’liminde Atlantiikadan keletug’ın h’awa massası ku’shli ta’sir etedi, 

sonın’ ushın bul jeerde ten’izli ortasha klimat oblastı bolıp keledi. Arka territoriyag’a Arktikalıq 

h’awa massası tez-tezden kelip turadı. Geypara jaeg’daylarda Alp h’a’m Piriney tawlarına 

shekem jetip baradı. Tu’slik Evropa tropikn’alıq h’awa massasının’ ta’siri astında boladı. Shıg’ıs 

Evropa jıl dawamında batıs samllar ta’siri astında boladı, birak shıg’ıs ta’repke jıljıp Atlantika 

h’awa massası kontenentallıq mug’darı kemeyip baradı. 500 mm Ukrayna. Rossiyada Oralga 

shekem. Shıg’ıs Evropa tegisliginin’ tu’slik bo’liminde 200 mm shekem jetedi. 

 Atmosferanın’ tsirkulyatsiyası, qısta Evropada. Arkada Atlantika jaylaskan İslandiya 

minimum h’a’m Sibir maksimum (Aziya) anıqlandı. Usı waqıtta ba’lent qısım Arktikag’a da 

xarakterli. 

 

Qısta okeannan kurgaklıqqa keletug’ın h’awa, klimat jumsaradı. Batıs Evropada on’ 

temperaturalar basım boladı. Yanvar ay 

ındag’ı 0 S tag’ı ezotema Norvegiyanın’ tu’slik-batıs 

(bergen) Yuotlandiya yarım atawı, Berlinnin’ u’stinen Belgradqa shekem o’tedi. Usı izotemadan 

batıs ta’repinde orta yanvar aylarının’ temperaturası on’ bolıp keledi , 

 Batıs samallapr kattı  ıg’allangan sonın’ ushın Evropanın’ a’sirese batıs bo’limi jawın 

shashınga bay boladı. Qar qatlamı jıldan tegisliklerde Bergen-Gamburg-Vena-Belgrad sızıg’ınan 

shıg’ıs ta’repinde payda bolgan. %ennos arka bo’liminde qar qatlamının’ uzınlıg’ı 6-7 ayg’a 

shekem tu’slik rayonda 1-2 ay. Dunay tegisliklerinde 3-4 h’a’pte. Britaniya. %rantsiyada kar 

jawganı menen tez erip ketedi. 

 Evropada 

atmosferanın’ tsirkulatsion o’zgesheliklerine baylanıslı  qısqı rejimnin’ 3 tipin 

jaratadı:-Normal jıllı, qattı, suwıq,  Normal shamal menen on jılda segiz ma’rte boladı, 

temperatura tu’slik batısta arka shıg’ıs ta’repke to’menleydi. 

 

Jıllı  kıs shama menen on jılda bir ret. Atlantika jıllı h’a’m ma’wsimli arka turaklıg’ı 

menen xarakterli. Usınday jılları oraylıq Evropa, Polshada kar katlamı ko’p bolmaydı h’a’m 

da’ryalar katpaydı. 

 Qattı suwıq qıs on jılda bir ret. Suwıq qısta Sibir (aziya) antitsiklonının’ kishi batıs 

Evropag’a shekem jetedi. Gey para waqıtları. Sibir antitsiklonının’ jag’ası jergilikli 

maksimumg’a aylanadı. Ja’ne bir sebep birak ol siyrek Artika h’awa massası kirip keliwi. 

Ortasha Evropa temperaturası -20 -25 S qa shekem to’menleydi. Gey para jag’daylarda Alp 

tawlarınan o’tip Apinin yarım atawına shekem o’tedi. 

 

Jaz. Normal jaz on jılda jeti ma’rte. Temperatura arkadan tu’slikke ko’teriledi. Tu’slik 

shıg’ıs (Rum, Bolt,) iyulde -30 S qa shekem. Jazg’ı jawın shashın mug’darı arkadan tu’slikke 

kemeyedi. 

 Salqın  ızgar jaz on jılda eki ma’rte kaytalanadı. Bul atlantika suwıq ten’izli h’awa 

ma’wsimi intensiv keliwine baylanıslı h’a’m usı uakıtta Arktikalıq h’awa tez-tezden aralıq 

Evropadan o’tip keledi. Usınday jılları ba’h’a’rgi suwıq tu’siw uzak wakıt jawınlı th’a’m salkın 

h’awa rayı bolıp turadı. 

