Биринчи боб. Концепт терминининг когнитив тилшуносликда ва лингвомаданятшуносликдаги ўрни ва аҳамяти

ИККИНЧИ БОБ. ИНГЛИЗ ТИЛИДА “TONGUE”КОНЦЕПТИНИНГ ПАРАДИГМАТИК ВА СИНТАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

2.1. Лингвистик тадқиқотларда соматик лексика назариясига доир илмий қарашлар
Соматик лексика ёки соматика (тананинг қисмлари, аъзолари ва жойлари, сезги аъзолари ва инсон танасининг намоён бўлиши) - тилнинг лексик тизимини таҳлил қилиш амалиётида, шунингдек, қиёсий характердаги маданий тадқиқотларда энг машҳур объектлардан бири. Ҳар қандай тил лексикасининг соматик қатламининг денотацион аҳамияти, ёши, барқарорлиги ва изчиллиги унинг ўрганиш объекти, хусусан, лексик ва семантик таҳлил сифатида долзарблилигини аниқлайди. Соматизмларнинг турли воқеликлар ҳаққонийлиги билан боғлиқлигининг кўлами инсон танаси қисмлари (аъзолари) нинг функционал юкламалари ва уларнинг кенг ифодаланиши натижаси билан изоҳланади.
Тилшунослик тадқиқотининг замонавий йўналишлари - семантик-когнитив, лингвокултурологик, психолингвистик-соматика тилда инсон омилини ўрганиш (антропоцентрикликнинг намоён бўлиши сифатида) ва воқеликни концептуализация қилиш доирасида ҳал қилинади. Инсон танасининг ҳақиқий концептуализацияси ҳам, бошқа воқелик, ҳодисалар, атрофдаги дунёнинг муносабатлари ва инсон фаолияти концепцияси жараёнида тананинг (соматик) коди тилда қандай ифодаланиши эътиборга моликдир .
Рус олими Апресян ёзганидек, лингвистик шахс онгида мавжуд бўлган концептларни тематик хусусиятларга кўра таснифлаш мумкин. Шундай экан дунёнинг содда тасвири ғоясини тилнинг асосий концептлари тўплами сифатида ривожлантирар экан, бу тасвирнинг тизимли моҳиятини таъкидлаб, инсон тасвирини тилда акс эттиришда оддий геометрия, оддий этика, оддий психология ва бошқаларга алоҳида тизимли ёндашувни таклиф қилади¹³⁹
Бу фикр мантиғида Э.В. Урисон "оддий анатомия" атамасини ишлатади, бу инсон тузилиши ҳақидаги лингвистик ғояни, тил эгасининг жисмоний ҳолати ҳақидаги фикрини акс эттиради. Бу атама доирасида муаллиф кўзга кўринмас органларнинг (руҳ ва юрак; онг, тафаккур, ақл ва идрок; виждон; хотира; тасаввур ва хаёл; эшитиш ва кўриш; ирода, қобилият, ҳис -туйғулар) таърифига мурожаат қилади, (руҳ ва кўнгил; куч, қувват, сабр), шунингдек рус тилидаги қабул қилишнинг алоҳида идрок модели (идрок органлари; қараш, кўриш). Тадқиқотчининг таъкидлашича, қалб юрак, руҳ сўзлари инсоният оламига рус тилшунослик моделини тушунтиришда муҳим аҳамиятга эга¹⁴⁰.
Тил маълумотларига кўра, инсон қиёфасини яратиш, Ю.Д.Апресяннинг айтишича, "ҳар қандай фаолият, ҳар қандай ҳолат, ҳар бир реакция ўз тизимига эга. У маълум бир органда локализация қилинади, у маълум бир ҳаракатни бажаради, маълум ҳолатга келади, керакли реакцияни ҳосил қилади. Баъзида битта орган бир нечта тизимга хизмат қилади ёки битта тизимга бир нечта органлар хизмат қилади. Қизиғи шундаки, руҳда фақат ҳис-туйғулар локализация қилинади, лекин баъзи истаклар ҳам бор.... Бу тизимлардан ташқари, маълум кучлар ёки қобилиятлар инсонда мустақил равишда ҳаракат қилади». Бундай тизимлар сифатида муаллиф жисмоний идрок, физиологик ҳолатлар, физиологик реакциялар, жисмоний ҳаракатлар ва фаолиятлар, истаклар, фикрлаш ва интеллектуал фаолият, ҳис -туйғулар, нутқ ва кучлар сифатида эса - ирода ва виждон деб номлайди¹⁴¹.
