Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Prosvechenie 1986 g. 2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil.
- Lektsiya 15 Tema: Shıg’ıs Aziya ta’biyiy geografiyalıq regionları. Rejesi: 1. Aziyanın’ arqa bo’limi batıs Sibir tegisligine sıpatlama.
- Uzaq Shıg’ıs ta’biyiy geografiyalıq u’lkesi.
- _Baykal tawlı el Altay h’a’m Sayan tawlı u’lkesi.
- Altay h’a’m Sayan tawları.
- 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g.
- 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
- Da’ryaları.
- Messopotamiya oypatlıg’ı
|
Lektsiya 14. Tema: Aziyanın’ ta’biyiy geografiyalıq regionları. Reje: 1. Aziyanın’ ta’biyiy geografiyalıq rayonlarg’a bo’liniwi. 2. Aziyanın’ ta’biyiy geografiyalıq u’lkelerine sıpatlama. A’debiyatlar. 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g. 2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
Evraziyanın’ Aziya bo’limi. Evropag’a salıstırg’anda geografiyalıq rawajlanıw tarıyxı og’ada qıyın bolıp keledi. Ha’r qıylı regionlarda geologiyalıq strukturalardın’ payda bolıw individuallı boldı: Kaynozoydın’ textonikalıq h’a’reketleri morfostrukturalıq ayırmashılıqların og’ada ku’sheytti. Ha’r bir region ja’nede klimattın’ spetsifikası menen parıqlanadı. Sırt Aziyada to’mengi podkontinentlerdi h’a’m fizgeografiyalıq ellerdi ajıratadı: Shıg’ıs Aziya: Shıg’ıs Qıtay, Arqa-Shıg’ıs Qıtay h’a’m Koreya yarım atawı, Yaponiya atawı. Oraylıq Aziya: Oraylıq Aziya, Tibet tawlıg’ı. Batıs Aziya: Aziya aldı tawlıqlar, Kishi Aziya tawlıg’ı, İran tawlıg’ı, Armyan tawlıg’ı. Tu’slik-Batıs Aziya: Araviya, Mesopotomiya, Levant.
Tu’slik Aziya: Gimalay, Hind-Ganga oypatlıg’ı, Hindistan h’a’m Shri-Lanka. Tu’slik Shıg’ıs Aziya: Hind Qıtay, Malayskiy arxipelag.
Lektsiya 15 Tema: Shıg’ıs Aziya ta’biyiy geografiyalıq regionları. Rejesi: 1. Aziyanın’ arqa bo’limi batıs Sibir tegisligine sıpatlama. 2. Orta Sibir. Arqa Shıg’ıs Sibir tawlı u’lkelerine sıpatlama. A’debiyatlar. 1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva Prosvechenie 1986 g. 2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» Urganch 2000 y.
Ural tauı Enisey deryalarınsh aralshında jaylasqan Maydanı 2 mln kvlm. Jer beti tegislikgen ibarat. Batıe Sibir Jas plita . Mezozoy erasının’ ortasında teniz basıp jatkan xam kalın’ sho’gindi kabat payda bolg’an. Paleogen deuirinin’ akırında teniz keyinge shegingen. Tortlempsh muz basıw deuirinde arka tereplerin muz basıp, ol erigensin kaytadan tegislikti suw astsan sots kurgaqlıqqa aynalg’an. Klimatı tegislik subarktikalık h’em ortasha klimat poyaslarında jaylasqan kısta Sibir antitsiklonınshn’ tesiride boladı. Sonlıqtan qısı