 

Jer orta ten’izi boylarında salqın jazlar siyrek boladı. Issı qurg’aq jazı on jılda bir ret. Bul 

jaz jergilikli antitsiklon tipindegi h’awa massası menen baylanıslı. Olar batıs samallarga irkinish 

boladı. Jazda Sibir (Aziya) antitsiklonı jog’aladı, en’ ku’shli Azor maksimumı rawajlanadı. Bul 

tu’slik Evropanın’ shıg’ıs bo’limine shekem ta’sir etedi. İslandiyalıq Barikal minimum o’zin 

ko’rsetpeydi. Jazda termikalıq rejim radiatsiya jıyındıları menen anıqlanadı, sonın’ ushın 

izotermalar kenislik boyınsha tarkaladı (bagıtta boladı). İzoterma +10 %ennosk. Arqa bo’liminde 

+25 S. Evropada tu’sliginde. 

 Evropanın’ territoriyası jaksı  ıg’allanadı. Jawın shashın basım jawın tu’rinde boladı. 

Maksimum 1000-2000 mm, samal astı janbawırları (Skandinaviya, Britaniya, Alp, Apinin, 

Dinara). Shıg’ıs bag’ıtqa karay mug’darı kemeyedi. %enn ishki rayonında Balkan yarım atawı 

shıg’qısında, Pereney yarım atawı tu’slik shıg’ısta 400 mm ge shekem. Jawın shashın 

ma’wsimler boyınsha bo’listiriliwi ten’ emes. Atlantika boyındag’ı regionlarda jıl dawamında 

jaqsı ıg’allanadı (maksimum qısta) ol İslandiyalıq tsiklonnın’ suwıq periotta aktivlestiriwi menen 

baylanıslı. Shıg’ıs bag’ıiqa karay jawın shashın maksimum jazda o’tedi. Tu’slik Evropa 

maksimum qısta ta’sir etedi. 

 Batıs Evropa 4 klimat posta jaylaskan: Arktika, Subarktika, ortasha h’a’m subtropik. 

Batıstan shıg’ıs ta’repke karay klimattın’ eki tipin ajıratadı: ten’izli h’a’m kontenentallı. Olardın’ 

arasındag’ı shegara sha’rtli tu’rde iyul h’a’m yanvar aylarının’ 25 S izoampletudasın aladı. 

Arktika poyasta Shpitsbergen. %rants-İotsip, Jan’a jer h’.t.b. atawlar jaylaskan. Jıl dawamında 

Arktikalıq h’awa ma’wsimi basım boladı. Temperatura to’men, jazda +5 S jawın shashın 300-

350 mm. Subarktikalıq poyasta İslandiya, Skandinaviya yarım atawının’ arka bo’limi jaylaskan. 

İslandiyalıq Barikal difressiyanın’ orayında jaylasıp. İslandiya jumsak klimatı menen xrakterli. 

Qısta +1 -3 S jazda +10 S jıl dawamında ıg’allı boladı, jawın shashın-100 mm   Ortasha 

poyastın’ tu’slik bo’liminde qıs jumsaq h’a’mjazg’ı temperatwra joqarı boladı. Ortasha poyasta 

arqa gorrallıq h’a’m tu’slikten suboryallıq rayonların ajratadı. 

  

Shıg’ıs Evropa a’sirese Dunay boyındag’ı tegisliklerde kontinentallı klimat az jawın 

shashın xarakterli. 400-600 mm. Ba’lent jazgı temperatwra ıg’allanıwdın’ pa’st koypitsentin 

anıqlaydı sonın’ ushın tez tezden qurg’aqshılıq bolıp turadı.  

 Subtropikalıq poyasta pereniy. Apeniyn balkan yarım atawı jaylasqan h’a’m 

%rantsiyanın’ tu’slik jag’alawları.  İyul ayının’ temperatwrası +20

0

 +28

0

 . Qısta Atlantikadan 

tsiklonlar basıp kiredi, olar ko’p jawın shashın alıp kiredi. Yanvar ayının’ temperatwrası+4

0

 +10. 

