Bob. Yosh psixologiyasining tadqiqot metodlari

x, =7	N _ £(x,-x,) = 16 i=1	x2 = 4
X(*2-*/)^2 =^12/=1
a^2 =2,67	(ij = 1,63	a^2 =2 1	5 T\ r-i b

^CTi (;v-i)^;
£(X-x_r)²=^ = 2,67; cTj = "v/o^-2 = ^2,67² =1,63;



ст₂ = л/2^Г = 1,41.

va x, lar o‘rtasida farq borligini, ya’ni guruh rivojlanish
darajasi bilan guruhiy faoliyat o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudli-
gini aniqlash uchun tadqiqotchi *i — ^x₂ o‘rtasidagi farqning
statistik ishonchliligini topishi lozim. Buning uchun Styudent- ning t kriteriysidan foydalaniladi.

t =

X. -X,
1 im
I 2 2
yjm_x +m₂

Bu yerda ^x₂ va ^x₂ — o‘rtacha arifmetik qiymati;
m₁ va m_l — o'rtacha xato qiymati bo‘lib, u quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
cr
m = —f= yjN

45

Bizning misolda 1-qator uchun xato quyidagiga teng:

m =

m - J=~

V7

2. 
   qator uchun
   

x, - x, 7-4

= 3,69

t =

Jmf+m²₂ >/0,62² + 0,53²

Shundan keyin, tadqiqotchi maxsus jadval orqali ishonchli- lik darajasini aniqlaydi. Psixologiya bo‘yicha qilinadigan ishlar- da asosan 5 foizli (r=0.05), 1 foizli (r=0.01) va mingdan bir foiz- li (r=0.001) ishonchlilik darajasi qollaniladi. Agar t — kriteriya miqdori, masalan, 5 foizli ishonchlilik darajasiga teng yoki undan kichik bo‘lsa, o‘rtacha qiymatlar o‘rtachasi topilgan farq tasodi- fiy, ya’ni 100 tadan 5 holatga to‘g‘ri keladi (p<0,05). Agar p>0,05 (ya’ni tasodifiylik farq 5 foizdan katta) bo‘lsa, farq unchalik kat- ta emas. Ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo^£lsa, t-ko‘rsat- kichning miqdori shunchalik ahamiyatli bo‘ladi.
Spirmen korrelyatsiya koeffitsienti:

r_s — korrelyatsiya koeffitsienti;
d — taqqoslanayotgan obyekt o‘rni (rang) o‘rtasidagi farq;
n — taqqoslanayotgan juftlik miqdori.
Korrelyatsiya koeffitsienti miqdori -1 dan +1 gacha oraliq che- garalaridan chetga chiqmaydi.
Agar korrelyatsiya koeffitsienti +1 ga yaqin bo‘lsa, o‘zgaruv- chilar o‘rtacha mustahkam to‘g‘ri aloqa mavjudligini bildiradi. Agar korrelyatsiya koeffitsienti -1 ga yaqin bo‘Isa, o‘zgaruvchilar o‘rtasida teskari aloqa borligidan dalolat beradi. Agar korrelyatsi­ya koeffitsient 0 bo‘lsa, aloqa mavjud emas.

6Y.d²

r_s= l-

n{n^l -1)

46



Olingan miqdorning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Styudentning t- kriteriysidan foydalaniladi:
_ г4т~-2
' VbV

t — styudentning korrelyatsiya koeffitsienti ko'rsatkichi; г — korrelyatsiya koeffitsienti miqdori; N — tanlovlar hajmi.
Korrelyatsiya (rang bo‘yicha) koeffitsientini hisoblanish.
Masalan, 2 ta ekspert 1 ta o‘quvchini 8 sifat bo'yicha baho- laydilar:

1. 
   Qattiqqo'llik.
   
2. 
   Qat’iylik.
   
3. 
   Jahldorlik.
   
4. 
   Mas’uliyatsiz.
   
5. 
   Ochiq ko‘ngil.
   
6. 
   To‘g‘riso‘zlik.
   
7. 
   Aqllilik.
   
8. 
   G‘ayratlilik.
   

Bunda shu 8 xil sifat o‘rinlarga joylashtirib chiqiladi. 1-o‘rin- da o‘quvchida eng ko‘p namoyon bo‘ladigan sifat, 8-o‘rinda eng katn namoyon bo‘ladigan sifat joylashtiriladi. Natijalar 5-jadval- da keltirilgan.
Spirmen formulasidan foydalaniladi:
r -i ⁶2>²
n(n² -1)

_r -I ⁶~^d2 ■-! ^{6 22
Г}‘ ~ n{n² -1) ■ “ 8(8' -1)

= 1-

6-22
504

= 0,74

Styudent t-ko‘rsatkichidan foydalanib, ishonchlilik darajasini aniqlaymiz.