ayaz bolıp keledi arkada ortasha, 5 yanvarda-25 S kublada -18 S suwq boladı. Jazda batıstan tsiklonlar keledi iyul ayınıts ortasha 5 tsublada +22° S boladı. Jawın shashshnın murdarı arkada 200-250 mm Oraylıkgoraylar zonasında 500-600mm kublada dalalar zonasında 400 a’tirapında. En, ulksn deryası Ob. Batıe Sibir tegisliginde tomendegn tdbiyat zonalarıtarkU’lgan tundra, togaylı tundra, tayga, aralas togaydoraylı dala, dala zonaları. Topıragı torflıgleyli., kul rets., togaydın sur topıragıdara topıraklar tarkalgan. Osimligi; Tog’ay tundrada bal karag’ay, taygada qaragay, listvennitsa, kayn’, togaylı dala, dala zonalarında kayın’, sho’pli o’simlikler seleu, konırbas o’sedi Togayları bah’alı terili xaywanlarg’a bay. Orta Sibir jazq tauları; Enisey h’em Lena deryaları-nn’ aralarında jaylasdan jazqq taudın kubla-batısında pes Enisey kryajı sozılp jatır,al arka-batısında Putorana ustir-ti boy koterip tur. Geologiyalq duzilisi jagınan Orta Sibir jazık taulırı platforma bolıp esaplanadı. Bunda sho’gindi jınıslar proterozoy, ortasında qatparlanıp ketken. Metemor-fozlık protsess natiyjesinde ol gneyske krnstalga mramorg’a aynalgan. Platformansh kristallı fundamenti odan jene anabar kolxanlarında jer betine shıg’ıp
jatır. Paleozoy erasının’ birinpsh yarımında platformanın kattı fun-damenti pyugip,teniz astında kalgan. Paleozoydıts akırındajene paleozoydıts basında Gertsin tau keteriliu uaktında jerbetinin, tekgonikalsh doreketi kU’sheygen, jarılıular bolganshegindi kabatka jarıkdar arkalı magmalar otken xam birazjerlerde k.atıp kalıp, bul trapp d.a. magmalsh tnız kungarggau jınısların payda etken. Klimatı keskin kontinentallı kısta arkasında ortasha 5- 40o S shekem, kublasında -24o S shekem suuıtıdı, jazı jıllı boladı, jauın-shashınnsh murdarı batısta 500 mm, shıgısta qo’0 mmetirapında Sibirdits arqa-shıgısı U’ Sibir platformasınıts shpısta Oy-myakon,Vvrxoyan, Cher tau kırları sozılsh jatır. Olar mezozoy erasında tau keteriliu uaktında ko’terilgen son, ugiliu protsesslerin bastan keshirgen. Bul jerdits xezirgi kerinisikaynozoydsh ekinshi yarımında jer betishsh keterilnui netiyje-sinde k.eliplesken. Tertinshi deuirde arka tarepler shegshggeniz baskan. Klimatı keskin kontinental kısga Sibir antidiklonınsh te-sirinde boladı. Absolyut minimum -70o S shekem jetedi (Oymyakonkazaı shukırında) yanvar ayınsh ortasha 5- 45oS ( etirapında U’ dyul ayınsh ortasha 5 + 19o S q jauın- shashınnın mugdarı 300 mm etirapında, bul jerlerde tiykarınan Arktikalıq shel, tundra.,togaylı tundra, tayga zonaları iyelep atır. Osimlikleri tiy-karshan iyne japıraklı agashlar Sibir karagay, balU’aragay, sibir shırshası, may karagay, listvennitsalar vsedi.Oypalıkdarda shepli otlakdar kvbirek ushırasadı. Tayga xayua-natlar dunyassha bay baxalı terili andardıts q0 dan aslamtu-ri bar._ Kamchatka yarım atawı h’a’m Kuril atawları. Kamchatka yarım atauı h’a’m Kuril ataularsh bir fizike geog-rafiyalıU’ el dep esaplaydıU’ Kamchatka Kuril vulkanlı el.Bulregion materikte Anadır- -Penje oypatlıgg U’zm Korek gaulı-gı Kamchatka yarım atauı dom Kuril ataularınan ibarat. Bul eldinozgesheligi, okeanga jakın jaylasıuı h’a’m Anadır. Tuslyujeuzakn’ aralıkda sozıladı. Sonsh ushın tebiyatı dor kıylı bolıpkeledi.Bul region jas katparlı zona, sonsh ushsh vulkanlar xam se-meslik