Bo‘z tuproqlar mintaqasi

Tuproqning cheklangan (dala) nam sig‘mini aniqlash. CHeklangan dala nam sig„imi yoki tuproq suv tushish qobilyati muhim namlik konstantalaridan bo’lib, tuproq ma’lum qatlamdagisuvni pastga uncha oqib ketmaydigan holda tutib turishni bildiradi. Bu muvozanat holatda qatlamma-qatlam namlik aniqlansa, bir xil qo„rsatkichlar olinadi. Bunda aniqlangan nma sig„imi eng muhim nam sig„imi turi bo’lib, u tuproq kuchli namlangandan keyin uning kesim bo„ylab taqsimlanishini ko„rsatadi.

Zaxob chuqur joylashganda namlashning yuqori chegarasi pastkisi-kapillyar namlanish chegarasi bilan tutashmaydi. Shu ning uchun bu holati mualllaq, kapilllyar-birikqan, deb ataladi.

Zaxob yuza joylashganda namlanish pastki kapilllyar namlanish chegarasiga etib boradi. Bunda tuproqdagi suv zaxobga tayanib yoki zaxob uni ko„tarib turadi. Bu kapillyar joylashtirilgan yoki tirilgan holdagi suvdir. Birinchi va ikkinchi holatlarda alohida tuproq qatlamlaridagi tutib turilgan namlik CHDNS miqdorini belgilaydi.

CHeklangan dala nam sig„imi quyidagi tartibda aniqlanadi. Dalada maydoncha tanlanib, cheti pol qilinadi. Uning o„lchami 3x3m. yoki 5x5, doira shaklida 10-20₂ li bo„lishi mumkin.

-5

Maydonchaga 2000-3000 m /ga hisobida yoki 20-30 sm.lik qalinlikda suv quyiladi. Bu miqdorni nam tuproqlarda kamaytirish, quruq tuproqlarda ko„paytirish mumkin. Suvni asta-sekin quyib, tuproq yuzasi ochilib qolishiga yo„l qo„ymaslik kerak, aks holda, havo “tiqinlari” paydo bo’lib, haqiqiy namlik qiymatini o‘zgartirishi ehtimolidan uzoq emas. Eng ma’quli, maydonchani kechqurun suv bostirib, yertalabgacha suv singib ketishini mo„ljallash kerak. Shu nday qilinsa, tuproq yuzasi ham qurib qolmaydi.

Suv butunlay singib ketgach, u tuproq yuzasidan bug„lanishni bartaraf qilish chun tuproq qalin himoyalovchi matyerial-polietilin plyonka, somon, qipiq va h.k.lar bilan yopilib, ustiga tuproq tashlab qo„yiladi.

3-5 kundan keyin og’ir mexanik tarkibli tuproqlarda, 2-3 kundan keyin engil tuproqlarda himoyalovchi matyerilni burg„u bilan teshib, 5 5 takrorlanishda 1,5-3,0 m.gacha chuqurlikdan namlik aniqlanadi. Tuuproq og„irligi yoki hajmga nisbatan aniqlangan namlik har bir qatlamning cheklangan nam sig„imini byeradi.

1. 
   100 sm. lik tuproq qatlamining o’rtacha namligi Shu qatlamning o’rtacha nam sig„imini ko„rsatadi. Foizda berilgan namlikni hajmga o’tkazish uchun har bir qatlam hajm og„irligi aniqlanadi.
   

-5

Nam sig„imini turli qatlamlar uchun suv zaxirasida (m /ga) ifodalash ham mumkin.

CHDNS bahorda tuproq nam zichlashmagan paytda bir marta aniqlangani ma’qul.

Tuproq namliligi bo‘yicha sug‘orish me’yorlari va tuproqdagi fiziologik zarur sv zaxiralarni hisoblash. Buning uchun CHDNS, sug’orish oldidan tuproq namligi, hajm og„irligi va hisobli namlanish chuqurligini bilish kerak.

CHDNS tuproqning yuqorigi namlanish chegarasi bo’lib, mo„l suv byerilgach yoki yomg„irdan keyin yuzaga keladi.

16.2-jadval

Tuproq namligini aniqlash

Qatlam,sm	Tuproq nam sig„imi, %			Tuproqn oldin		ing sug’orishdan gi namligi, %			Eslatma
	Og„irligig a nisbatan	Hajmga nisbata n	Og„iroligig a nisbatan		Hajmigi nisbata n		CHDNSg a nisbatan
0-10	25,3	35,4	9,3		13,0		36,7
10-20	24,4	34,2	10,4		14,6		42,6	Hajm
20-30	22,6	31,6	13,6		19,0		60,2	massasi
30-40	23,0	32,2	16,9		23,7		70,4	barcha
40-50	22,3	31,2	17,3		24,2		73,1	qatlamla
50-60	21,8	30,5	17,8		24,9		81,6	r uchun
60-70	22,9	32,1	17,9		25,1		78,2	shartli
70-80	22,7	31,8	18,8		26,3		82,8	ravishda
80-90	21,9	30,2	19,9		27,9		91,3	1,4 deb
90-100	22,0	30,8	20,0		28,0		90,9	qabul
0-50	23,5	32,9	13,5		18,9		57,6	qilingan
0-70	23,2	32,4	14,7		20,6		63,4
0-100	22,9	32,0	16,2		22,7		70,8
Qatlamlarda suv zaxirasi, m^3/ga
0-50		1646			945
0-70		2272			1445
0-100		3203			2267

Tuproq namligining suv byeriladigan pastki maqbul chegarasi tuproq hchusiyatlari va tajribaning qabul qilingan tizimi bilan belgilanadi.