Соматик тадқиқот йўналишларидан яна бири гнетик хатти –ҳаракатларни-табиий тилда, шу жумладан соматик(имо-ишоралар) фразеологияда акс этадиган соматик тилни ўрганишдир (А. Пеаз, Л. Иорданская, С. Паперно, М. Л. Бутовская, Г. Креидлин ва бошқалар). А.Д.Шмелев, рус тилидаги дунёнинг тасвирини лингвистик концептуализация ва ўзаро боғлиқлик мотивларини ўрганиб, унда инсоннинг тузилиши ҳақидаги ғоялар қандай акс этиши ҳақидаги масалага ҳам мурожаат қилади. Шахснинг ўзига хослиги, муаллиф таъкидлаганидек, "рус тили интеллектуал ёки руҳий фазилатларда эмас, балки унинг тузилиши ва таркибий қисмларининг функцияларида кўради"¹⁴².
Инсоннинг рус тилидаги модели иккита қарама -қаршилик билан белгиланади: 1) идеал ва материал, 2) интеллектуал ва ҳиссий. Биринчи қарама -қаршилик тилда қалб, руҳ ва тана, вужуд, иккинчиси - руҳ ва қалбнинг қарама -қаршилиги сифатида намоён бўлади. Қалб ўзига хос моддий орган, ички ҳолатлар майдони сифатида намоён бўлади ва тана билан узвий боғлиқдир, руҳ эса қандайдир моддий бўлмаган модда сифатида қабул қилинади. Вужуд ва тана ҳам ўзаро боғлиқ - тана, қалб сингари, индивидуал одамни ифодалайди, вужуд, руҳ каби, санаб бўлмайдиган модда¹⁴³.
Туйғуларга "ихтисослашган" юрак - муҳаббатнинг асосий органи (ҳис -туйғуларни ифодалашда кўкракнинг метонимик ўрнини ҳам айтиб ўтиш мумкин). Инсоннинг ҳиссий ҳаётининг асосий йўналиши сифатида юрак ва қон (вужуднинг руҳга қарама-қаршилиги), бош ва мияга қарама -қарши бўлиб, унда инсоннинг интеллектуал ҳаёти ва унинг хотираси локализация қилинган. Объект нуқтаи назаридан бизга яқин бўлган, кўриб чиқилаётган мавзу бўйича махсус лексик-семантик, концептуал ва лингвокультурологик тадқиқотларга мурожаат қилиб, қуйидагиларни қайд этиш мумкин¹⁴⁴.
Л.P.Сакаева докторлик диссертациясида рус, инглиз, тожик ва татар тилларидаги антропоцентрик фразеологик бирликларни таҳлил қилади. Соматизмлартилнинг муҳим қатлами бўлиб,у "этномаданиятлар маълумотларини ташувчиси дунёсининг ўзини-ўзи англаши ва идрокини батафсил тавсифлайди, атрофдаги воқеликни моделлаштириш усули тўғрисида аниқ тасаввур беради"¹⁴⁵.
Соматик органларга турли халқлар учун универсал бўлган вазифалар берилади, бу эса органларни билдирувчи лексемаларга маълум бир рамзий маъно берилишига олиб келади (масалан, тил - фаолият, мулоқот рамзи). Муаллифнинг эътиборини тортган антропоцентрик йўналишнинг энг характерли компонентлари - тил, бош, оёқ. Л.P.Сакаеванинг таъкидлашича, "инсоннинг деярли барча ҳаракатлари, унинг ҳаётининг барча соҳаларида, тил билан бевосита боғлиқдир, бу сўзнинг турли фразеологик бирликларда фаол иштирокини аниқлайди. "Тил" сўзи бой рамзий маънога эга ва ҳар хил маъноларда ишлатилганлиги сабабли, бу соматик фразеологик бирликлар гуруҳи барча ўрганилган тилларда энг кўпларидан бири хисобланади¹⁴⁶.
