Бухоро давлат университети ҳузуридaги илмий дaрaжa берувчи phD

Заъфдин кулбамда қупмоқ истасам айлар мадад,
Анкабуте ришта осқон бўлса ҳар деворға”³⁶.
Кўриниб турибдики, темурийлар даврида Хусрав Деҳлавийнинг асарлари адаб аҳли анжуманларида мунозара ва муҳокамаларга сабаб бўлган. Чунончи, илм ва маданият ҳомийлари Улуғбек ва Бойсунқур Мирзолар ҳам Амир Хусрав Деҳлавий “Хамса”си устида баҳслашганлар. Бу мисоллар Олий мажлисда шоирларнинг шеърлари ҳақида баҳс-мунозаралар бўлгани, назм намуналари ҳақида фикр мулоҳазалар билдирилганини кўрсатади.
Ҳусайн Бойқаро мажлисларида Ҳофиз Шерозий ижоди бўйича сўз юритилганлиги хусусида шундай ёзилган: “XV асрга келиб, Ҳофиз Шерозий ижоди Шарқда жуда оммалашиб кетди. Бунда Ҳирот адабий муҳитининг муҳим роль ўйнаганини таъкидлаш керак. Ҳирот ҳукмдори Султон Ҳусайн Бойқаро ҳузуридаги мажлисларда, ҳофизхонликларда шоирнинг ғазал ва рубоийлари, қитъа ва таржеъбандлари, бошқа адибларнинг унга боғлаган мухаммаслари, битган татаббуълари ўқиларди. Ҳофиз ва унинг замони ҳусусида суҳбатлар, қизғин баҳс-мунозаралар бўлиб турарди”³⁷.
Шу билан бирга Навоий билан Жомий ўртасидаги фикр алмашувлар, суҳбатлар уларнинг ижодий баҳслар олиб борганлигини ҳам кўрсатади. Адабий мажлислар Навоийнинг устози, мутафаккир Абдураҳмон Жомий хонадонида ҳам тез-тез ташкил этилган. Қизғин баҳс-мунозараларга бой адабий йиғинларда Алишер Навоий мунтазам қатнашиб келган. “Хамсат ул-мутахаййирин” асарида ёзилишича, “Бир кун ул Ҳазрат(Жомий) хизматида эрдим ва ҳар навъ назмдин сўз ўтар эрди. Сўз асносида Мир Хусрав(алайҳар-раҳма)нинг “Дарёи аброр” отлиғ қасидаси мазкур бўлди. Бу фақир(Навоий) гўё анинг таърифида муболаға қилдим ва муҳиқ(ҳақли) эрдим. Невчунким, Мир Хусравдек кишидин мундоқ машҳурдурким, демиш бўлғайким, “Агар афлок(фалак) ҳаводиси(ҳодисалар) ва рўзғор навобидин менинг борча назмим замона саҳифасидин маҳв бўлса ва бу қасида қолса менга басдур, навчунким ҳар киши ани ўқуса билурким, назм мулкида менинг тасарруф ва иқтидорим не мартабада эркандур”. Аммо неча доғи мундоқ бўлса, бу фақирдин ул ҳазрат(Жомий) мажлисларида таърифда ифрот(ҳаддан ошиш) муносиб эрмас эрди. Ул Ҳазрат ҳеч нима демадилар, то мажлис тарқади...”³⁸. Демак адабий мажлисларда турли шеърлар ҳақида баҳс-мунозаралар юритилган.
“Ҳайрат ул-аброр”да ҳам Жомий ҳузуридаги ана шундай йиғинлар ҳақида қайд этилган: “Баҳорнинг файзиёб кунларидан бирида шоирлар-у алломалар, хонандаю созандалар даврасида (шеърий мажлисда – муаллиф) ўтган буюк зотлар шеърияти ҳақида, жумладан, пайров хусусида баҳс борар экан, гап Низомий билан Хусрав (Деҳлавий)га тақалди. Иккала ижодкор асарларининг жаҳондаги шону шуҳрати, улар яратган “Хамса”ларнинг олам аҳлига манзурлиги ҳақида эътиборли фикрлар билдирилди³⁹.
“Хамсат ул-мутаҳаййирин” да ҳам Навоий Жомий мажлисларида иштирок этгани, ундаги баҳсу мунозаралар ҳақида сўз юритгани маълум бўлади⁴⁰. Шу билан бирга Навоийнинг ҳузурида ҳам олиму фузалолар, шоиру адиблар ҳар куни тўпланишар ва турли баҳс-мунозаралар олиб боришар эди”⁴¹. Давлатшоҳ Самарқандий тазкирасида Бойсунқур Мирзо Деҳлавийнинг, Улуғбек эса Низомийнинг “Хамса”сини хуш кўргани ҳақида маълумот беради: “Шу даъво туфайли ҳар икки ака-ука подшоҳ ўртасида кўп тортишувлар бўлиб, ҳар бирлари бир шоирга ҳамият кўргузур эрдилар”⁴². Демак, Улуғбекнинг шеъриятга бағишланаган кечаларида “Хамса” асарлари, ғазаллар, шеърлар ўқилган ҳамда бу сирада баҳс-мунозаралар олиб борилган, деб хулоса қилиш мумкин.
Бу жараён кейинги даврларда ҳам давом этган. Машрабнинг ҳаёти ва ижодий мероси билан қизиқиб, унинг Ўрта Осиё халқлари маънавий ҳаёти тарихидаги роли ҳақида илк дафъа диққатга сазовор фикр юритиб, рус илмий жамоатчилигининг диққатини бу масалага қаратишга ҳаракат этган академик Н.И. Веселовский бундай деб ёзган эди: “Ҳажвгў ва ҳозиржавоб девона Машраб Ўрта Осиё халқлари орасида жуда машҳурдир... фикримизча, Машраб чуқур диққат билан жиддий ўрганишга сазовор шахс... У муттасил равишда маҳаллий руҳонийлар билан мунозарада бўлган ва ҳар доим улардан устун чиққан”⁴³.
Самарқандда таниқли шоирлар, олимлар ва аскиячиларнинг иштирокида мадрасаларда, хусусий уйларда, ҳунармандлар ва савдогарларнинг дўконларида, бозорларда қизиқарли йиғилишлар, мунозаралар ўтказилар эди. Турли табақа намояндаларининг адабий ижодга жалб этилиши бадиий асарларнинг мазмуни ва тилига ўз таъсирини ўтказди”⁴⁴.
Жаҳон адабиётшунослигига назар соладиган бўлсак, француз адабиётида шундай ҳолатни кўрамиз: француз адабиётида П.Корнельнинг “Сид” трагикомедияси муносабати билан авж олган баҳс "француз классицизми тараққиётидаги муҳим босқич саналади. “Сид” саҳнага қўйилиши биланоқ таниқли драматург Жан Мере муаллифни плагиатда айблаб ҳажвий шеър битади, уни яна бир драматург – Клаверс ҳам қўллаб – қувватлайди. Корнель буларга ўз вақтида жавоб қилади.Бироқ апрель ойида “Сид” муносабати билан қайдлар” номли имзосиз, ғаразгўйлик билан ёзилган мақола эълон қилинади...Корнель “Оқлов хати “ номли жавобида ўзига қўйилган айбларни инкор қиларкан, “Қайдлар”ни доктринанинг шедеври” деб атайди.
“Қайдлар”нинг руҳи, оҳанги кўпчиликка ёқмайди. Шунинг учун баҳс янада қизғинлашади. Скюдерининг (аслида Корнельга қарши отланган компания бўлган, худди ўзбек танқидчилигида Чўлпонга қарши компания авж олгани каби М.Х.) илтимоси билан Француз Академияси баҳсга ҳакамлик қилишни ўз зиммасига олади”⁴⁵.
“Қадимги” ва “Янги” ҳақида баҳс - 17-аср охири - 18 -аср бошларида Францияда бошланган кўп босқичли адабий -эстетик мунозара ҳисобланади. Бу 1687 йил 27 январда, Чарлз Перро Франция академиясининг йиғилишида сўзлаган ва унинг “Буюк Луи даври” шеърини ўқиганидан бошланган. Мунозаранинг келиб чиқишини 16-аср Францияда, Ж. Дю Белленинг “Француз тилини ҳимоя қилиш ва улуғлаш”идан (1549), шунингдек, Сейчентодан бошланган итальян адабиётидан излаш керак (“Ҳар хил фикрлар”, 1608- 20, А. Тассони).
17-асрнинг иккинчи ярмида мунозара 1653-74 йилларда давом этган “Насроний мўъжизалари” ҳақидаги баҳсдан бошланди; унинг иштирокчилари - Ж. Скудери, Ж. Чаплен ва айниқса, Демаре де Сент -Сорлен (“Хлодвиг” шеърининг муаллифи, 1657, у Гомер ва Вергилияни кескин танқид қилган). “Янги” тарафдорлари лотин тилининг устувор ролидан воз кечиш зарурлигини таъкидлашди, Уйғониш даври гуманистларини масхара қилишди, дунёвий билимларнинг устуворлигини таъкидлашди.
