Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti

 

 

Evropada eki podkontinent ajıratılgan: Batıs h’a’m Shıg’ıs. 

 Batıs Evropanın’ geologiyalıq kurılısı quramalı du’zilgen. h’a’r qıylı jastag’ı tawlı 

kurılıslar u’stem bolıp keledi, ken’islikli zonalıq, vertikallıq poyaslar menen almasadı. Shıg’ıs 

Evropa tegisliginin’ tiykarında Rus platforması jaylasqan, ken’islik, zonalılıq ayqın ko’rinedi. 

Batıs Evropa to’mendegi fizikalıq-geografiyalıq ellerge bo’linedi:  

1. Shlitsbergen arxipelagı, İslandiya, %ennoskandiya, Evropa tegisligi, Britaniya atawları h’a’m 

Gertsin Evropası, Alp-Karpat Evropası, Evropalıq Jer orta ten’izlik. 

 

Ha’r bir fizgeografiyalıq el geostrukturasının’ relefinin’, klimatının’, l/sh-n’ birgelikligi 

menen sıpatlanadı.  

Evropa Shpitsbergen ta’biyiy geografiyalıq u’lkesi. 

Shlittsbergen-arktikalık sektorda jaylaskan ataular toparı. 

Batıs Shlitsbergen. Arqa shıg’ıs Jer Edj h’a’m tag’ı b. mayda atauladan ibarat. Jokarı tochkası 

1712 m (Batıs Shlitsbergen atauı). 

 

Arxipelag Kembrial h’a’m to’mengi Rz metamorflı h’a’m kristallı  jınıslardan kuralgan. 

Arxipelagtın’ Shıg’ıs bo’liminde platforma bolıp, Rz h’a’m Mz jastagı sho’gindi jınıslar menen 

jabılg’an. Batıs bo’limi Kaledon orogenez da’wirinde payda bolgan. Massivler. Oypatlar menen 

ayırılıp tur, ol jerde tenizli h’a’m kontenentli sho’gindiler toplangan. Usı sho’gindilerde tas 

ko’mirdin’ jatkızıqları ajıratıladı, Mz h’a’m Kz payda bolgan. Ha’zirgi waqıtta Norvegiya h’a’m 

Rossiya qazıp almakta.  

 

Antrapogende Shpitsbergen muzlar menen kaplangan, h’a’zir arxipelag u’stinen 3/4 muz 

benen kaplangan, qalın’lıg’ı 700 m shekem. Ha’zirgi waqıtta muzlıqlardın’ kemeyiwi baqlanadı. 

 

Klimat ten’izli Arktikalıq Shıg’ısta qattı suwıq, Batısta Shlitsbergen jıllı ag’ısı menen 

jumsaradı. Yanvar ayı temperaturası Batısta-12 º, Shıg’ısta-18S . En’ suwıq ayı mart Batısta 12S, 

Shıg’ısta 21 º. İyul ayında +5S ko’terilmeydi. Jawın shashın mug’darı  jıl dawamında 400mm 

shekem. 

 Tu’slikte 

jawın shashın mug’darı 800-1000 mm shekem ko’teriledi. Muzdan bos jerler 

Arktikalıq sho’ller h’a’m tundra iyelep tur. Tiykarg’ı ko’zge tu’setug’ın peyzaj yag’nıy landshaft 

o’simlikler joq h’a’m taslı jerlerden ibarat. Geypara uchastkalarında mox h’a’m lishaynikler 

ushırasadı. Jazda ıq jerlerde polyarlı mak, gvozdika, kalnelomka gu’lleydi. Haywanat du’nyası 

gedey; Ak ayu, Arka suwını, Grenlandiyadan qoy0o’giz alıp kelingen. Ten’izleri su’t 

emiziwshilerge bay. 

İslandiya.İslandiya Evropanın’ ekinshi atawı (103 tıs. km kv). Orta Atlantika suw astı  kırdın’ 

rift zonasında jaylaskanlıg’ı, atawdın’ vulkanlı payda bolıwın anıqladı. Ataw Rg Ng h’a’m 

tn’rtlemshi Bazoltları menen quralg’an, qalın’lıg’ı 5000-6000 m. Atawdın’ plato sıyaqlı u’stingi 

vulkanlı konuslar jaylaskan h’a’m da’rya alabı menen tilkimlengen. 