Bul poyasta kontinental h’a’m ten’izge ajratıladı. Ten’izli klimat yarım atawlardın’ batıs 

rayonlarına kontinen tallıq klimat shıg’ıs h’a’m tu’slik rayonlarına xarakterli. 

 Ayırmashılıg’ı jawın shashın mug’darı menen belgilenedi, batıs rayonlar-1000 –1500mm 

shıg’ısta 400-500 mm. 

 

 Tawlarda ba’lentlik poyaslıg’ı anıq ajratıladı a’sirese alp tawlarında.  

 

Lektsiya 12. 

Tema: Aziya du’nya bo’leginin’ klimat poyasları h’a’m ta’biyat zonaları 

Reje: 

1. Aziyanın’ klimatının’ payda bolıwı h’a’m og’an ta’sir etetug’ın faktorlar. 

2. Aziyada klimat poyaslarının’ tarqalıw geografiyası. 

3. Aziyanın’ ta’biyat zonalarının’ rawajlanıw nızamlıqları. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

Aziya h’a’mme geografiyalıq poyaslada jaylasqan. 

Aziyanın’ en’ tu’slik ekvatorlıq poyasta, Arqada Ortasha poyasta (Mongoliya Qıtay) jaylasqan. 

Summarlı quyash radiatsiyası jıl dawamında Arqada (40-50

0 

s.sh) 100-120 kkal/sm

2

. 

 

Tu’slik h’a’m tuslik h’a’m tu’slik shıg’ısta 120-180kkal/sm

2 

,Araviyada 200-220 

kkal/sm

2

. Bul ko’rsetkish jerde en’ ba’lent bolıp keledi. 

 Hawa 

massalıg’ı tsirkulyatsiyası anıq ko’rinetug’ın ma’wsimler ayırmashılıqlar anıq 

ko’rinedi. 

 

Qısta materiktin’ orayında ba’lent qısım qa’liplesedi, yag’nıy ornalasadı, Tınısh okean 

u’stinde pa’s qısım. Suwıq awır h’awa materikten okeang’a ag’adı. Usı waqıtta Aziyanın’ u’lken 

bo’limi Sibir yag’nıy Aziya antitsiklon ta’siri astında boladı, onın’ orayı Mongoliyada jaylasqan. 

 

Jergilikli antitsiklonlar Tibettin’ h’a’m Armyan tawlıg’ının’ u’stinde payda boladı. 

Tu’slik Aziyada qısqı musson Arqa shıg’ıstan tu’slik batıs ta’repke qaray bag’ıtlang’an. 

 Jazda 

tsirkulyatsiyalıq protsessler o’zgeredi. Oraylıq h’a’m tu’slik Batyas aziyada qattı 

jılıwının’ na’tiyjesinde pa’s basım ornatıladı, usı waqıtta salıstırmalı salqın Tınısh okeanında-

ba’lent basım orayları payda boladı. Sonın’ ushın okeannan materike (Shıg’ıs Aziya) salqın 

h’a’m ıg’allı h’awa massası keledi. Usıg’an usag’an qubılıslar tu’slik Aziyada boladı, may, iyun 

aylarınan oktyabrge shekem Hindistang’a h’a’m İndoqıtayts jazg’ı musson ıg’allıq alıp keledi. 

 Batıvs bo’limindegi Atmosferanın’ tsirkulyatsiyası basqasha, jazda bul jerde ba’lent 

qısım ornatıladı, qısta Atlantika okeanı h’awa massası keledi, sonın’ ushın tsirkulyatsiyalıq 

prosessler boyınsha Evropalıq Jer orta ten’izxlik klimatqa uqsas.  Aziyada  en’  pa’s  temperatura 

Sibir antitsiklonı payda bolg’an rayonlarına tuwra keledi. Qısta bul jerde ashıq qurg’aq suwıq 

h’awa rayı xarakterli. Arqa Mongoliyada h’a’m Arqa Qıtayda, nızamlı tu’rde ma’n’gi ton’ 

tarqalg’an. Tu’slik 

ta’repke 

qaray, temperatura og’ada to’men. Mıs: Shıg’ıs Aziyada 0

0 

S 

izoterma 33

0

 s.sh. o’tedi. Tu’slik Shıg’ıs Aziyada qısqı musson Arqa-shıg’ıs passat penen 

qosılıp, İndoqıtaydın’ shıg’ıs jag’alarına jawın-shashın alıp keledi. 