r_s-yfJT2 _ 0,14-yfS — 2 _ 1,81 yjl-+² j\-0,74² 0,67

47

4-jadval

Qatorga joylashtirish uchun ekspertlarga taklif qilingan sifat- lar ro‘yxati	Joylashtirilgan sifatlar qa- tori		0 ‘ r i n 1 a r (ranglar) o‘rtasidagi farq d
	1-ekspert	2-ekspert		d
G‘ayratlilik	1 5	2	-1 -2	1 4
Qattiqqo‘lIik		7
Qat’iylik	C			9
Jahldorlik	8 7 3 4	f.	•J Л	A
Mas’uliyatni his qil- maslik		8 л	-1 1 -1 1	1 1 l 1
Ochiq ko‘ngillilik		c
To‘g‘riso‘zlik Aqllilik	z	1

Qo‘lga kiritilgan miqdor, ya’ni 4_S - 0.74

2. 
   ekspert baholari o‘rtacha yuqori darajadagi to‘g‘ri alo- qa mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa bizga baholanayotgan o'quvchilarga berilgan (baholar) xarakteristikalarning obyektiv- ligidan hamda ekspertlar baho ko‘rsatkichlarining umumiyligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi.
   

Shunday qilib, yuqorida keltirilgan matematik-statistik metod- lar yordamida psixologik tadqiqot natijalari qayta ishlanadi.

4. 
   Empirik tadqiqotlarni tashkil qilish sxemasi
   

Yosh va pedagogik psixologiyada tadqiqot o'tkazishning qu- yidagi 4 bosqichi ajratib ko‘rsatiladi:

1. 
   Tayyorgarlik bosqichi.
   
2. 
   Tadqiqot (eksperiment) bosqichi.
   
3. 
   Ma’lumotlarni qayta ishlash bosqichi.
   
4. 
   Ma’lumotlarni tushuntirib berish bosqichi.
   

Birinchi bosqich — tayyorgarlik bosqichi. Bunda har xil vo- sitalar yordamida material o'rganiladi, dastlabki ma’lumotlar to‘planadi (o‘quv mashg'ulotlari va mehnat faoliyati chog‘ida, turmushda, ataylab uyushtirilgan suhbatlar jarayonida kuzatuv-

48

dan foydalaniladi, ba’zan maxsus tanlangan savollar yozilgan an- ketalar qo'llaniladi, biografik ma’lumotlar aniqlanadi, anamnez to'planadi, ya’ni tadqiq qilinayotgan faktning hosil bo‘lishiga qa- dar mavjud shart-sharoitlar ta’riflanadi va hokazolar).
Ikkinchi bosqich — xususan eksperimental bosqich bo‘lib, tadqiqotning konkret metodikasi amal qiladi va o‘z navbatida bu bosqich birin-ketin qollaniladigan qator bo‘g‘inlarga — eksperi- ment seriyalariga bo‘linadi.
Tadqiqotning uchinchi bosqichi — tadqiqot maTumotlarini si- fat jihatidan qayta ishlashdir. U psixologiyaning matematik appa- ratini — dastlab ilgari surilgan farazning tasdig‘i tarzida olingan xulosalarning haqqoniyligi haqida hukm chiqarish imkonini be- radigan turli xildagi statistik usullar va ehtimollik nazariyasining asosiy qoidalarini qollanishni taqozo etadi.
Tadqiqotning toTtinchi bosqichi olingan ma’lumotlarni izohlab berish, ularni psixologik nazariya asosida talqin qilish, farazning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini uzil-kesil aniqlashdan ibo- ratdir.
Psixologik tadqiqot bosqichlari
Tayyorgarlik bosqichi

1. 
   Muammoning o‘rganilganlik holatini tahlil qilish, vazifalarini bel-
   

gilab olish, tadqiqotning ishchi farazini ilgari surish, metodikalar tanlash.

2. 
   Xulosalar ishonchliligini ta’minlovchi ma’lumotlar to‘plash. Bu-
   

ning uchun turli metodlar qo‘llanilib, bir yoki bir necha bosqichlarda eksperiment o‘tkaziladi.

3. 
   Tadqiqot natijalarini miqdoriy qayta ishlash, o‘rtacha qiymat,
   

korrelyatsiya koeffitsientlarini aniqlash, grafiklar va jadvallar, dia- grammalar tuzish.

4. 
   Ma’lumotlarni tavsiflash (interpretatsiya qilish), xulosalar ishlab
   

chiqish.
3-rasm. Psixologik tadqiqot bosqichlari. ¹

1. Tadqiqotlarni tashkil qilish tekshiruvda qollaniladigan metod va metodikalarni tanlash hamda sinab ko'rishni (pilotaj

49



tekshiruv) o‘z ichiga oladi. Tadqiqotga tayyorgarlik jarayonida tekshiriluvchilar va ularning soni aniqlanadi.
Tadqiqot metodi — bu tadqiqotchini qiziqtirgan ma’lumotni qo‘lga kiritish yo‘li, vositasi.
Tadqiqot metodikasi — bu psixik jarayonlar va ularning xu- susiyatlari to‘g‘risidagi zarur ma’lumotlarni qo‘lga kiritish uchun ishlatiladigan konkret usul va vositalar majmui.

2. 
   Tadqiqot o‘tkazish joyi turli xil tashqi shovqinlardan xo- li bo'lishi, shu bilan birga sanitariya-gigiyena qoidalariga javob berishi lozim. Majbur qilmaydigan ish holati ta’minlanishi kerak.
   
3. 
   Tadqiqotning texnik ta’minlanishi hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarga mos tushishi kerak.
   
4. 
   Sinaluvchilarni sifat jihatidan bir xil qilib tanlash zarur.
   
5. 
   Tadqiqotchi tadqiqotning borishiga, uning barcha bos- qichlarini o‘tkazishga ta’sir etadi (rejalashtirishdan, to xulosa va tavsiyalar ishlab chiqishgacha).
   
6. 
   Yo‘riqnoma yoki ko‘rsatma tadqiqot boshlanishidan oldin, tayyorgarlik bosqichida tuziladi. U aniq, qisqa va bir ma’noli bo‘lishi lozim.
   
7. 
   Tadqiqot natijalari bayonnomalarda qayd etilib, u bir vaqt- ning o‘zida ham to‘la, ham maqsadga qaratilgan bo‘lishi kerak.
   
8. 
   Tadqiqotdan olingan ma’lumotlar sifat va miqdor jihatdan analiz, sintez qilinishi, ya’ni qayta ishlanishi zarur.
   

Shunday qilib, ushbu bobda psixologiyaning asosiy va yor- damchi metodlari, ularning batafsil sharhi hamda psixologik tad- qiqotlarni o‘tkazish sxemasiga to‘xtalib o‘tdik.
Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari:

1. 
   Yosh psixologiyasining asosiy metodlari qaysilar?
   
2. 
   Yosh psixologiyasining yordamchi metodlari qaysilar?
   
3. 
   B.G.Ananyev psixologiya metodlarini qanday guruhlarga bo‘lgan?
   
4. 
   Matematik statistik metodlar qanday hisoblanadi?
   
5. 
   Tadqiqotlarni o‘tkazish bosqichlari haqida so‘zlab bering.
   

50



Mavzuni mustahkamlash uchun testlar:

1. 
   Yosh psixologiyasida keng qo‘llanuvchi quyidagi metod- lardan qaysilari tashkiliy metodlar jumlasiga kiradi?
   

1. 
   kuzatish va eksperiment, sotsiometriya;
   
2. 
   komleks, longityud, taqqoslash;
   
3. 
   sotsiometriya va faoliyat mahsulini o‘rganish;
   
4. 
   uzunasiga va ko‘ndalangiga kesim.
   

2. 
   Yosh psixologiyasining asosiy metodlari qaysilar?
   

1. 
   longityud, ko‘ndalangiga kesim;
   
2. 
   anketa, test;
   

*c) kuzatish, eksperiment;
d) sotsiometriya, suhbat.

3. 
   Yosh psixologiyasining yordamchi metodlari qaysilar?
   

*a) test, anketa, suhbat, sotsiometriya, faohyat natijalarini o‘iganish;

2. 
   test, anketa, kuzatish, sotsiometriya, faoliyat natijalarini o'rganish;
   
3. 
   test, anketa, suhbat, eksperiment, faoliyat natijalarini o‘rganish;
   
4. 
   test, anketa, korrelyatsiya, sotsiometriya, faoliyat natijala­rini o‘rganish.
   

4. 
   B.G. Ananyev psixologiya metodlarini qanday guruhlarga bo‘lgan?
   

1. 
   proyektiv, diagnostik, ma’lumotlarni qayta ishlash, sharh- lash metodlari;
   
2. 
   intellektual, korreksion, ma’lumotlarni qayta ishlash, sharh- lash metodlari;
   
3. 
   test, anketa, korrelyatsiya, sotsiometriya, faoliyat natijala­rini o‘rganish metodlari;
   

*d) tashkiliy, empirik, ma’lumotlarni qayta ishlash, sharhlash metodlari.

5. 
   Psixologik-pedagogik eksperiment quyidagi qismlardan iborat.
   

1. 
   laboratoriya, tabiiy eksperiment;
   
2. 
   pilotaj, longityud eksperimentlar;
   

*c) aniqlovchi, shakllantiruvchi, nazorat eksperimentlari;

4. 
   ta’kidlovchi, tasdiqlovchi, tormozlovchi eksperimentlar.