Баҳснинг иккинчи қисми - 1676-77 йилларда очилган ёзувлар муҳокамасига бағишланган. Ёдгорликларни лотин ёзувлари билан безашда давом этишимиз керакми ёки француз тилига ўтишимиз мумкинми деган савол устида баҳс кетади. Учинчи ва энг баланд овозли мунозара акти Перронинг нутқи билан очилди, у замонавийлик ва тараққиётни, айниқса, илм -фанни мақтади. Перро учун Людовик асри илм-фан ва технологиянинг (ва шунинг учун унинг мантиғига ва адабиётига кўра) антик даврдан кам бўлмаган гуллаб - яшнаши билан ажралиб турарди. “Буюк Людовик даври” поэмаси “янги”нинг кўтаринки мақтови эди. Бунга жавобан “қадимийлар” тарафдори Ж. Лабрюйер “Характерлар” (1688) асари билан чиқдиэ “Қадимги”ларга хайрихоҳ бўлган Ж. Ла Фонтен ва Ж. Раcинлар баҳсдан четга чиқдилар. Буало эса “Лонгин асарларидан айрим парчалар тўғрисида танқидий мулоҳазалар”да (1694) Перрони рад этишга ҳаракат қилган. Гарчи бу йирик ёзувчилар тез орада ярашган бўлсалар-да, уларнинг ҳар бири ўз фикрлари билан қолди.
Баҳснинг учинчи актининг асосий иштирокчилари вафотидан кейин юзага келган мунозаранинг тўртинчи ҳаракати (1713-14) Гомер ҳақидаги баҳс билан бошланган деб ҳисоблаш мумкин. Эллинистка Анн Дасье “Илиада”нинг асл нусхасига яқин янги таржимасини амалга оширди; юнон тилини яхши билмайдиган шоир Удар де Ла Мот Гомер асарининг ярмидан кўпини ўз версиясида тузиб, қаҳрамонларнинг фикрлари ва ҳис -туйғуларини классик тасаввурларга мувофиқ равишда модернизация қилган. Ф. Фенелон ўзининг “Француз академияси машғулотлари ҳақида мактуб” (1714) асарида муросали позицияни эгаллади: юнон шеърияти француз тилидан юқори, лекин уларнинг ютуқларини астойдил ўзлаштириб, қадимги муаллифлардан устун туриш мумкин. Кейинчалик мунозара оммавий англаш даражасига ўтди - улар газета саҳифаларида, кафеларда, салонларда ва бошқаларда “қадимий” ва “янги” ҳақида баҳслашганлар.
1716 - йилда дўстларнинг саъй -ҳаракатлари билан Дасье Удар де Ла Мот билан ярашди ва баҳс туфайли пайдо бўлган расман тугатилди. Дарҳақиқат, баҳсда “янги” устун келди, чунки вақт ўтди ва оммавий бадиий дид аллақачон улар томонида эди. Ижтимоий нуқтаи назардан, “янги” гуруҳи жуда хилма -хил бўлган, лекин уларда абсолютизм - мутлақизм тарафдорлари ҳукмрон эди; “қадимийлар” орасида кўплаб педантик олимлар, эски мактаб аристократлари, энг юқори суд амалдорлари бор эди.
“Баҳс ...” дарҳол жанжалга айланиб, у ҳеч қандай баҳслашувчи томонларни безатмади, лекин бу унинг француз маданияти учун аҳамиятини камайтирмайди: замонавий цивилизациянинг сиёсий, ахлоқий, диний жиҳатларини билишга урғу бериш; миллий адабиётнинг устувор ролини билиш; маданий тараққиётда аёлларнинг роли ортиб бориши – Уйғониш маданиятига хос бўлган бу ҳодисаларнинг барчаси у ёки бу даражада у билан боғлиқдир⁴⁶.
“Буало “Шеърий санъат”ни ёзган пайтда классицизм француз адабий-маданий ҳаётида етакчи мавқе эгаллаган бўлса, 80-йилларда бошланиб қарийб чорак аср давом этган “қадимлар” ва “янгилар” баҳси энди унинг асослари емирила бошлаганини намоён этади. Антик меросга муносабат масаласи ушбу баҳснинг асосини ташкил қилиб, “янгилар” илм-фан, адабиёт ва санъатда ўз замоналари антик даврдан юксакроқ поғонага чиққан деган қарашларни олға сурадилар. Шарль Перронинг “Буюк Людовик асри” поэмасининг эълон қилиниши баҳснинг бошланишига туртки бўлди.
“Қадимлар” мавқеида турган Буало антик адабиёт ўзида мангу идеални мужассам акс эттирадиган, шунинг учун ҳам универсаллик касб этувчи кўзгу деб билади”⁴⁷.
Француз адабиёти тарихининг таҳлили шуни кўрсатадики, баҳс Францияда жуда кучли ва узоқ давом этган жараёнга айланган.