Р.Ю.Мугунинг диссертацияси рус ва немис тилларининг соматик луғатининг полисемантизмини (семантик ва денотатив хусусиятларини) ўрганишга бағишланган (лексикографик маълумотларга асосланган). Муаллиф соматизмларни рус ва немис тиллари луғатининг полисемантизм даражаси бўйича энг маҳсулдорлари қаторига киритади ва уларнинг "семантик мазмуни инсон фаолияти билан боғлиқ бўлган иккинчи даражали маъноларнинг шаклланиш жараёнини яққол намойиш этишларини” ҳаққоний кўрсатиб беради"¹⁴⁷.
А.П.Борисов тана аъзоларининг (соматизм сифатидагиларни ҳам) ички оламни концепциялашдаги функционал ролини дунёнинг якут тилидаги тасвиридаги "булоқ кўзлари" тушунчасини ўрганган. Кўзлар ҳис-туйғуларни локализация қилинган майдон вазифасини, шунингдек, интеллектуал қобилият кўрсаткичи ролини ҳам бажаради¹⁴⁸.
З.Р.Цримова, қиёсий лингвокультуралологик тадқиқотда дунёнинг лингвистик тасвиридаги "юрак" концепциясини кўриб чиқиб, юракни ҳислар ва ҳис -туйғулар майдони сифатида локализациялайди - лингвистик онгда у инсоннинг биологик, маънавий, психологик маркази вазифасини бажаради¹⁴⁹.
Л.A..Саифи инглиз тилидаги соматик инсон қиёфасининг концептуализациясини ўрганади. Муаллиф "тилнинг соматик майдони" тушунчасидан фойдаланади ва "жисмнинг глобал семантик тоифасини акс эттиради ва тил тизимидаги асосий майдонлардан бирини ташкил қилади", деб таъкидлайди. Унинг ташқарисида эса соматик деб номланган атама шаклланади. Соматик компонентли бирликларни таснифлаш мисолидан фойдаланиб, муаллиф турли хил инсон гипостазаларининг параметрланиши ва объективлашишини кўрсатади¹⁵⁰.
З.А. Богуснинг диссертация тадқиқотлари ҳар бирида алоҳида соматик майдон яратадиган рус ва инглиз тилларининг соматик луғатини таҳлил қилишнинг семантик сўз ясаш ва лингвокультуралогик жиҳатларига тўхталади. Соматизмлар, бошқа нарсалар қаторида, омонимларнинг шаклланиш манбаи сифатида қаралади, шунингдек, муаллиф тил эгалари(ўрганилаётган тил) нинг "когнитив хотираси" нинг соматик компонентли турғун ибораларнинг семантикаси ва тузилишида акс этиши билан қизиқади¹⁵¹.
Тадқиқотчининг фикрига кўра, "лексик-фразеологик соматик майдоннинг маданий-миллий талқини... бизга дунёнинг содда тасвирини шакллантириш механизмларини, шу жумладан, инсоннинг ўзини-ўзи, ҳақиқий дунёни билишдаги улкан ролини тушунишга имкон беради "¹⁵².
Г.В.Токарев "мулоқот" концептининг лингвокультуролологик тавсифида “тил” соматизмини (бу биз тадқиқ қилаётган концептнинг асосий номи) уни рус тилида ифодаловчи калит сўзлардан бири деб атайди. Муаллифнинг сўзларига кўра, тилмулоқот концептининг рамзи характерини олади¹⁵³.
И.Г.Подгорбунская, инглиз тилининг идиоматик воситалари билан билимларни ифодалаш масаласи доирасида, (tongue) лексемасини идиомаларнинг таркибий қисми сифатида communication (мулоқот) концептининг рамзи сифатида кўриб чиқади ва бу компонентнинг "мажозий" компонентининг идиомасини ҳосил қилишини айтади, чунки "тил эволюцияси жараёнида ҳиссий тасвир мавҳумлаша бошлайди ва рамзга айланади"¹⁵⁴. Муаллифнинг сўзларига кўра, tongue компоненти "мулоқот” концептининг рамзи сифатида ифодаланиши, шу компонентли индивидуал идиомалар мулоқот ва муомалани намоён бўлишсценарийсининг бир қисми бўлиши мумкин"¹⁵⁵.
Борлиқни концептуализация қилишда тана ҳам муҳим рол ўйнайди. Г.В.Савчук дунёнинг фазовий моделининг рус фразеологиясидаги аксини ўрганиб, унинг шаклланишида соматик компонентли (шу жумладан тил компоненти) фразеологик бирликларнинг роли ҳақида гапиради. Шахс (ва унинг қисмлари) соматик характерга эга бўлган фразеологик бирликлар ёрдамида таянч нуқтаси вазифасини бажаради, айниқса, яқин концептини тасвирлашда¹⁵⁶.
Инглиз ва рус тилларида "яқин" фазовий тушунчасини акс эттирувчи фразеологик бирликларнинг қиёсий таҳлилини ўрганган М.Э.Игнатева, "дунёнинг содда тасвирида ҳар икки тилда яқин майдоннинг акс этиши антропоцентрикдир" деган хулосага келади. Марказ - бу инсоннинг ўзи ва унинг тана аъзолари (соматизмлар)"¹⁵⁷.
Э.В.Лаврищеванинг фикрича, дунёни "хариталаш"нинг антропоцентрик модели борлиқни концептуализация қилишнинг ўзига хос усулини назарда тутади, соматизмлар маркази бўлиб хизмат қилади. Фазовий муносабатлар тасвирини қиёсий ўрганиб, у "дунёнинг рус ва немис лингвистик тасвирларида уларни ифодаловчи соматик фразеологик бирликлар умумий хусусиятларга эга: фазовий муносабатлар билан қарама -қаршиликлар шаклида берилган, деган хулосага келади, ифодалаш, биринчи навбатда, муҳим функцияларни бажарадиган ва инсон фаолиятининг ҳар хил турлари учун масъул бўлган инсон танасининг кўзга кўринадиган аъзоларини ўз ичига олади"¹⁵⁸.
К.Г.Завалишинанинг тадқиқоти қўшиқ фольклоридаги "жисмоний одам" концептосферасини ифодаловчи лексикани маданиятлараро таҳлил қилишга бағишланган. Антропоморфизм универсал эвристик принцип сифатида қаралади.Муаллиф, шунингдек, "тил" концептига ўрганилаётган концептосферанинг ажралмас компоненти сифатида эътибор қаратади. Фольклор матнларида концептни ифодалаш воситаларини тиллараро таққослаш (тил ва унинг қисмини номлайдиган сўзлар, бу лексемаларга атрибутив қаторлар) ўтказилади, инглизча матнларда тилнинг ҳаракат билан эмас, балки мулоқот билан боғлиқ эканлиги қайд этилган. К.Г.Завалишина концептнинг барча учта фолклор анъаналарида (рус, немис ва инглиз) долзарблиги ҳақида гапиради, бу тилнинг инсоннинг ривожланиши ва ҳаёт фаолиятидаги, улар билан боғлиқ тасаввурлар ва рамзларда табиий мулоқот воситаси сифатидаги роли ва маданий аҳамияти билан боғлайди. Тилнинг алоқа жараёнидаги иштироки эса мулоқот фразеологиясида кенг акс этади¹⁵⁹.
А.Р.Попованинг диссертациясибиз татқиқ этаётган объект билан бевосита боғликликни касб этади. Унинг мақсади–бу бирламчи“тил” сўзининг семантик ривожланиши натижасида ушбу сўзнинг лексик-фразеологик компонентларнинг таркибий-семантик тавсифини беришдир. Тадқиқот мавзуси– тилнинглексик-семантик вариантлари, шунингдек, ундан келиб чиққан лексемалар ва фразеологик бирликлар, ва уларнинг қайд этилган компонентларининг жиҳатлари билан нисбати (муаллиф лексик-семантик вариантлари таркиби ва “тил” номли деривационконцепт ва фразеологик бирлик таркиби ўртасидаги мотивацион алоқаларни излайди.) Иш материаллари, ўз навбатида, тил лексемалари, юқори тил концептини ифодаловчи уянинг ҳосилалари, шунингдек тил компонентли фразеологик бирликлардир¹⁶⁰.