 

İslandiya-du’nya ju’zinde aktiv en’ iri oraylarının’ biri. 150 vulkan bar sonın’ ishinen 26 

h’a’rekette. Atawda vulkanlardın’ u’sh tipii xarakterli; jarıq boyınsha, qalkan tu’rinde h’a’m 

konuslı. Vulkanlardın’ ko’pshiligi taktikalıq u’ziliw sızıqlarına tuwrı keledi. En’ aktiv jarıq 

boyınsha payda bolgan vulkanlar. Solardın’ ishinen belgili Laki (115 kraterlerden ibarat), 1783 j 

atlıg’ıp shıg’ıw na’tiyjesinde uzınlıg’ı 30 km aslam teren’ jarıq payda bolgan. 

 

İslandiyada h’a’zirgi waqıtta en’ aktiv vulkanlar Gekla h’a’m Askya. En’ joqarg’ı shın’-

Xvannadalsxnuktor (2119) vulkan bolıp keledi. Atlıg’ıp shıg’ıw, ten’iz astında da boladı. Suw 

astı vulkanlarının’ birewinin’ h’a’reketi İslandiyanın’ tu’slik jag’alarında, 1963 j Syurtsey degen 

taza ataw payda boldı. 

 

İslandiyanın’ ta’biyatının’ o’zine ta’n qubılısı geyzerler ko’p. Waqtı menen ıssı suw 

h’a’m par fontanları atlıg’ıp turatug’ın derekler bar. En’ belgili Geyzer fontannın’ biyikligi 15 m 

shekem. 

 

İslandiyanın’ relefinde, du’nya ju’zinde analıq jınısı joq. Vulkanlı genezistegi platolar. 

İslandiyanın’ ba’lent uchastkaları muzlıqlar menen kaplangan. (tenr 12 pr). en’ iri muzlıq 

Vatnamskyudl (S=8,4 tıs. km kv.) kalın’lıg’ı 1000 m. 

 

İslandiya klimatı subarktikalıq ten’iz klimatı Klimatqa teniz ag’ısları ku’shli ta’sir etedi. 

A’sirese Tu’slik h’a’m Batıs jag’alarınan o’tetug’ın İrmerger ag’ısı, ol qıssqı suwıqtı jumsartadı. 

Shıg’ıs Grenlandiya ag’ıs kerisinshe Arka jag’aların suwıtadı. Yanvar ayının’ ortasha 

temperaturası +1 º dan –3 º. Arka Shıg’ısta –5 º shekem, ishki tawlı territoriyada –15 º shekem. 

Jazg’ı temperetura +8S,+12S. Jawın shashın mug’darı Tu’slikte h’a’m batısta 1000-3000 mm, 

Shıg’ısta h’a’m Arqada 400-800 mm den 1400-1600 mm Ge shekem jetedi. İslandiya da’ryaları 

muzlıqlardan azıqlanadı, tawlı tiptegi da’ryalar 50 m biyiklikke shekem sarkıramalar ushırasadı. 

İslandiyanın’ ko’lleri territoriyanın’ 3 protsentin iyeleydi, jıllı ko’ller ushırasadı. Atawdın’ 

ko’pshilik bo’limin tundra iyelep atır, mox-lishaynikler gu’lli o’simlikler o’sedi. Da’rya 

alablarında aqqayın’. mojjevelnikler o’sedi. Atawdın’ ishki tawlı oblastlaprın Arktikalıq yarım 

sho’ller iyelep atır. Jag’alawlar boyındag’ı oypatlıqlar (Tuslik h’a’m Batıs) okean boyındag’ı 

otlaqlar qoy h’a’m kara mallar ushın ot bazası esabında paydalanadı. Son’g’ı jılları İslandiyada 

tog’ay egiw jumısları ju’rgizilip atır, Evropa shırshaları, Sibir listvennitsa. Akkayın’ h’.t.b. 

otırg’ızılmakta olardın’ ulıwma maydanı atawdın’ maydaının’ bir protsentin kuraydı. 