Sug’orish me’yorlarini L.N.Rozov va S.N.Rijov formulasi bo’yicha hisobli

-5

qatlam, CHDNS (m /ga) chegarasi va tuproqdagi suvdan oldingi haqiqiy nam zaxirasi o„rtasidagi farq asosida belgilash tavsiya etiladi. Namlik tanqisligi darajasi sug’orish jarayonida tuproq yuzasidan bug„lanadigan 10% miqdoridagi suv qo„shib hisoblanadi. 16.2-jadvalda g‘o‘zaning gullash ko„rsatkichiga-hosil tugish davrlaridagi 70% suv oldi tuproq namligiga ko„ra, sug’orish me’yorini hisobdash bo’yicha misol berilgan .

Tuproqning 0-100sm. qatlamidagi namli tanqisligi (3203-2267 m³/ga) 936

-5 -5 -5

m /ga teng. Shu nda sug’orish me’yori (936 m /ga +10%) 1029,6m /ga bo„dadi.

Amalda sug’orish me’yorini tuproqning og„irligiga nisbatan namlik asosida ushbu formula bo’yicha himsoblagan qulay:

M=(Wn-Wm)100dh+k,

Bunda: Wn-tuproq og„irligiga nisbatan dala nam sig„imi, %;

Wm-suv oldi tuproq namligi, %;

-5

d-tuproq hajm og„irligi, g/sm ;

h-hisobli qatlam qimati, m;

-5

k-sug’orishda bug„lanishga sarflangan suv, m /ga (namlik tanqisligining 10% i). byeradi:

M=( Wn-Wm) 100dh+k=(22,9-16,2) 100 1,4 1,0+

k=938+93,8=1031,8m³/ga.

Bu formuladan foydalanilganda har bir qatlam namligini hajm og„irligiga nisbatan hisoblashga ehtiyoj qolmaydi.

Tuproqdagi zarur fiziologik namlik zaxirasi yuqoridagi formulada hismoblanadi, faqat W_m qiymatiga olinadi(% tuproq og„irligiga nisbatat). Bu qiymat suv byerilmaydigan (lalmi sharoitda) yoki tankis bo„lganda o„simlik iste’mol kiladigan tuproqdagi suv zaxirasidir.

Sugorishda suvni o‘lchash. Tajriba variantlariga berilgan suv mikdori turli suv o„lchagichlar orkali xisoblanadi. Shu lardan eng ko’p ishlatiladiganlari:

-suv o’tkazish kengligi 25, 50, 75, 100 va 125sm. bo’lgan «CHippoleti» suv o„lchagichi;

-suv o„tkazgichi 30, 60 va 90⁰ bo’lgan «tomson» suv o„lchagichi;

-suv chiqish joyi aylana yoki kavdrat shaklida konussimon 10, 15, 20, 30, 35 va 40sm bo’lgan suv o„lchagichlardir.

Suv o„lchagich, uning o„lchamlari suv sarfi va yer nishabligiga karab tanlanadi.

Suv o„lchagich to„gri ishlash uchun:

-u arik yukorisidagi 5-6m. vaundan pastdagi 2-3m. yer juda to„gri bo„lishi; -arik devorga pyerpedikulyar, suv yuzasiga gorizlntal va devorlari tik xolda (shvun bo„yicha) o„rnatilishi zarur, kimirlamay turishi uchun orka tomonidan ikkita kozik kokilishi;

-o„tkazgits suv satxidan 15-20sm. yukori turishi; suv okib tushayotgan okim bilan suv o„lchagich devoriorasida bO’sh joy bo„lishi, agar bO’sh joy bo’lmasa, suv o„lchagi noto„gri ishlamasligi uchun uning devorini yana ko„tarish;

-suv o„tkazgichdan suv o„ta sust o„tishi (0,2m/sek) uchun uning old qismida oqim tezligini susaytirish maqsadida kengligi 1,0-1,5m, uzunligi 3-4m, chuqurligi

1. 
   6-0,7m. li hovuzcha hosil qilinishi, agar bu hovuzcha oqim tezligini susaytira omasa, u holda uning oldiga taxta, shox-shabba yoki qamish bosib, to„sin qilinishi va suv Shu to„sin tagidan o„tkazilishi
   

-suv o„lchagich o„tkazgichdan oqib o„tayotgan suv ustuni balandligi o„tkazgich kengligining uchdan biridan baland, o„ndan biridan past bo„lmasligi, aks holda u katta oqimda noto’g’ri ishlay boshlashini ununmaslik kerak.