Илмий ишда 19-асргача ва 19-21 асрларда полисемантиканинг диахроник ривожланишидаги семантик тузилишини ўрганади.Муаллиф, тил лексемасининг лексик-семантик вариант тизими шу вақтгача жиддий ўзгаришларга учраган, замонавий рус миллий тилида унинг 26 та маъноси мавжуд (улардан 15 таси адабий тилга тегишли) деган хулосага келади. Бу соматизмнинг инсон учун аҳамияти, унинг хилма-хил хусусиятлари, тилда акс эттирилган функциялари ҳақида гувоҳлик беради¹⁶¹.
Юқоридаги фикрларга қўшилган ҳолда, замонавий ўзбек тилшунослиги ва қиёсий тилшуносликда соматизмларнинг шаклланиши ва уларнинг матн таркибида функционал-семантик хусусиятларини ўрганиш Ш.О.Назирова, А.Исаев, Ш.Усмонова каби олимлар томонидан амалга оширилган
Ш.О.Назированинг номзодлик диссертациясида ўзбек тилидаги соматизмларнинг семантик структураси ва бирикувчанлик хусусияти рус ва инглиз тиллари билан қиѐслаб ўрганилган.
Ш. Назированинг "Инглиз, ўзбек ва рус тилларидаги соматизмларнинг семантик структураси ва бирлиги" мавзусидаги тадқиқотида инглиз, ўзбек ва рус тилларидаги соматизмларнинг семантик структурасини изоморф ва алломорф қирралари, норматив ва норматив бўлмаган бирлиги аниқланган¹⁶².
Диссертацияда муаллиф инглиз тилида соматизмлар синонимиясига эътиборни қаратар экан, “тил” лексемасига тўхтаб, уни қисман таҳлил қилиб ўтган. Тадқиқотчи тил семантикасига доир кенг маънони ифодаловчи отлар ҳаммаси соматизмлардир (ёки соматик гуруҳлардир) дейилади. Шунингдек, диссертацияда инглиз, ўзбек ва рус тилларида соматизмларнинг сифатлар билан норматив қўлланиши таҳлил қилинган¹⁶³.
Ш.Назирова таъкидлашича, қиёсланаётган уч тилда соматизмларга хос хусусият шундаки, улар тилда қўлланиш нуқтаи назаридан доим ҳам ўзларининг семантик мазмуни билан бир-бирига мос келавермайди. Чунки ҳар бир тилда сўзлашувчи халқ томонидан соматизмлар қўлланишининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд¹⁶⁴.
Ўзбек тилида соматик ФБларнинг атрофлича тадқиқи А.Исаевнинг «Ўзбек тилида соматик фразеологизмлар» номли номзодлик диссертациясида ѐритилган. Бу тадқиқот ўзбек тилидаги соматик ФБлар таҳлилига бағишланган илк йирик тадқиқотдир¹⁶⁵. Мазкур номзодлик диссертацияси соматик ФБларни диахрон ва синхрон аспектларда ўрганишга бағишланганлиги билан диққатга сазовордир. Ишда олим асосий эътиборини ФБларнинг шаклланиши ва уларнинг компонент таркибига қаратган. Унинг қайд этишича, ўзбек тилида 1400 га яқин соматик компонентли ФБлар бор ва улар тилда тахминан 17,5 % ни ташкил этади. Шунингдек, соматик ФБларнинг «Қадимги туркий луғат» ва «Девону луғотит турк» да акс этишлари ҳам турлича эканлиги кўрсатилган. Масалан, тил, бош, кўз компонентлари мазкур луғатларда тез-тез учраса, бел, сон ва бут компонентлари тасодифий ҳолатлардагина учрар экан.
Ишнинг қиммати шуки, қадимги туркий тиллар ѐзма манбаларида ФБлар таркибидаги соматизмларнинг акс этиши жадвал асосида кўрсатилган. Жадвалда 41 та соматизмнинг ФБлар таркибида қўлланилиши сони кетма-кетлик асосида келтирилган. Жадвалда дастлабки юқори ўринларни тил (29 марта), бош (28 марта), кўз (27 марта) ва қўл (22 марта) соматизмлари эгаллаган.