Haywanatlar du’nyasına kelsek gedey, lemming, pesetsler bar. Jag’a boyındag’ı suwlar balıqqa 

bay (treska, piksha, sayda). 

 

Fennoskandiya. 

 Fennoskandiya 

kuramına Skandinaviya yarım atawı h’a’m Finlyandiya kiredi. Evropanın’ 

bul bo’limi a’iyemgi textonikalıq strukturalarda Baltik kristallı kalkanı Shıg’ısta h’a’m Kaledon 

tawı payda bolıwı Batısta jaylaskan. Neogen da’wirine shekem bul kurılıslar kontenetallıq 

sharayatlıg’ı denudatsiyag’a shekem bul qurılıslar kontenentallıq sharayatlıg’ı menen 

denudatsiyag’a ushırag’an. a’iyemgi peneplenler payda bolg’an. Son’g’ı Alp orogenezi bul 

peneplendi tilkimleniwge, differentsiallıq ko’teriliwge alıp keldi. To’rtlemshi da’wirde 

%ennoskandiya birneshshe ma’rte muzlar menen kaplangan, olardın’ payda bolıw orayı bolg’an. 

Sonın’ ushın h’a’zirgi jer betinin’ morfologiyasında, yag’nıy relefinde ku’shli rol atkaradı. 

 Klimat 

sharayatları boyınsha %ennoskandiyanın’ o’zgeshesi onın’ a.q. 56 º dan 71 

shekem sozılıwı. Batıstan keletug’ın Arka Atlantika ag’ısı klimatı jumsartadı. Birak jiy-jiy 

tuman, mayda jawın xarakterli bolıp keledi. %ennoskandiya topırak o’simlikler qatlamı h’a’m 

h’aywanat du’nyası boreallıq tipke tiyisli. Bul jerde Evropalıq tayga h’a’m tawlı tundra ken’ 

takalgan. Tuslikke Orta Evropa floranın’ elementleri ushırasadı. 

 Fennoskandiyanı eki fiz. Geografiyalıq oblastqa ajıratıwg’a boladı, tawlı h’a’m tegislik. 

 A) 

Tawlı Fennoskandiya Skandinaviya tawların h’a’m Norlandiya platosın 

Fennoskandiyanın’ arka batıs bo’limin iyeleydi. Skandinaviya tawları jag’a boyınsha 1600 km 

sozılmakta. Olardın’ du’zilisinde kristall h’a’m metamorfl jınıslar a’h’miyetli rol atkaradı. Uzak 

denudatsiyadan son’ tawlar ekinshi ma’rte ko’terilip baslaydı h’a’m h’a’zirgi waqıtta dawam 

etpekte. 

 Skandjinaviya 

tawları textonikalıq alablar menen bo’lek massivlerge tilkimlengen tawlı 

platolar bolıp keledi. Shın’lı to’beler 2000 m ba’lentlikke ko’terilgen peneplenler, olardın’ relefi 

az tilkimlengen. 

 

En’ biyik tochkası tu’slik bo’liminde Yutunxeymen massivinde Galxepitten (2648m) 

Orta bo’liminde tawlar pa’seyedi. Usı jerde Emtland degen textonikalıq zonası o’tedi. 

Skandinaviya tawının’ Arka bo’liminde %irmarken degen jazıq tawlıq jaylaskan h=300-500 m. 

 

Bats Skandinaviya tawlar ten’izge jaqn bolad, en’ pa’s taw arasndag’ oypatlar, ten’iz 

suularına tolıp. Kurg’aqlıqqa teren’ kirip turg’an koltıq paayda boladı. olardı ford dep ataydı. En’ 

uzın ford Sogne ford (L-200 km eni 5-6 km ). 