 

Tu’slik Aziyada qısqı temperatura ba’lent boladı +16

0

 +20

0

 S izoterma İnostanda Arqa 

tropik boyınsha o’tedi, İndoqıtayda 10

0

 qa shekem to’menleydi.  Aziya  aldı tawlıqlar jer orta 

ten’izlik tsiklonlar ta’siri astında boladı, olar jawın-shashın alıp keledi. Shıg’ıs batısqa qaray 

tsiklonnın’ ku’shi ku’sheyedi. 

Aziyanın’ ishki suwları. 

 

Aziya, Rossiya menen esaplag’anda da’rya ag’ımının’ ko’lemi Du’nya ju’zinde birinshi 

orındı iyelep tur. Biraq, da’rya ag’ım territoriya boyınsha ten’ emes bo’listirilgen. Ig’allang’an 

tawlı oblastlarda ag’ım qatlamının’ qalın’lıg’ı 1500-2000 mm shekem, sonın’ menen birge 

Oraylıq Aziya, Aldıng’ı Aziya (Turtsiya) bul ko’rsetkish 0 ge ten’. 

 Aziyanın’ sırtqı ag’ımı (Rossiya esapqa alınbag’an) okeanlar arasında ten’ emes 

bo’lingen: Arqa muz okeanı- 3 protsent. Tınısh okean-50 protsent, Hind okean  44-protsent, 

Atlantika okeanı-3 protsent.Tiykarg’ı suwayırg’ıshlar oraylıq Aziyanın’ h’a’m Tibettin’ taw 

qırlarınan h’a’m de Djungariyanın’ h’a’m Mongoliyanın’ biyik tegisliklerinen o’tedi. 

 

Atlantika basseyinine, uzın emes az suwlı Livannın’ h’a’m Kishi Aziyanın’ da’ryaları 

tiyisli, olar Jer orta h’a’m Qara ten’izlerge quyadı. Arqa muz okean basseyni Arqa 

Mongoliyanın’ da’ryaları tiyisli, olardın’ h’a’mmesi Sibir da’ryalardın’ sag’aları bolıp keledi. 

Hindistan okeanına Batıs h’a’m Tu’slik Aziyanın’ da’ryaları quyadı. Tınısh okean basseyne 

Malay arxipelagi İndoqıtay h’a’m Shıg’ıs Aziyanın’ da’ryaları quyadı. 

 

Sırtqı Aziyanın’ territoriyasının’ 40 protsent ishki ag’ım basseyne tiyisli. Bul Araviya 

yarım atawı. İran tawlıg’ının’ ishki rayonları, Oraylıq Aziyanın’ tegislikleri. 

 

Sırtqı Aziya ushın jıl dawamında ag’ımnın’ o’zgerip turıwı xarakterli. Jawınnan 

azıqlanatug’ın da’ryalardın’ ag’ımının’ o’zgeriwi, jawın-shashın rejimi menen anıqlanadı, al 

tawlı da’ryalarda h’a’m ortasha poyastag’ı da’ryalarda temperaturalıq sharayatları menen 

anıqlanadı. Ag’ıstın’ mug’darı ja’nede joqarg’ı jatg’ızıqlardan xarakteri menen anıqlanadı. Mıs: 

Levant h’a’m Turtsiyanın’ Karstlı rayonlarında, Tyan-Shan tawlıg’ında, tuslik Shıg’ıs Qıtayda 

izvestnyaklar, orta h’a’m kishi da’ryalardın’ ag’ımın kemeytedi. 

 Aziyadag’ı klimattın’ h’a’rıylılıg’ı, onın’ territoriyasındag’ı suw rejiminin’ wa’r kıylı 

bolıwına alıp keledi. Ko’pshilik da’ryalar ushın jazda h’a’m jazda-gu’zde ba’lent ag’ım 

xarakterli. Musson jawın shashın h’a’m tawlardag’ı muzlıqlar h’a’m karlardın’ eriwine 

baylanıslı. 

