Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

1-topshiriq: Berilgan qo’shimchalarning qaysilari shakldosh qo’shimchalar 
hisoblanadi?Misollar keltiring. 
-ma:___________________________________________________________
-chi: ___________________________________________________________ 
-ch:____________________________________________________________ 
-dor:___________________________________________________________ 
- siz:___________________________________________________________ 
-lik:___________________________________________________________ 
-oq: ___________________________________________________________ 
-k:_____________________________________________________________ 
-ki:____________________________________________________________ 
-chak: _________________________________________________________ 
-la: ____________________________________________________________ 
-cha: ___________________________________________________________ 
-ar: ____________________________________________________________ 
-xon: ____________________________________________________________ 
-i: ______________________________________________________________ 
-ay:______________________________________________________________ 
-sh: _____________________________________________________________ 
-ish: _____________________________________________________________ 
-m:______________________________________________________________ 
-ng:_____________________________________________________________ 
-ing:____________________________________________________________ 
be-:_____________________________________________________________ 
-don:_____________________________________________________________ 
2-topshiriq: Davom ettiring. 
So’z yasovchi Lug’aviy shakl hosil qiluvchi Sintaktik shakl hosil qiluvchi 
Sana(fe’l)-to’la(sifat) ko’kish(sifat)-borish(fe’l) otam(ot)-o’qidim(fe’l) 
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ma’nodosh qo’shimchalar.Ba’zan ma’lum bir so’z yasash ma’nosini ifodalash 
uchun birdan ortiq qo’shimchalardan foydalnishga to’g’ri keladi.-li qo’shimchasi 
o’rniga-kor, -dor, bo-, ba-, ser- qo’shimchalarini qo’llash mumkin. Masalan:
itoatli-itoatkor, shirali shirador, savlatli-basavlat, sutli-sersut, obro’li- 
boobro’; adabiyotchi-adabiyotshunos, aravachi- aravakash, g’allachi-g’allakor;
hayosiz-behayo, o’rinsiz-noo’rin. Lekin hamma holatlarda ham bu kabi 
ma’nodoshlik kuzatilmaydi.Masalan: nodavlat tashkilotlar deyish o’rniga bedavlat 
tashkilotlari deyilsa, uslubiy g’alizlik yuzaga keladi. Demak, qo’shimchalardagi 

---

26 
ma’nodoshlik nutqning muayyan davrdagi me’yorlari asosida yuzaga keladigan til 
hodisasi sanaladi. 
Zid ma’noli qo’shimchalar. Nutqni ta’sirchan, ravon bo’lib chiqishida zid 
ma’noli qo’shimchalardan foydalanishning ahamiyati katta. Masalan: aqlli-aqlsiz,
iboli-beibo, o’rinli-noo’rin; ser-: sero’t-o’tsiz, serbaraka-bebaraka; boxabar-
xabarsiz, boobro’-beobro’; guldor-gulsiz, aybdor-beayb. 
Eslatma: Zid ma’noli qo’shimchalar,asosan, sifat so’z turkumida ishlatiladi. Zid 
ma’noli qo’shimchalarni 2 guruhga bo’lish mumkin: biror belgi xususiyatga ,shakl-
shamoyilga yoki rang-tusga egalikni bildiruvchi qo’shimchalar(-li, bo-, ser-, ba-, -
dor); shunday belgiga ega emaslikni bildiruvchi qo’shimchalar(-siz, be-, no-
).Masalan: badavlat- davlatsiz, shirador-beshira, shirasiz, sero’t-o’tsiz, baobro’- 
beobro’, obro’siz, ko’ngilli- ko’ngilsiz. 
So’z tarkibida tartib. So’zning ma’noli qismlari ma’lum tartibga ega. Ularning 
joylashuvi quyidagicha bo’ladi: asos+so’z yasovchi+lug’aviy shakl 
yasovchi+sintaktik shakl yasovchi.Masalan: kitob-xon-lar-ning.
Eslatma: Ba’zan bu tartib buzilishi mumkin,ya’ni lug’viy shakl yasovchi so’z 
yasovchidan oldin kelishi mumkin: isi-t-ma.