Немис адабиёти тарихига назар соладиган бўлсак, Лессинг сингари, лекин бошқа йўлни босиб ўтган файласуф Винкельман немис санъатига миллат ва даврга муносиб юксакликка эришишга ёрдам берадиган тамойилларни шакллантиришга ҳаракат қилди.
Немис штатларидаги умумий турғунлик мамлакатнинг бутун бадиий ҳаётида ўз изини қолдирди. Тасвирий санъат адабиётга қараганда кўпроқ князлик қароргоҳларининг мижозларига боғлиқ эди. Барокко услуби устунлик қилди - у митти абсолютизмга катта улуғворлик ва кўриниш бериш учун мўлжалланган эди. Винкельманнинг бароккога қарши кураши катта даражада (классицизм билан баҳслашган Лессингнинг полемикаси каби) мустақилликнинг йўқлиги ва замонавий немис санъатининг кўплаб асарларига тақлид қилишга қарши кураш эди.
Эпигона санъатига қарши курашнинг пафоси Винкельманнинг ўзи тақлид қилиш ҳуқуқини асослаб берганлиги билан ҳеч қандай зиддиятга эга эмас: “Бизнинг буюк ва иложи бўлса, ҳатто такрорланмас бўлишимизнинг ягона йўли - қадимги одамларга тақлид қилишдир”,-деган эди у. Аммо Винкельман чақирган тақлид гўзалликни тушунишдаги шундай миқёс билан боғлиқ эдики, у моҳиятан князлик Германия билмаган янги буюк санъат яратиш фойдасига баҳсга айланди.
Винкельман ўзининг “Юнон расм ва ҳайкалтарошлик асарларига тақлид қилиш ҳақидаги фикрлар” (1755) дастлабки асарида тафаккур изларини ўзида мужассам этган. Винкелман эстетикасидаги ана шу тамойил Лессингнинг танқидига сабаб бўлди. Баҳс қадимий санъатдаги изтироб ва дардни тасвирлаш ҳақида эди. Гейнезе ва Винкелман ўртасидаги тортишув ҳам катта қизиқиш уйғотган⁴⁸.
Рус адабиётшунослигида 16-17 асрларда “танқидий жангларда ҳар хил интеллектуал қурол ишлатилган, уларнинг ҳар бири ўз руҳининг, қалбининг барча кучларини баҳсга тортган. Протопоп Аввакум Симеон Полоцкий билан нафақат, диний, ахлоқий, балки адабий ва услубий масалаларда ҳам оғзаки баҳслашишган, охирида ҳатто “мастлардек, ҳатто бақиргандан кейин овқат ҳам ея олмай кетганлар⁴⁹”. (Таржима бизники – М.Х.).
18 - асрда эса жамоатчилик фикрича «танқид» дастлаб «совуқлик» билан давом этган. Гарчи ҳозир мунозара кўпинча мажозий, “бадиий” шаклда ўтказилса-да, ғазаб кучи барча чегаралар ва қолипларни йўқ қилди. Ломоносов билан Тредиаковскийнинг бир-бирлари ҳақидаги эпиграммаларида шундай кучли сўзлар борки, уларни босмадан чиқариб ташлашга тўғри келган”. Кўринадики, русларда ёзма адабиёт, танқид бошланиши билан баҳслар бошланиб кетган ва улар субъективликка тўлиқ бўлган. Ломоносовнинг одалар ҳақидаги танқиди баҳсли тортишувлар усули билан алоҳида характерланадики, бу “Икки муаллифнинг баъзи мисралари”, “Одага танқид” мақолаларида яққол кўринади.”Тортишув ва мақтовлар фақат ўз асосига эга бўлишини тилайман”,- деб ёзади у⁵⁰.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, инсон яралгандан бери баҳс-мунозарасиз яшай олмаганлиги ҳақиқат, ҳаётда, жамият тараққиётида, адабиёт ривожида, ёзувчи ижоди, бадиий матн такомилида муҳим ўрин тутган баҳс-мақоланинг генезиси халқ оғзаки ижодига, унинг лоф, аския каби жанрларига бориб тақалади. Мумтоз адабиёт тарихига экскурс ҳам адабий муҳитда мунозара, баҳснинг ўрни катта эканлигини кўрсатади. Буни Амир Темур даври адабий мажлислари, А.Навоий асарларидаги маълумотлар тўлиқ тасдиқлайди. Бу даврларда гарчанд баҳс жанри тарзида яратилмаган бўлса-да, оғзаки шаклда, суҳбатларда намоён бўлганлиги кўринади.
Француз ва немис, рус адабиётларида ҳам баҳс ҳамма даврларда ҳам давом этиб келганлиги кўринади.