 Skandinaviya 

tawı shıg’ıs janbawırları Norland platosına o’tedi, ol Baltik qalqanının’ bir 

bo’limi batısta N=800-600 m. shıg’ısta 200-100 m bolıp Botanika qoltıg’ının’ jag’alarına tekshee 

tu’rde tu’sedi. Ko’plegen Arka-Batıs bag’dardag’ı jarıqlar platonı bo’lek massivlerge ayıradı. 

Bul jarıqlardın’ ko’bisinde da’rya alabları jaylaskan.  

 Tawlı %ennoskandiya klimatına Atlantika h’awa massası ku’shli ta’sir etedi. Qısqı 

temperatura Norvegiya ten’izinin’ jag’alarında Tu’slikte 0 º. Arkada –4 º. Shıg’ıs 

janbawırlarında Tu’slikte –5. Arkada –10 º  

 Skandinaviyanın’ en’ iri muzlıgı-Yustendalsbre (855 mın’ km kv). O’simlik qatlamında 

iyne japıraqlı tog’aylar ken’ tarqalg’an, a’sirase tawlardın’ shıg’ıs bo’liminde tog’aydın’ joqarı 

shegarası Tu’slikten arqag’a 1000 m den 300 m shekem pa’seygen.  

 

B) Tegislikli %enoskandiya %enoskandiyanın’ tegislik bo’limine %inlandiyanın’, 

Shvetsiyanın’ tu’slik territoriyaları kiredi. %inoskandiyanın’ tegislikleri bir neshe tektonik 

h’a’reketlerge ushırag’an. Ortashved oypatlıg’ı h’a’m Botnika qoltıg’ı tektonikalıq sho’giw 

oblastı bolıp keledi.  

 Muzbasıw da’wirinin’ aqırında, tegisliklerdin’ shetleri qısqa waqıttı ten’iz astında boldı. 

 %ennoskandiyalıq tegisli klerdin’ klimatı kontinentallı Atlantikadan salıstırmalı 

uzaqlıg’ı,Skandinaviya tawlarının’ Barer bolıp turıwı ten’izli h’awa massasının’ ta’sirin 

kemeytepdi h’a’m Arktika h’awa massasının’ kirip keliwin an’satplastıradı.  

 

Tegisli relef h’awanın’ ıg’allı ba’lent, suw o’tkizbeytug’ın gruntlar tıg’ız suw toparının’ 

payda bolıwına alıp keledi. Da’ryaları uzın emes, biraq suw tolı, geypara da’ryalar ko’llerdin’ 

arasında baylanısta bolıp turadı. En’ iri da’ryalar Kemi-Yokki, Vueksa, Geta-Elv. Gidro energiya 

resurslarına bay bolıp keledi. %inlyandiyanın’ territoriyasında 8 protsent ko’llerge tuwra keledi. 

En’ iri ko’lleri Venern, Vettern, Milaren, Elmoren Ortashvetsiya jaylasqan. Ko’pshiligi 

tektonikalıq geneziske iye. Venern Evropanın’ en’ u’lken ko’li. Maydanı 5596 km kv, H=100m. 

 

Tog’aylarda iri su’t emiziwshiler saqlang’an-los, tu’lki, porsıq, pesets, qon’ır ayıw. 

Quslarg’a bay ko’llerde g’az, u’yrek, tog’ayında teterev, ryavchik, gluxar.  

Evropa tegisligi. 

Evropa tegisligi, Evropa maydanı boyınsha en’ u’lken f\g el. Arqa h’a’m Baltik 

ten’izlerinin’ tu’slik bo’limlerinde jaylasqan. Batıstan shıg’ısqa 1200 km sozılman’ta, Arqadan 

tu’slikke eni 200-500 km. 

 Tegislik 

tektonikalıq zonada jaylasqan, tegislik Arxey, proterozoy jastag’ı. Batısta 

proterozoy jastag’ı jınıslar, u’stinen sho’gindi jınıslardın’ qalın’ jatqızıg’ı menen jabılg’an. Por 

h’a’m Rg da’wirinde bir neshe ma’rte ten’iz transgressilarına ushıradı. Tegislik o’zinin’ 

marfologiyalıq h’a’m ta’biyg’ıy o’zgeshelikleri boyınsha Batıs h’a’m Shıg’ıs bo’limlerine 

bolinedi.  