Suv o„tkazgich kengligi turlicha bo„lganda suvning cheklangan balandligi

3. 
   jadvalda qayd etilgan darajada bo’ladi.
   

CHippoleti suv o‘lchagichi tuzilishi sodda bo’lib, har qanday ustaxonada tayyorlanishi mumkin. Buning uchun uning 16.3-jadvaldagi asosiy o„lchovlaridan foydalanish lozim.

Suv ustuni va sarfi	Suv o„tkazgich kengligi, sm
	25	50	75	100	125
Egn baland suv ustuni, sm.	8	17	25	33	42
Eng past suv ustuni, sm.	2,0	4,2	6,0	8,0	10,0
Suv o„lchagich hisoblay oladigan eng katta suv sarfi, l/sek	10,7	66,5	178,1	360,6	600,0
Suv o„lchagich hisoblay oladigan eng kam suv sarfi, l/sek	1,3	8,1	20,9	43,0	75,1

Tajriba maydoni kichik bo„lganda (1-3ga) va bir xil agrotexnikada suv paykal boshida o‘rnatilga bitta o„lchagich bilan hissoblanadi. Tashlama suv ham paykal poyonidagi bitta o„lchagich bilan hisobga olinadi.

Turli variantlarda har xil agrotexnika qo‘llanilganda, ishlab chiqarish tajribalarining katta variantlarida suv alohida suv o„lchagichlar yordamida o„lchanadi.

Nazorat savollari:

1. 
   Sug‘orish usullarini qo ‘llash bo ‘yicha tajribalar qanday tashkil etiladi?
   
2. 
   Qishloq xojaligi ekinlarini sug‘orish usullarini qo‘llash bo‘yicha tajribalar nimalarga bog‘liq?
   
3. 
   Qishloq xojaligi ekinlarini sug‘orish usullariga qo‘yiladigan talablar nimaga bog ‘liq?
   

2. 
   Sug‘orishnmg texnik elementlarini tanlash: egat uzunligi, egatning ko‘ndalang kesim yuzi, egatdagi suv sarfi.
   

Sug’orish tizimining ishlash tartibi va bosh, taksimlovchi kanallar suv sarfining uzgarish dinamikasi Shu kanallardan suv oluvchi ayrim xujaliklar maydonining rejali sugorilish tartibi orkali suv manbaining tartibiga muvofik xolda, xamda kanallarning suv utkazish kobiliyati orkali va sugorish mavzesining tuprok, gidrogeologik sharoitlari orkali aniklanadi. Tizimning zvenolarida suvni taksimlanishi va ishlatilishi vakit buyicha uzaro boglangan suvdan foydalanish rejasi asosida utkaziladi. Bu esa xar bir xujalikning ichki xujalik rejasi buyicha sugorish tizimi uchuni esa umumiy sistema rejasi buyicha amalga oshiriladi. Sugorish kanallarining suv sarfi va ishlash tartibi xujalikning sugorish tartibi va suvdan foydalanish rejasi bilan chambarchas boglik. Suvdan foydalanishni rejali asosda tashkil kilish kerakli sugorish tartibinigina emas, balki suvni foydali ishlatish koeffitsientining xam yukoriligini ta’minlaydi. Tizimning suvdan foydalanish umumiy rejasini tuzishda kuyidagilarni e’tiborga olinadi:

• 
  ayrim xujaliklarning suvdan foydalanish rejali va ularni suv manbai tartibini boglikligi,
  
• 
  kanallarning suv utkazish kobiliyati,
  
• 
  sugorish tizimining meliorativ sharoitlari (tuprok, gidrogeologik va boshkalar).
  

Suvdan foydalanishning ichki xujalik rejalari esa kuyidagilarga asosan tuziladi:

• 
  xujalikning kishlok xujalik topshiriklari, rejalari buyicha,
  
• 
  sugoriladigan ekinlarning suvga bulgan talabi buyicha,
  
• 
  xujalikda yer tuzish, mexnatni tashkil kilish buyicha va xujalikning ishlab chikarish rejasi buyicha.
  

Xar bir xujaliga suv vegetatsiya paytida suvdan foydalanish rejasi asosida uzluksiz etkazib byeriladi. Uning navbat buyicha taksimlanishi kuyidagi xollarda kullaniladi:

1. 
   xujalikda sugorish maydoni kam bulsa va okibatda suv sarfi xam kam bulganda. Bunda suv isrofi oshib ketadi va suvni taksimlash kiyinlashadi.
   

79

B) suvni kam talab kilinadigan payitlarda.

V) suv manbaida suv kamchilik bulgan yillarda.

Xujalik suv tarmogida suv sarfi uzluksiz utkazilganda Shu xujalikning sugorish tartibi jadvali buyicha aniklanadi. Kanaldagi netto suv sarfi usimlikning suvga bulgan talabi asosida aniklanadi. Xujalik ichki kanalining normal suv sarfi maksimal suv iste’mol paytida kuyidagicha aniklanadi: