Болалар ёшида учрайдиган тиш каттик

 
6.5. Balog`at yoshi davrida o`smir yoshlar organizmida sodir 
bo`ladigan o`zgarishlar. 
Jaxon Sog`liqni Saqlash Tashkilotining ma’lumotlariga binoan 
balog`at yoshida kechadigan somatik, psixologik va ijtimoiy 
mukammallashish jarayonlarini inobatga olgan xolda o`smirlik davri 10- 
20 yoshlarni o`z ichiga olishini 1977 yilda ekspertlar tomonidan ma’lum 
qilingan. Aynan shu davrda inson organizmi, uning a’zolari va 
sistemalari morfologik va funksional struktura jixatdan shakllanishini 
tugallanishi markaziy nerv sistemasi, neyro-endokrin sfera, vegetativ- 
asab, immun tizimidagi o`zgarishlar bilan bevosita bog`liq xolda 
kechishi tekshiruvlar asosida isbotlangan.
Ko`pgina klinik va eksperimental kuzatuvlar miya po`stlog`ining 
jinsiy yetilishida muxim axamiyat kasb etishini tasdiqlaydi. O`spirinlik 
davrida miya po`stloq qismi o`zining shakllanishini tugallashi bilan bir 
qatorda yangi o`tkazuvchi yo`llar, ayniqsa assotsiativ muloqot yo`llari 
vujudga kelishini ta’minlaydi. Miya po`stlog`ini po`stloq osti soxasi 
bilan bog`lovchi yo`llar, oraliq miyani gipofiz bilan bog`lovchi bog`lar 
takomillashadi. Adenogipofiz massasi ikki barobar oshib, funksional 
xolati faollashadi. Adenogipofiz tomonidan somatotrop (STG) va 
tireotrop (TTG) garmonlarini ishlab chiqarish kuchayadi. STG garmoni 
ta’sirida o`smirlar tana o`lchamlarining jadal o`sishi kuzatiladi. O`rtacha 
ularning bo`yi yiliga 8-10sm ga cho`zilishi kuzatilgan.

---

155 
TTG garmoni o`z navbatida qalkonsimon bez faoliyatini oshirib, 
tireoid garmonlar sekretsiyasini kuchaytiradi. Bu esa o`z navbatida 
o`spirin organizmi to`qimalarida kechadigan modda almashinuvi 
jarayonlarini keskin faollashuviga sabab bo`ladi. 
Balog`at yoshi davrida, jinsiy yetilish jarayoni gipotalamo-gipofizar- 
germinativ sistemaning faoliyat boshlashiga turtki bo`ladi. Gipotalamus 
faoliyatining faollashuvi gonadotrop garmonlarini ishlab chiqarishni va 
uning siklik jarayonini ta’minlaydi. Gipofiz tomonidan ishlab 
chiqarilgan gonadotrop garmonlari (FSG, LG) o`g`il bolalar va qizlar 
jinsiy endokrin bezlari (qizlarda tuxumdon, o`g`il bolalarda urug`don) 
faoliyatini 
oshiradi. 
Bular 
o`z 
navbatida 
to`qimalarda 
mikrotsirkulyatsiyani kuchaytirib modda almashinuvini tezlashtiradi, 
shilliq qavatlar giperplaziyasi va gipertrofiyasini ta’minlayd. Bunda 
kechadigan garmonal o`zgarishlar, to`qimalardagi o`zgarishlar og`iz 
bo`shlig`i shilliq pardasiga xam, shu jumladan parodont to`qimalarida 
sodir bo`ladigan o`zgarishlarni yuzaga keltiradi. Mazkur jarayonlarda 
esterogen va testosteron jinsiy garmonlari muxim o`rin tutadi. 
O`smirlik davrida sodir bo`lib yuzaga keladigan neyro-endokrin xolat 
bu davrdagi immun sistema faoliyatiga xam o`z ta’sirini ko`rsatadi. 
Balog`at yoshida sodir bo`ladigan neyro-endokrin o`zgarishlar immun 
sistemada ijobiy xolatlarni yuzaga keltirishi bilan birgalikda ko`pgina 
salbiy xolatlarga xam sababchi bo`lish ko`pgina tekshirish va 
kuzatishlarda aniqlangan (YU.E.Valtishev 1996; V.F.Chebotarev 1979; 
While va Kent 1977; Pierpady 1976; O.V. Zaratyans 1990; Sastro 1974; 
va x.k.). 
Ayniqsa, mazkur o`zgarishlar oqibatida ayrisimon (timus) bezning 
shu davrda involyutsiyaga uchrashi immun sistemasi tizimida katta 
yo`qotish xisoblanadi va bu xolat balog`at yoshida insonlarning 
immunologik qobiliyatni ancha pasayishiga olib kelishi aniqlangan. 
Balog`atga yetish davrida timus faoliyatini pasaytiruvchi va immun 
sistemaga susaytiruvchi ta’sir ko`rsatuvchi quyidagi xolatlar yuz beradi: 
1. Paratireoid garmon - timusda atrofiya chaqiradi, T-limfotsitlar sonini 
kamaytiradi 
va 
timusning 
gumoral 
faktori 
sirkulyatsiyasini 
susaytiradi. 

---

156 
2. Kortikosteroidlar (buyrak usti bezi garmonlari) – eng kuchli garmonal 
faktorlar xisoblanib, limfoid to`qima proliferatsiyasini va faoliyatini 
pasaytiradi. Limfotsitlarni timogen va steroidlarga sezgirligini 
pasaytirib, ularni ko`plab o`limiga sabab bo`ladi. 
3. Testosteron – limfoid to`qima faoliyatini susaytirib immun javoblarni 
kamaytiradi. Buning isboti – kastratsiya qilingan hayvonlarda immun 
qobiliyat keskin ko`tariladi. 
4. Progesteroning – immunitetga supressiv – susaytiruvchi ta’siri 
dozasiga bog`liq.
5. Androgenlar – parasimpatik nerv sistemasi tonusini kuchaytirish 
orqali immun sistemaga kuchli supressiv ta’sir ko`rsatadi. 
Balog`at yoshi fiziologik xususiyatlarini o`rganish va kuzatish 
natijasida, 
mazkur 
davrda 
inson 
organizmining 
reaktivligini 
o`zgartiruvchi, rezistentligini (kasalliklarga nisbatan turg`unligini) 
pasaytiruvchi xolatlarga, immunologik yetishmovchiliklarga quyidagi 
sabablar asos bo`lishi e’tirof etilgan: 
1. Gipotalamo-gipofizar majmua faolligini oshishi FSG, LG, STG, 
AKTG, jinsiy va boshqa xil garmonlarni ishlab chiqarilishini 
kuchayishiga olib keladi. 
2. Mazkur davrda garmonal disbalanslar, katabolik jarayonlarni 
kuchayishi turg`unlikni pasayishiga olib keladi. 
3. Mazkur yoshda (10-16) psixo-emotsional xolatning turg`unmasligi, 
surunkali stress xolati, AKTG va katexolaminlarning ko`plab 
ishlab chiqarish radikallarning erkin oksidlanishiga sabab bo`ladi. 
Bu sharoitda antioksidantlarning yetishmovchiligi xujayralar, 
jumladan immun xujayralari membranasini shikastlanishiga olib 
keladi. 
4. Monotsitlar faoliyatning buzilishi (fagotsitoz).
5. Timus involyutsiyasi sababli immunitetning xujayraviy zvenosini 
keskin susayishi, immunoglobulinlar ishlab chiqarilishining 
pasayishiga olib keladi. 
6. Markaziy asab sistemasida po`stloq-po`stloq osti qismlari 
munosabatlarining 
buzilishi 
asab 
sistemasini 
adaptatsion 
qobiliyatini susaytiradi. 

---

157 
Xulosa qilib aytganda balog`at yoshida sodir bo`ladigan asab 
sistemasidagi, garmonal, endokrin, nerv-endokrin, immunologik 
tizimlarda yuz beradigan o`zgarishlar o`smir, o`spirinlar organizmida 
jismoniy o`sish, jinsiy balog`atga yetish, ikkilamchi jinsiy a’zolarning 
shakllanishi va boshqa voyaga yetish xolatiga olib keluvchi 
o`zgarishlarga olib keladi. Shu bilan bir qatorda mazkur o`zgarishlar 
ko`pchilik xollarda immunologik tizimning faoliyatini susayishiga, 
timus involyutsiyasini ta’minlovchi sharoitlarga sabab bo`lishi organizm 
reaktivligini oshishiga va turg`unligini pasayishiga sabab bo`lar ekan. 
Shuning oqibatda balog`at yoshi davrida insonlarning har xil 
kasalliklarga chalinishga bo`lgan moyilligi ortadi. Shu jumladan bunday 
xolatni og`iz bo`shlig`i a’zolarida ayniqsa parodont to`qimasida yaqqol 
kuzatish mushkullik tug`dirmaydi.
Bu xolat balog`at yoshida parodont kasalliklari o`smir yoshlar 
orasida 60-70% ni tashkil etishini tushintirsa ajab emas. 
Bolalar o`rtasida mahalliy sabablar chegaralangan yoki o`choqli 
parodont xastaligini vujudga keltiradi. 
Umumiy sabab asosida sodir bo`lgan parodont yallig`lanishi 
ko`pchilik holda diffuz tarqalgan bo`ladi.