1998 йилда Ш.Усмонова «Ўзбек ва турк тилларида соматик фразеологизмлар» мавзусида номзодлик ишини ҳимоя қилди. Мазкур диссертацияда ўзбек ва турк тилларидаги соматик фразеологизмлар лексик-семантик ва грамматик-қурилиш жиҳатидан қиѐсий тадқиқ этилган. Ишда ўзбек ва турк тилларидаги соматик фразеологизмларнинг миқдорини, уларнинг таркибида фаол қатнашган сомаларни аниқлаш; ўзбек ва турк тилларининг соматик фразеологизмларини структур-семантик жиҳатдан таснифлаш; ҳар икки тилдаги бирикмага ва гапга тенг фраземаларни муқобил ва номуқобил ибораларга гуруҳларга ажратиб, уларнинг шаклий-мазмуний ўхшашлик ва фарқли томонларини ѐритиш каби масалаларга асосий эътибор қаратилган¹⁶⁶.
Жаҳон тилшунослигида бўлгани каби ўзбек тилшунослари ҳам тилдаги саматизмларни шаклланиш тамойиллари, уларнинг ўзбек нутқи функционал кўринишларида яшаш шарт-шароитлари, услубий имкониятлари, жумладан, бадиий-публицистик матнлардаги эмоционал-экспрессив вазифалари борасида сезиларли тадқиқотларни амалга оширдилар. Бу кузатишлар нафақат бир тил, балки бир неча тилларни қиѐслаш асосида ҳам олиб борилди. А.Исаев, О.Назарова, Ш.Усмоновалар томонидан соматизмларни ўрганиш юзасидан олиб борилган тадқиқотлар ўзбек тилидаги фразеологик бирликларнинг лингвистик ва онтологик табиатини ўрганишга муҳим ҳисса бўлиб қўшилди.
Ушбу тадқиқотда биз А.Р.Поповатомонидан олинган натижаларга таянамиз, аммо биз объектни, мақсадларни, материални таҳлил қилиш усуллари ва ёндашувларидаги фарқларни қайд этамиз. Тадқиқотимизнинг объекти - бу бошқа ёндашув ва мураккаб тадқиқот методикасини олдиндан белгилаб берадиган "тил" концепти хисобланади¹⁶⁷.
Қайд этилганидек, тадқиқотчи денотатумнинг битта (асосий бўлса ҳам) номи билан боғлиқ бўлган лингвистик воситаларнинг семантикаси ва тизимли мотивацион алоқаларини таҳлил қилади. Биз концептнинг асосий номини, тил ва унга алоқадор номларини, ҳаракатларини, ҳолатларини, шу жумладан турли отлар, сифатлар, феълларни ўз ичига олган кенг ассоциатив-семантик концепциясини вербализация воситаларини, шунингдек концепция номининг ҳосилаларини кўриб чиқамиз. "Тил" концептини тушунтириш воситаларининг таркиби кўплаб фразеологик бирликларни, шу жумладан концепт номини ва тегишли соматизмларни ўз ичига олади¹⁶⁸.
Тадқиқотимизнинг концептуал мазмунини тўлиқ аниқлаш учун луғат маълумотлари билан бир қаторда, турли хил услублар ва нутқлар, шунингдек, инглиз тилининг электрон корпусидаги материаллар тақдим этилган кенг матнли намуна ишлатилади. Бундан ташқари, концепт мазмунини ҳар томонлама ўрганиш доирасида биз тадқиқот жараёнида олинган натижаларни текшириш, концепт мазмунининг аниқланган таркибий қисмларининг психологик ҳақиқатини тасдиқлаш учун ассоциатив тажриба маълумотларига мурожаат қиламиз.
Мазкур илмий иш семантик-когнитив тадқиқотдир, чунки биз концептуал таҳлил мантиғига кўра, нафақат концептнинг мазмунига мурожаат қиламиз, балки унинг шаклланиши ва ишлатилишининг асосий когнитив механизми - метонимия, унинг концепт доирасида турли жараёнларда намоён бўлишини очиб беради.