 

Tegisliktipn’ relefinde son’g’ı eki muzlanıw da’wirlerininn’ izi saqlaanadı.  

 Tegisliktin’ 

klimatı batısta ten’izli, shıg’ıs ta’repke ten’iz koentinentallı bolıp keledi.  

 Ta’biyg’ıy o’simlik tog’ay formatsiyaları menen xarakterlenedi. Tiykarg’ı parodalar dub, 

buk. Shıg’ısta shırsha h’a’m qarag’ay qosıladı. Da’rya alaplarında iva, topal, olxa, aq qayın.  

Britaniya atawları h’a’m Gertsin Evropası. 

Britaniya atawları- Batıs Evropa jag’alawlarında en’ u’lken arxepelagı bolıp esaplanadı. Onın’ 

quramında en’ u’lken-Ullı Britaniya h’a’m İrlandiya atawları kiredi h’a’m ko’plegen mayda 

atawlar-Men, Anglsi, Uayt, ishki h’a’m sırtqı Gebrid, Orkney h’a’m Shetlend. Arxepelagtın’ 

ulıwma maydanı-325mın’ km, onın’ ishinen 230 mın’ km kv- Ullıbrtianiya atawına, al 84mın’ 

km kv-İrlandiya atawına tuwra keledi.  

Britaniya atawının’ jag’asındag’ı suwlardın’ teren’ligi 200 m aspaydı.  

Arxipelagtın’ materikten bo’liniwi h’a’m h’a’zirgi zaman ko’rinisine iye bolıwı muz 

basıw da’wirinen keyin bolg’an.  

Atawdın’ jaylasıwı, Atlantika okeanının’ ta’siri, jag’alarının’ h’a’m releftin’ 

tilkimlengenligi, antopogenlik landshafttın’ ken’nen tarqalıwı.  

Atawlar jaqında materikten ajıralıp kalg’anlıg’ı sebepli qon’sı raynolarg’a uqsas, biraq 

atkawdın’ jaylasıw ornı ta’biyatınna adamlardın’ jasaw sharayatına o’z ta’sirin tiygizedi. 

Antropogen da’wirinin’ birinshi yarımında arxepelagtın’ barlıq jerleri, Ullıbritani 

atawının’ qubla bo’liminen basqa jerler muz benen basqan h’a’m releftin’ du’ziliwine o’z ta’sirin 

tiygizgen. Keyingi muz basıw logikalıq taw xarakterine iye bolg’an, onın’ orayları Shotlandiya, 

İrlandiya, Uelsta bolg’an.  

Britaniya atawlarınada h’a’r qıylı qazılma baylıqlar bar. Kemberlend massivinde h’a’m 

İrlandiya tawlarında-qorg’asın, tsink rudaları, Kornuollda-mıs h’a’m olovo, Midlendta-temir 

rudaları. Ullıbritaniya atawlarının’ en’ tiykarg’ı menirallıq baylıq-bul tas ko’mir. Onın’ ka’nleri 

u’sh rayonrda toplang’an- Orta Shatlandiya oypatlıg’ında, Pennik tawlarının’ jag’alarında, Qubla 

Uelsta. 

Arqa muz shelfinde neft h’a’m gaz zapasları og’ada ko’p. h’a’zirgi waqıtta Ullıbritaniya 

ushın en’ tiykarg’ı neft alıw rayonı bolıp esaplanadı.  

Britaniya atawına jıl dawamında esetug’ın keskin h’a’m ıg’allı Batıs samalları ko’p 

mug’darda ıg’allıq alıp keledi. A’sirese jawın-shashın tawlardın’ Batıs jag’alanına ko’p tu’sedi.  

 Gertsin 

Evropasına, Oraylıq %rantsuz massivi, Vogez massivi,Shvartsvold, Chex 

massiyaininn’ shetki dizbeklerge kiredi. 

 Gertsin 

Evropasına ken’ japıraqlı tog’aylar xarakterli.Toprag’ı qon’ır, Bul jerdin’ 

ta’biyatı Adam ta’sirinde ku’shli o’zgeredi. Gegrtsin Evropası landshaft tipine baylanıslı u’shke 

bo’linedi. Britaniya atawları, Alpsız %rantsiya, Gertsinli Oraylıq Evropa. 

 

 

Lektsiya 10. 

Tema: Alp h’a’m Karpat tawları. 

Evropanın’ jer orta ten’izi boyları.Shıg’ıs Evropa regionları. 

Reje: 

1. Alpik Evropa ta’biyiy geografiyalıq u’lkesine sıpatlama. 

2. Karpat ta’biyiy geografiyalıq u’lkesine sıpatlama. 

3. Shıg’ıs Evropa ta’biyiy geografiyalıq u’lkesine sıpatlama. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

Alplik Evropa. Bul fiz-geografiyalıq elge-Alp, Karpat, Stara-Planina, Rilo-Rodina 

tawları h’a’m oypatlıqları kiredi. 

Alp tawları. Evropanın’ jas tawlarının’ ishindegi en’ biyigi. Ol do’n’es jag’ı arqa batısqa 

qarag’an dog’a ta’rizli bolıp 1200 km aralıqqa sozılıp atır. Bul tawlardın’ u’stin ma’ngi qarlar 

basqan. 

 Alp 

tawlarının’ batıs bo’liminde Evropadag’ı en’ biyik shın’ Monblan (Aq taw 4807m) 

jaylasqan.  

Alp tawları oblastında xalıq tıg’ız qonıslasqan. Taw da’ryaları gidroelektr stantsiyaların salıw 

ushın paydalanadı. 

Alp tawlarınan tu’slik ta’repte Padan tegisligi jaylasıp, onnan Po da’ryası ag’ıp o’tip tur. 

Alp tawlarında u’lken emes, biraq xojalıq jag’ınan rawajlang’an ma’mleketler-Shveytsariya 

h’a’m onnan shıg’ısraqta Avstriya jaylasqan. Alp tawlarının’ batıs bo’limleri %rantsiyag’a, arqa 

shetleri G%R g’a, Tawlardın’ batıs bo’limleri menen Padan tegisligi İtaliyag’a tiyisli. 

Karpat tawları.  Alp qatparlarıqın’ jas tawlar poyasın Shıg’ısta Karpat tawları dawam 

ettiredi. Bul tawlardın’ en’ biyik jeri arqa batısında jaylasqan. Ha’zirgi waqıtta Karpat tawlarında 

ma’n’gi qarlar menen muzxlıqlar joq. Alp tawlarınan ayırmashılıg’ı Karpat tawlarında paydalı 

qazılmalar ko’p.  

 Karpat 

tawları-Oraylıq Evropanın’ en’ tog’aylı rayonlarının’ biri. Haywanat du’nyası 

Karpat tawlarında jaqsıraq saqlanıp qalg’an, onda ayıwlar, qara qulaq, suwsar, jabayı pıshıqlar, 

kiyikler jasaydı. 

Ortang’ı h’a’m to’mengi Dunay oypatlıqları.  Karpat tawlarınan batıs h’a’m tu’slik 

ta’replerde taw aralıq shuqırlıqlar eldi ortang’ı h’a’m to’mengi Dunay oypatlıqları iyelep atırg’an 

sho’gip h’a’i oyılıp ketken jerler oblastları jaylasqan. 

Ken’-jazıq Ortang’ı Dunay oypatlıg’ı Karpat h’a’m Alp tawlarının’ aralıg’ında jatır. Ortang’ı 

Dunay oypatlıg’ının’ klimatı ortasha kantinentallı. 

 To’mengi 

Dunay 

oypatlıg’ı-Karpat tawlarının’ etekleri menen Dunay alabının’ 

aralıg’ında jaylasqan.  

Pireney yarım atawı.  Tu’slik Evropanın’ en’ batısındag’ı Pereney yarım atawı 

Evropanın’ qalg’an bo’limlerinen u’stinen ju’rip o’tiw qıyın, jas Pireney tawları arqalı 

oqshawlanıp tur. Pireney yatım atawının’ tu’siginde jas, biyik Andaluz tawları Afrikadag’ı Atlas 

tawları dizbeklerinin’ dawamı bolıp tabıladı. 

 Pireney 

yarım atawı paydalı qazılmalarg’a bay. Bul jerde ren’li metapllardın’ rudalarının’ 

a’sirese yarım atawdın’ tu’sliginde mıstın’, batısında volframnın’ h’a’m urannın’, tu’slik 

bo’liminde sınap rudasının’, temir rudasının’ h’a’m tas ko’mirdin’ ka’nleri bar. Jawın shashınlar 

ko’birek jawatug’ın ma’ngi jasıl emen tog’ayları menen biyik makvis putalıqları o’sedi.  

Apenni yarım atawı.  Bul yarım atawdı boylap arqa-batıstan qubla-shıg’ısqa qaray 

h’a’tteki, saz ılaydan h’a’m qumnan quralg’an qatparlang’an jas Apennin tawları sozılıp jatır. 

Tawlar Sitseliya atawında dawam etedi. Bul yarım atawlar paydalı qazılmalarg’a bay emes. 

Apennin yarım atawının’ klimatı Jer Orta ten’izine ta’n klimat. En’ ıssı degen Sitseliyada 

iyuldin’ ortasha temperaturası +28 

0 

qa , yanvarda +10 

0 

, +12 

0

 qa jetedi. 

Tawlarda 500-800 m den joqarıda kashtannan, grabtan, emennen ibarat japıraqları tu’sip 

qalatug’ın jalpaq japıraqlı tog’aylar jaylasqan, onnanda joqarıda aralas tog’aylar munarlanıp 

turadı. 

Balkan yarım atawı. Balkan yarım atawı tutası menen derlik tawlar iyelep atır, 

oypatlıqlar bul jerde az. Tawlarda tektonikalıq h’a’reketler ku’shli. Bul massivten batısmıraqta 

tiykarınan h’a’kten quralg’an Dinar taw qırları sozılıp jatır. Yarım atawdın’ shıg’ısında 

Staraplanina yamasa Balkan jas tawları sozılıp jatır. 

 Balkan 

yarım atawının’ ko’pshilik bo’limi h’a’m atawlardın’ h’a’mmesi Jer Orta ten’izi 

klimatı oblastında jatadı. Bul jerde putalıqlar menen qattı sho’pler o’sedi, ayrım jerlerde ma’ngi 

jasıl tog’aylar saqlanıp qalg’an. 

Shıg’ıs Evropa. 

Relefi h’a’m geologiyalıq du’zilisi. Rus tegisliginin’ qa’ddinen ortasha bi yikligi 

170m. 

Tegislikte 200-300m biyikliktegi ba’lentlikler menen xarakterli bolıp keledi.  

Rus tegisligi orografiyalıq qatnasta to’rt bo’limnen ibarat. 

1) Arqa-batıs bo’limi bul regionnın’ relefinin’ rawajlanıwı Baltika qalqanının’ h’a’m Moskvalıq 

sineklizanın’ h’a’reketleri menen baylanıslı, monoklinallı plastı tegislikler rawajlang’an, olar 

ba’lentlikler tu’rinde ko’rinde. Valday, Smolensk,Moskva, Belorus xa’m t.b. h’a’mde plastqıylı 

tegislikler, relefte pa’s uchastkaları Baltik boyındag’ı, Joqarı Volga, Polese, Midera tegislikleri.  

2) Oraylıq bo’lim. Voronej Anteklizanın’ intensiv ko’teriliwinde rawajlanadı, onın’ 

na’tiyjesindle Orta Rus h’a’m Volga boyı plastlı-yaruslı ba’lentlikler h’a’m plastlı Oka-Don pa’s 

tegislik payda boladı. 

3) Tu’slik batıs bo’limi. Ukraina qalqannın’ rawajlanıwı menen baylanıslı. Usıg’an baylanıslı 

Tsokkolı tegislikler payda bolıp Dnepr boyı h’a’m Azov boyı, platforma ishindegi qatparlı 

Donetsk kryaji, tu’slikte ten’izli plastlı tegislikler Qara ten’iz boyı, Azov boyı tegislikleri. 

4) Shıg’ıs bo’limi. Rus platformasının’ shetinin’ h’a’m Uraldın’ h’a’reketleri menen baylanıslı. 

Arqada Pechora, tu’slikte Kaspiy boyı akkumulyativ oypatlıqlar rawajlang’an. 

To’rtlemshi da’wirde arqa yarım shar klimat sharayatının’ o’zgeriwi muzlardın’ h’a’m qarlardın’ 

toplanıwına alıp keledi, Olar jumsaq jatqızıqlarg’a h’a’m relevtin’ payda bolıwı menen h’a’mi 

floranın’ h’a’m fawnanın’ tegisliktin’ ishinde migratsiyalawıvna ku’shli ta’sir etti.  

Shıg’ıs Evropa tegislik terrivtoriyası boyınsha jawın-shashın bo’listiriliwi 

tsirkulyatsiyalıq formalarg’a baylanıslı. Arktikalıq h’a’m polyarlı frontlardag’ı tsiklonlardın’ tez-

tez qaytalanıwı tegislik territoriyasındag’ı Batıs h’awa ma’wsimin ku’sheytedi. A’sirese 

tsiklonlar 55-60

0

 Arqa ken’liktegi koridorda Batıstan shıg’ısqa tez qaytalanadı. Bul poyaslar Rus 

tegisliginin’ en’ ıg’allı bo’limi, Batısta 600-700 mm, Shıg’ısta 500-600mm.  

Shıg’ıs Evropa tegislik klimatındag’ı ayrmashlıqlar o’simliklerdin’ xarakterine ta’sir 

etedi. B.P.Alisov radiatsiyalıq balanıstı h’a’m atmosferalıq tsirkuliyatsiyanı esapqa aladı, Shıg’ıs 

Evropa tegisligin u’sh klimatlı oblastqa ajıratıladı. 

1) 

Arqa Atlantikalı-Arktikalıq. 2) Orta Atlantika-kontinentallı oblast. 3) Tu’slik 

kontinentallı oblast. Shııg’ıs Evropa tegisligi suwları, klimatı, relifi, h’a’m territoriyalıq 

rawajlanıw tariyxı menen baylanıslı. Bul territoriyada saylar torınan tıg’ızlıq 0.9-1.1km kv. Al 

Kaspiy boyı oypatlıqtın’ u’stinde sol ushıraspaydı. Volga-L-3690 km, ortasha ko’p jıllı  jıl 

dawamında ag’ım 255 km kub S 1.38 mln km kv. Da’rya to’rt ta’biiy zonanı kesip o’tedi-tog’a, 

dala tog’ay, dala h’a’m sho’ller zonasın. Severnaya Dvina L=350 km,ag’ım-111km kub, Pechora 

L=1814 km, ag’ımı-129 km kub, Dnepr L=2285 km, ag’ımı-53 km kub, Don L=1970km, ag’ımı-

28 km kub. 

2) 

Ko’lleri. 1)Morenallı 2)Karstlı. 3)Termokarst (tundra) 4)Limanlı. 

Tegislikte ta’biyiy zonalar anıq ajıratıladı. Arqadan baslap tundra tayga, tog’ay, dala 

tog’ay, dala, yarım sho’ller h’a’m sho’ller.1 Tundra zonası eki pod zona.1) Moxlı-lichaynikli 

tundra.2) Putalı tundra. 2. Tog’aylı tundra. Oypatlıqları-batpaqlıqlar, iva, aq qayın. 3. Tog’ay 

zonası eni 1500 km ge shekem. Tu’slik shegsharası Lutts-Jitonir-Kiev-Karachaev-Kaluga.Eki 

pod zona ajıratadı- tog’ay h’a’m aralas tog’ay pod zonaları.