 Tu’slik 

Shıg’ıs h’a’m Shıg’ıs Aziyada gidrologiyalıq rejimnin’ mussonlı tipii basım 

boladı, bul da’ryalardın’ jawınlı azıqlanıwı menen baylanıslı. Jazda uzaq waqıt dawamında suw 

qa’ddi ba’lent boladı. Qısta minimum qa’ddine tu’sedi. Bul rejim Hindistannın’ da’ryalarına 

tuwra keledi: Narmada, Maxanada, Krishna, Shıg’ıs ta’repke karay jer astınan azıqlanıw 

ko’beyedi, sonın’ ushın ag’ımnın’ maksimumı gu’zgi o’tedi. Bul rejim sırt Aziyanın’ Arka 

shıg’ısına tiyisli (Lyaoxo, Nuntszyan). Amur da’rya, Xokkayda atawının’ da’ryaları ushın basım 

karlı ag’ım geypara wakıtları jazg’ı jazg’ı jawınlar menen birge bolg’anda suwdın’ tasıwı boladı. 

Ulıwma karag’anda, mussonlı tiptegi da’ryalag’a u’lken suw tasqınlar xarakterli: da’ryalarda 

sarplanıwı (rasxodı) terbelisi ju’zlegen h’a’m mın’ ma’rtege ten’. A’sirese Hindistannın’ 

da’ryaları ayrıqsha bolıp turadı, bul jerde u’sh ay dawamında jıl dawamındag’ı ko’lemnin’ 80 

protsenti o’tedi. 

 Batıs Aziyanın’ da’ryalaında (Qızıl-İrmaq h’.t.b.) qıstag’ı ag’ım jıllıq mug’dardın’ 80-90 

protsentine jetedi. Bul jerde rejimnin’ jer orta ten’izlik tipi xarakterli, jazda qa’ddi pa’s, qısta 

ko’beyedi. 

Lektsiya 13. 

Tema: Aziyanın’ topıraq-o’simlik qatlamı h’a’m h’aywanat du’nyası. 

Reje: 

1. Aziyanın’ topıraq h’a’m o’simlik qatlamlarının’ tarqalıw geografiyasına sıpatlama. 

2. Aziyanın’ h’aywanat du’nyasına sıpatlama. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

 Aziyadag’ı muzlanıw. Evropag’a salıstırg’anda og’ada az bolg’an. Qaplap turg’an 

muzlıqlar tek arqa rayonlarda rawajlangan. Oraylıq bo’limlerde tawlı muzlanıw u’stem boldı. 

Tog’ay floranın’ saqlanıwına materiktin’ shıg’ıstag’ı sharyatlar jag’ımlı boldı. Kotlovinalarda 

pleytootsen aldı reliktli tu’rler saqlangan ja’nede Shıg’ıs Qıtay h’a’m Yaponiyada tu’r payda 

bolıwdın’ jergilikli orayları qa’liplesedi. 

 Oraylıq Aziyada muzlıqlardın’ ketiwinen soo’ bul jerde sharayatlar payda bolg’an, olar 

kserofitlı o’simliklerdin’ tarqalıwına jol ashtı. Sırt Aziyada en’ jas Tibettin’ florası esaplanadı. 

Bul flora, İndokitay, Gimalay h’a’m Shıg’ıs Aziyanın’ orta tawlı h’a’m ba’lent tawlı 

oblastlardın’ tu’rleri esabınan payda boldı. 

 

En’ a’yiemgi flora ekvator boyındag’ı ken’isliklerde jaylasqan. Bul jerde klimat 

sharayatları M

z

 akırınan o’zgergen. Sonın’ ushın Tu’slik h’a’m Tu’slik Shıg’ıs Aziyada floranın’ 

h’a’r qıylılıg’ı og’ada joqarı. 

 

Evraziya eki florastikalıq patshalıqtın’ Goloarktikalıq h’a’m Poleotropikalıq kuramına 

kiredi. Goloarktikalıq patshalıqta Evraziyada to’mendegi obl ajıratadı: Tsirkumboreallı, Jer orta 

ten’izli, Shıg’ıs Aziyalıq, Saxara Araviyalıq,  İran Turan. Evropanın’ u’stem bo’limi Tsirkum 

Barsallı obl jaylaskan. Bul jerde tog’aylı tiptegi formatsiyalar u’stem boadı. Oraylıq Evropa 

ushın qon’ır tog’aylı topıraqlarda ken’ japıraqlı h’a’m tog’aydın’ sur, shımlı-ku’lren’li 

topıraqlarda ken’ japıraqlı h’a’m ken’ japıraqlı tog’aylar xarakterli. 

 

Jumsaq ten’izlik klimat sharayatlarında ken’ japıraqlı tog’aylar tu’rleri boyınsha bay 

rayonlar menen parıqlanadı. Shıg’ıs rayonlarda klimattın’ kontenentallıg’ı ku’sheyiwi 

na’tyjesinde ken’ japıraqlı o’simliklerge iyne japıraqlı tu’rler kosıladı. %ennoskandiya u’stem 

bo’liminde boreallıq tiptegi iyne japıraqlı tog’aylar ken’ tarkalgan. %lora jas, tu’ri boyınsha bay 

emes bolıp keledi. Tog’ay formatsiyalardın’ arasında batpaqlıqlar gezlesedi. Tsirkumboreallıq 

Arka bo’liminde tundralı lanshaft ken’ rawajlangan. Tundranın’ o’simlik Katlamı kedey, Terek 

joq. 

 

Tu’slik Evropa h’a’mde Araviyanın’ h’a’m kishi Aziyanın’ jer orta ten’izlikli jag’lawları 

Jer ora ten’izi flora oblastına kiredi. Bul oblastka ma’n’gi jasıl kserofitlı tog’aylar h’a’m 

putalıqlar formatsiyalaı xarakterli. Ta’biyg’ıy o’simlik qatlamı tek tawlı rayonlarda saklangan. 

Taw aldı h’a’m tegislik rayonlarında ta’biyiy o’simlik qatlamı ma’deniy o’simlikler menen 

almaskan. U’stem bolatug’ın topırak qon’ır topıraqlar, izvestnyaklarda qızıl-qon’ır topırak. 

 Shıg’ıs Aziya flora Oblastı h’a’r qıylı tu’rdegi o’simliklerdin’ payda bolıwının’ tiykarg’ı 

oraylarının’ birewi h’a’m rediktli o’simliklerge bay bolıp keledi. Ken’ japıraqlı h’a’m iyne 

japıraqlı aralas japıraqlı tog’aylar xarakterli bolıp keledi. Ortasha mussonlı klimat 

sharayatlarında tog’aylı toyg’ın-qon’ır topıraq h’a’m shorlangan sur topıraq u’stem boladı. 

 

Tog’aylar menen katar o’simlik qatlamın payda keltirip tog’aylı dala h’a’m dala 

gruppirovkaları u’lken rol atkaradı. Olar Mongoliyanın’ Arka-Shıg’ısında h’a’m Arka Shıg’ıs 

Qıtaydın’ oraylıq bo’limlerinde ken’ tarqalg’an. 

 

Kashtan h’a’m qara topıraq xarakterli bolıp keledi, subtropik mussonlı klimata ma’n’gi 

jasıl lavrojarıraqlı tog’aylar rawajlanadı. Og’ada u’lken territoriyada olar shabılg’an. 

 Oraylıq Aziyanın’ h’a’m Aziya aldı tawlıqlarının’ ko’pshilik bo’limi İran-Turan 

floristikalıq oblasta jaylaskan. Onın’ florası salıstırmalı kedey bolıp keledi. 

 Ko’binese 

yarım sho’ller, sho’ller h’a’m ba’lent tawlı dala. Geypara uchastkalarda, 

tawlarda shırshalı-rix talı h’a’m japıraqlı tog’aylar ushırasadı. Ko’pshilik territoriyaların 

kumlıqlar iyelegen. 

 

Saxara-Araviya flora oblastı Araviya yarım atawı h’a’m to’mengi mesopotomiyanın’ 

tropikalıq emes bo’limin iyelep tur. O’simlik katlamında yarımputalıqlı, sho’ller h’a’m yarım 

sho’ller tarkalg’an. Topıraqlarının’ shirindisi az, taslı, qon’ır h’a’m sur ren’li topıraqlar 

tarkalg’an. 

 Evraziyanın’ tu’slik h’a’m tu’slik shıg’ıs shetleri Paleotropik flora patshalıg’ının’ 

quramına kiredi. Bul jerde planetadag’ı gu’lli o’simliklerdin’ en’ a’yiemgi florası toplang’an. 