protsesslerdin, ulken aktivligi xarakterli. Territoriyansh por xam pyuginli xam effuzivlik jınıelar menen kurılgan, onnan ertedegn jatkızıkdar Antiklinaliyalardın’ko’sherli yadrolarında shıgıp tur.Progibleri jumsak. Ng xam Ojatkızıklar menen toldırılgan. Hezirgi relef payda etiupsh protsessler xam sonın menen morfoskulp kompleksler geostrukturası menen xezirgi tektonikalık xereketleri menen klimat xam kopjıllsh tots menen sherti-shsh. Bas prodessler eroziyalı -Akkumulntsiyalsh jınıslar toplan-gan. Taularda tiykarg’ı morfosklptuuralı xam muzlıklı formalar. Por xam Kg effuziyalardagı unırau ustileri jaksı saklang’an. Oypatlıklar kelli, allyuvial, suu muzlı xamtenizln tegaslikler temenlegen ( temen tuske katparlı Kg’strukturada payda boladı). Klimat. Regionnsh klimatı payda bolıuı jvkarı kenis-liklerde jaylaskanlıgı xam Tınısh okeanınsh tesiri katili bo- ladı.Kısta jagalarda, tau arasındagı oypatlıklarga Karaganda jıl-lı, jazda salkın. Territoriyanıts ogada bolimi kushli ıgal-lanran xam kdr jauıu menen xarakterli. Taularda jauın-sha-shsh mugdarı 900-1500 mm shekem, tau arasındagı oypatlıkdarda ZOO mm xam onnan jokarı. Koryak taulıtınsh xam Kamchatkanın’ h’ezirgi sh'zlanıuı Tshısh okeanı tsiklonının’ tesiri astında payda boladı. Bul fiziko-geografiyalık. Eki provindiyaga ajırata-dıgKoryak-Kamchatka xam Kuril provintsiyası Koryak-Kam-chatka provintsiya ush fiziko geografiyalsh oblastkN’a bolnnedi. 1. Anadır -Penjina AkkumulyatsiyalıkN’ tundralık. tegaslikler 2. Tundralı Koryak tazshıgı 3. Kamchatkansh vulkanlık oblastı Anadır-Penjina Akkumulyaggiyalık tundralshtegaslikler. Bul oblaet tektonik depressiyada payda bolsh, Anadır buga-zınan Oxot tendzine shekem sozılmakta. Shukdrlıklar kontinen-tallı allyuvial, kelli xam teniz jatkızıklarınan kuralgan. Klimatı salkın jaz xam ortasha suush uzak. kıs xarakterli yan-var aiı Anadır -23o S s.Markovo -28oS absolyut- 47-6OoS kajetedi.Kar katlamı oktyabr aygaan baslanadı. Markovoda kar katlamının’ qalshlıg’ı 110 sm shekem jetedi, maydıts akırına shekem Anadırbugazınsh jagalauında iyun ge shekem kar jatadı, jazı salkınjalgn shashınlı maksimal iyul xam avgustka tuura keledi tempe-ratura Markove + 13oS, Anadır + 10 oS jıl dauamında jauın shashının’ 400-500 mm. Tegisliklerde tundra ken’ tarkalgan akqayın’, mox, lishaynik da’rya alaplarında iva topoller ushırasadı. _Uzaq Shıg’ıs ta’biyiy geografiyalıq u’lkesi. Uzak.
SHIG ’ ISTIN ’
jer beti taulı bolsh keledi territoriya-sınsh q/n’ taulı ustirtlikler 2000 m aspaytugın Chukotka, Kolı-ma tau dizbega. Kamchatka, Djugjur tau kırları Sixote-Alnntauları bar oypatlıklarda bar ( Zeya-Bureya, Priamur oypatı)Kamchatka, Kuril, Saxalin usı kunlerge shekem sozılıp kelejatkan Tınısh okeanının kaynozoy tau katparlanıuı paydabolgan ets jas tau poyası, bul poyas arka-shıg’ıstag’ı mezozoy tauırlarına kelip k.osılgan Koriya taulıgı, Kamchatka yarım atauıburın atau boltan, tek neogen deuiriıich axırında olar mate-rikke K . OSILRZN .
Tortinshi deuirde Chukot yarım atauı Alyaska me-nen birignp turgan. Yushmatı musson klimat. Uzak. Shıgısta tundra : tayga, aralas h’em ken japıraklı togaylar zonası bar. Bunda karagay. kayıchdpırsha, emen arashları esedi. Bah’alı terili andartra, suuları balıkqa bay boladı.
_Baykal tawlı el Altay h’a’m Sayan tawlı u’lkesi. Baykal taulı el dep ajıratıuınsh tiykargı mezozoy deuirindegi kushli ozgerislerge ushıraranı. Usı uakıtta glıballıtaular xa’m taular payda boldı. Tea’stonshsalsh h’ereketler 2000-3000 metr biyiklikke keteriliu U’em teren oypatlar Baykaltiptegi turde kerinbekte. Bul territoriya ishki kontinentallık. rift zona bolıp keledi,seyemikalık xa’reketler 9-10 ballga shekem boladı. Relefi boyshsha bul territoriyanı tert regionga beledi 1. Pribaykale ( shıgıs x.em batısjagalarınan etetutın taular Primor o’ Baykal kırları xam Onot belentligi batıstaD'unkin grabennen JokN’argı Angara da’ryasına shekem Xamar-daban q Ulan- Butrası,İkat e Vorguzin kırları. 2. Zabaykale-Batıe oraylık x.em SHIRIS
,
Batıs Zabaykale-Vitim jazsh taulırı, Oraylsh yagnsh Dauriya keteriliui-DaurChersk, Borsho Olekminsk, Stanovo X-T.b. Shıgıs Zabaykale demShilka dgm Argun deryalarınsh temengi agısları. 3. Stanovoy taulıgı 4. Arka Baykal taulıkları U’ 1) Arka Baykal 2) Patom 3) Olekmo-Charsk Territoriyansh tiykargı kataarı Baykal Shıtıstan kaledonGertsin xam mezozoy kataarlanıulardsh geostrukturaları krsılran.Bul prodessler jarılıular menen bolek uchastkansh vertyusallıkdereketleri menen vulkan xereketleri menen birgelikte boltan. Arxey x.em proterozoydsh jınısları Stanovo taulıgında Vitimtaularında ushırasadı. Kembriy jatkızıkları metamorfozlık slanetsler, pesch niklerdavestnyak, zffuzivler turinde ushıra-sadı. Mezozoy jatkızıkdarshsh kzramına shoginli xam vulkanlı sho-pshdi kabatlar kiredi. Olardın kebisi depressiyalarda to.aıkrauajlanran xam tetsnzli kontenentallı shegindi vulkanlık jatkızıkdarınan kztılgan. Re-U’ jatkızıklar Baykal tipdegn oypatlarda kets tarkalran.Olar kontenentallık jatkızıklar menen xam bazaltlar menen koriniste. Tertlemshi jatkızık,ta’ar muzlı, flyuvial muzlanıu arasındatıkelli deryalı allyuvial kelli, prolyuvizl, delyuvial xamjashızıklar tiyisli. Jatsa tektonikalık. xereketler jer silkiniuler menen bir gelikte boladı olardın. kupsh ballra shekem jetedi. Mısalı 1862 jılı Selenga deryasınsh deltasında Baykalda Proval degentsoltık. payda boltan._
Bul elge Altay, Kuznets Alatau, Salair kryaji, Kuznets kotlo-vinası (shukırı) Batıe xam SHIG ’
Sayan, Shıtıs Tuva taulıgı xa’m Tuva kotlovinası a’siredi. Terrntoryyanı ejıratıu ushın tiykartı forma R2 katparlanıudapayda boladı, olar jatsa tektonikalıq; xzreketler menen tau sis-temassh 3000 metr tau arasındagı kotlovinalar 500-1000 metrgeshekem koterilgen. Biyiklikleri 2000- 2500 metrge shekem ets biyikshsh Beluxa n’o’0u’ metr ajıratıuınsh ekinshi formaları jıl dauamgadakontinentallı xaua massaları ustem boladı xam klimat keskin kontinengallı.
Qırım tawları, Qırım yarım atawdan Tu’slik jag’ası boyınsha sozılmaqta. Tik jarlardan ibarat. Tawlar joqarıg’a trias h’a’m to’mengi jatqızıqlarınan quralg’an, gezeklesip turatug’ın ılaylı jınıslar h’a’m qumlıqlar qatlamları menen xarakterli. Bul katlamga jer kattısının’ japrılıwı na’tiyjesminde magma engen. Olsol uakıttagı intensiv h’a’reketler xakkında gu’wa boladı. Gey jerlerde ol sho’gimndi jınıslardın’ jokargı katlamların ko’tergen, birak magma sho’gindi jınıslarının’ jokargı kabatların buza almaw olardın’ arasında a’ste katıp kalgan. Usılay to’besi jımırılgan taular lakkolitler payda bolgan. Ng de Kırım ko’terilip baslanadı. Polioten Qırım tawlarının’ gu’mbez tu’rli ko’tenriliwi menen sıpatlanadı. Muzlanıw da’wirinde tawlı Qırım klimatının’ og’ada ıg’allanıwına h’a’m suwıqlanıwınga ushıraydı, ol landshafttın’ payda bolıwına ku’shli ta’sir etedi.
bo’limi tu’slik jag’adla tar tegislik. Usı jerden jazda +24 0 S dan joqarı temperatura menen periodtın’ uzaqlıg’ı 190 ku’n. Yanvar ayının’ temperaturası 0 S O’simlikler. o’simlik qatlamaının’ xarakterli o’zgeshsheligi tu’slik janbawırlarda ko’plegen orta jer ten’izli tu’rlerdin’ h’a’m indimik formalardın’ ken’ tarqalıwı. En’ tipikalıq-terek qıylı jojjevelnik, Qırım karag’ayı, emen, dub, jabayı fistachaka h’.t.b. Jag’alarında kiparis. Lavr, magnolie. Grek g’ozası. Shabdal. Ju’zim h’.t.b. o’simlikler o’sedi. 300 biyiklikke shekem dub mujevikler togayları, 300-900 m ken japıraklı togaylar dub h’a’m Qırım karag’aylı togayları, 900 m den jokarıda Buk, grav, klen.
Kavkaz bir neshe taw qırlarınan ibarat. Bul u’lken tawlı tawlı sistemanın’ eni h’a’r qıylı, Novorossisk meridianında 32km shekem. Elbburs 180 km, Ordjenikidze 110 km, Dagestan 160 km, Oraylıq bo’liminde Bas Kavkaz suw ayırg’ısh qırı Arqada Bas Kavkaz qırına paralell bolıp, bokovoy qırı jaylasqan. Usı taular en biyik bolıp keledi, Elburs, Kazbek h’.t.b. shın’lar biyikligi 5000 m den aslam. Ko’sher sızıg’ı boyınsha batıstan shıg’ıska Kavkaz bes bo’limnen ibarat. 1). Anapa kırınan %isht tauına shekem orta biyikliktegi taular. 2) %isht tauınan Elburs tawı meridianına shekem (5642 m) Ha’zirgi muzlıqlar h’a’m Alplıq relef formaları menen xarkte rli. 3). Elburs tawı meridianı Kazbek tauv meridianına shekem kar h’a’m muzlıqlar menen kaplangan taw dizbegi. 4). Kazbekten Babadag tawına shekem (3629 m) en’ uzın bo’limi. 5). Babatagdan Sungait da’ryasına shekem, orta tawlı klimatı kontenentallıq bolganı ushın tog’aysız. Devon h’a’m to’mengi Karbon dawamında geosinkl sho’ginler toplanadı. Joqarıg’ı h’a’m orta karvannın’ jatqızıqları keskin mu’yekshli durıs emes jaylaskan, demek usı twakıt iri tektonikalıq h’a’reketler menen xarakterli. Karvonnın’ akıranda Perim da’wirinin’ basında iri gertsin orogenezi payda bolıp, ol inturiziyallar menen birgelikte boldı. To’mengi Perimde ko’lli tiptegi sayızlı basseynler bolg’an, qızıl ren’li qabatlar toplang’an. Joqarg’ı Perm ten’izli qabatlar tu’rinde ko’rinbekte. Treyas h’a’m Yura da’wirinin’ shegarasında u’lken Kavkaz a’yyemgi katparlanıw menen u’lken biyiklerge ko’terildi. Sonınan ku’shli peneplinizatsiyaga ushıradı. Por da’wirinde Kavkazda ten’izli korbanatlı jatqızıqlar toplandı. Rg de bul jerde atawlı qurg’aklak payda boladı. Tropikalıq o’simlikler menen xaraktenrli. Ng de u’lken Kavkaz ko’teriliw protsessi ja’nede ushıragan. Ha’zirgi ko’rinisi Alp taw ko’teriliw da’wirinde payda bolgan. To’rtlemshi da’wirde jan’adan ko’teriliwler h’a’m vulkan atılıwlar bolg’an. Muz basıw da’wiri o’simlikler h’aywanatlar du’nyasına ta’sir etti. Kavkazda ele tektonikalıq h’a’reketler h’a’zirde dawam etpekte. Klimatı. Kavkazdın’ klimatı h’a’r qıylı. Subtropik h’a’m ortasha klimat poyasları arasında jdaylasqan. Klimattın’ arqa h’a’m qublasında, batıs h’a’m shıg’ısında o’zgesheklikler bar. İri da’ryaları Kura. Terek, Kuna, Arks, Rione, Kuban, İnguri. Taw biyiklik poyası ayqın seziledi yarım sho’l dala togaylı dala, tog’ay, subalp ma’ngi kar muzlar zonaları ushırasadı. Tog’aylarda qarag’ay, arsha, emen, qızıl qayın’, shırsha h’a’m basqada Alp jaylawlarında da’nli eginler o’sedi.
Ural tawı arqapdan tu’slikke 2000 km Ge sozılg’ın. Geologiyalıq du’zilisi jag’ınan jer betinin’ du’zilisi dag’ınan quramalı bolıp keledi. Ortasınan suw ayırg’ısh dizbegi o’tedi. Bul
dizbek proterorzoy quralg’an. Uraldın’ katparlı du’zilisi palezoy erasının’ ekinshi yarımında Gertsin taw payda bolıw da’wirinde qa’liplesken. Ko’p mln-g’an jıllar dawamında Ural tawları tegislenip ja’ne ko’teriliwdi bastan keshirgen. Suw ayırg’ısh dizbegi proterozoydın’ kristallı jınıslarınan ibarat.Sonday-aq metamolrflıq geyde magmalıq jınıslardan quralgan. Batısında poleozoy erasının’ sho’gindi jınısları dolamait h’a’k tası, qum tas. Shıg’ısında qara ren’li magiyalıq jınıslar dunit, gabrro, vulkanlıq, tuf, granit, gneysler bar. Ural paydalı qazılmalarga bay-temir, ren’li metallar. En’ biyik jeri Xalıq tawı 1894 m.
Klimatı. Arqadan tu’slikke o’zgeredi. Arqasında Aroktikalıq suwıq h’awa ma’wisim ta’siri bar. Oraylıq Uraga batıs tsiklonlarının’ ta’siri ku’shli. Qublası kontenentallıq ortasha klimatqa iye. Jawın shashın mug’darı arkasında 1000 mm ge shekem qublada 700 mm ge shekem.
qarag’ay, emen o’sedi. Arqa Ural h’aywanat du’nyasına bay-tiyin, tu’lki, ayıw, qasqır h’.t.b.
Tuslik
Batıs Aziya bul shetlerin taular jiyeklep turgan jazıq taular menen taulıkdar xam jata boylarındarı kiptgarimoypatlıkdar oblastı. Onsh arka belimi subtropikalsh poyastaal tuelik belimi subtropikalık poyasta jatır. Onsh territori- yasınsh yarmmesin derlik sadalar menen yarım sazfalar iyelepatır. Tuslik batıs yaem ATSHINRI Aziyansh baslı baylırı-oradakep neft zapasları bolıp, onı etstsiriudin, kepshilik bedeshsırt el kapitayanstderinits k.odında.
Jer
sharındagı bul en’ iri yarım ataudı Araviya jazıq taulıg’ı iyelep jatır. Ol shırıska jaralarıvda tolıp atırran iri neftkenleri jaylaskdn. Persiya krltırsha karay kem-kemnen peseyipbara beredi yarım ataudsh tuslik batısında vyiemgi taular mu-narlansh turıp, olar jata oypatlırı polosasına bargan jerde birden kesilip kaladı. Yarım atawdın barlıq jerinde derlik qumlıq h’em taslıq sazfalar ( Rub-il-Xa,ta tU’.b.) kosilia ja-tadı. Sazfalardash ishivdegi jer astı suwları jer betine shıg’atırgan jerlerdi dem sh-'yılardıts etiraplarında xurma, pal-malar osken oazisler jasıl denip •turadı. Tuslik-batısıshaEBggaularda jauın-shashshlar aytarlıshay kep jauadı ( jılına 1000mm ge deyin). Bul jerlerde eavannalı uchastkalar xam pu-talsh togaylar ushırasadı,taulardıts aralarındagı alaplardatoraylar jaylasqan.
Messopotamiya ( grek tilinen karakalpakshaga awdarg’anda «Da’rya aralıg’ı» degendi an’latadı)-jude eyiemgi medeniyateli. Onsh kepshilik belimi Messopotamiya oypatlırınan ibaratbolsh.bul oypatlık alıp katparlı tauları poyasınıts etegindegishukırlıktı iyelep atırran Tigr h’a’m Efrat daryaları taular-dan SHIRIP
bul oypatlık. arealı atıl otedi. Olar bara-bar birigip, bir derya bolıp agıp Persiyakoltırsha kuyadı. Suu taskını deU’trinde bul dzryalar oylatlshtshanagl'rlım belimin alıp ketediN’ olar kem-kemnen koltıqtı kayırbasıp, ezishsh deltassh barran sayın k.oltıkka ilgeriletip baraberedi. MessopotamiyanınN’ arka terepinde taU’ tarmakları kesipvtip atırran dvnli tegislik jatır. Oypatlıktsh arka tarepinitsklyamatı s\ g btropikalsh klimat bolıpdsazı kU’rraN’ U’dm kısı aU’zlapjauın-shashınlı bolsh keledi.Tuslik terepingsh nlimatı tropikalıkklimat bolıp, jazı jude ıssı, kısı aytarlıktay jıllı (yanvarda +12 graduska shamalas, jauın-shashsh az mugdarda keledi)._
Araviya menen Messopotamiya oypatlırınai arkarakta, egeytetsnzinen Pamirge deyingi 4000 km aralıkta taulıkdar poyasısozılıp atır. Bul poyaska Kishi Aziya, Armyan xam İran taulıkda-rı kiredi. Taulshlardsh shetlerinde tau kırları (3-5 km biyikliktegi) sozılıp jatır._ Kishi Aziya tawlıg’ı. Kishi Aziya yarım atauınıts h’a’mmesin Kiish Aziya taulıgı iyelepatır. Yarım ataudsh shegiudi basınan -keshirgen ba.tıs jagalzrıogada talkimlengek. Kishi Aziyanıts tuslik jagasınıts kN’aptalındaKipr atauı jatır. Yarım atau ortasında kurgan, yarım sazfanınjazıkN’ taulsh jaylask.an. Subtropikalık., Jer Orta tenizi klima-tı bar batıs x,em tuslik belimlerinde kattı
japırakdarı mdtsijasıl togaylar menen putalıklar ( makvis), al jokarıraktarıtaularda aralas togaylar osedi. Yarım ataudsh arkasındagı tau-lardıts a’U’ara tenizge k.aragan tarepindegi janbauırlarında U’emjaralaularında jaush-shashınlar putkil jıl dawamında jaush turadı.
Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|