Endemikalıq florag’a bay. Bul jerde en’ kalın’ tropikalıq musson tog’aylar o’sedi, terekler 

porodalarının’ sanı bes mın’g’a shekem jetedi. Ba’rqulla ıg’allı h’a’m ıssı klimata ferralitli 

unıraw qabıqta qızıl Sarı topıraqlar payda bolg’an. 

 

Hind h’a’m Hind Qıtay oblastlarıın’ florası bay h’a’r qıylı bolıp keledi. Hind oblastının’ 

ta’biyiy o’simlikleri Adam ta’repinen qattı o’zgertilgen, geypara xalıq tıg’ız jaylaskan jerlerde 

saqlanbag’an. Eki oblastta da tog’aylı formatsiyalar tropikalıq  ıg’allı h’a’m yarım japırag’ı 

tu’setug’ın mussonlı tog’aylar tarkalgan. Hindistannın’ h’a’m Hindo-Qıtaydın’ ishki platolarında 

savanna h’a’m siyrek tog’aylar ken’ tarqalg’an. Topırag’ı qızıl ren’li. 

 

Evraziya ko’plegen ma’deniy o’simliklerdin’ Watanı bolıp keledi. Pay  da  bolıwının’ 4 

orayın ajıratadı. 

 Tu’slik 

Aziyalıq tropikalıq oray (ulıwma ma’deniy o’simliklerdin’ sanınan 33 protsent)-

salı, qant la’bilebisinin’ gvozdika ag’ashı, xjut, manila, konoplya, monto, baklajan h’.t.b. Watanı 

bolıp keledi. 

 Aldıng’ı Aziya orayı-g’a’lle, ju’zim, bobovıe granatı, alsha h’.t.b. jer orta ten’izlik oray-

maslina. Bobı, gorchitsa, anjir h’.t.b. Shıg’ıs Aziyalıq oray xan, soya, xurma h’.t.b. 

 

Du’nya ju’zindegi 640 a’h’miyetli ma’deniy o’simliklerdin’ 400 nin’ Watanı Aziya. 

Haywanat du’nyası. 

 

 Evraziyanın’ fawnası, flora sıyaqlı uzın h’a’m qıyın rawajlanıw jolın o’tti. Pleystotsenge 

shekem joqarı platsentarlıq su’t emiziwshiler, qaltalılardı Tu’slikke h’a’m Tu’slik Shıg’ısqa 

shıg’arıp tasladı. Ha’zirgi Evropanın’ territoriyasında mamontlar, nosorog, arıslanlar h’.t.b. 

bolg’an. Ha’zirgi waqıtta bul h’aywanlar Afrikada jasaydı. Evraziyanın’ klimatının’ suwıq 

bolıwına baylanıslı Arka fawna ken’ tarkaladı. OraylıqAziyada suwıqlanıw menen katar 

kurgaklanıu payda bolıp, ol aridlı faunanın’ rauajlanıuına alıp keledi. Bul protsessler Gimalay 

taw sistemadan Tu’slikte rawajlanbag’an, sonın’ ushın Tu’slik Aziyada ıssılıqtı su’yiwshi fawna 

saqlanıp kalg’an. Shıg’ıs Aziyada keskin klimatlıq o’zgerisler yag’nıy shegaralar bolmag’an. 

Arka h’a’m tu’slik fawnalardın’ arasında ko’pir sıpatında bolg’an. Sonın’ ushın fawnalar aralasıp 

tur. Mıs: tigr h’a’m Arka olen bir arsalda jasaydı. 

 Joqarıda ko’rsetilgen fawnanın’ rawajlanıwının’ tariyxıy o’zgeshelikleri Evraziyanın’ 

h’a’zirgi zoogeografiya rayonlastırıwının’ tiykarında boladı. 

 

Materik u’sh zoogeografiya oblastında jaylaskan territoriyanın’ basım ko’pshilik bo’limi, 

Gimalay h’a’m İemen tawlarına shekem Goloarktika zoogeografiya oblastı kuramına kiredi. 

Araviyanın’ tu’sligi Efiopiya oblastı, Hindistan, Hindo-Qıtay, %ilippina h’a’m Zond atawları 

Hind Malay oblastına kiredi.