Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

6 – MA’RUZA
MAVZU: 
TABAQALANISHNING KUNLIK O‘ZGARISHI. HAVO 
MASSALARINING TABAQALANISHI. 
Reja: 
1. Tabaqalanishning kunlik o‘zgarishi. 
2. Havo massalarining tabaqalanishi.

---

29 
Sutka davomida atmosferaning stratifikatsiyasi o‘zgaradi. Quruqlikda, tuproq sirti 
haroratining sutkalik o‘zgarishi katta bo‘lgan sharoitlarda (ayniksa yozda), kunduzi 
havoning pastki qatlamlari tuproqdan katta issiqlik oladi va vertikal harorat gradientlari 
ortadi. Yer yaqini qatlamida bu gradientlar quruq adiabatik gradientdan ancha katta 
bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, atmosfera stratifikatsiyasi noturgun bo‘ladi va 
konveksiya paydo bo‘ladi. 
Stratifikatsiyaning noturgunligi kabi konveksiya xam tushda va tushdan keyingi 
dastlabki soatlarda ayniksa katta bo‘ladi. Shuning uchun konveksiya bilan bog‘lik 
bo‘lgan tup-tup bo‘lutlar aynan tushdan sung maksimal rivojlanishga ega bo‘ladilar. 
Kechga tomon stratifikatsiya turgunlashadi, havoning yerga yaqin qatlamlari tuproqdan 
soviydi, tungi soatlarda esa stratifikatsiya shunchalik turgun bo‘ladiki, yer yaqinida 
harorat inversiyalari, ya’ni tuproq ustidagi havo haroratining balandlik bo‘yicha 
kamayishi emas, balki ortishi kuzatiladi. Konveksiyaning sutkaning bu vaqtida sUnishi 
uz-uzidan tushunarli. 
Dengiz ustida sharoit boshqacha bo‘ladi. Dengiz sirtida haroratning sutkalik 
o‘zgarishi juda kichik. Shuning uchun dengiz ustida noturgunlikning sezilarli kunduzgi 
ortishi kuzatilmaydi. Demak, konveksiyaning rivojlanishida tushdan keyingi 
maksimum bo‘lmaydi. Aksincha, dengiz ustida stratifikatsiyaning noturgunligi tungi 
soatlarda biroz ortadi. Bunday holat dengiz sirtida tunda harorat deyarli kunduzgidek 
qolishi, balandliklarda - erkin atmosferada esa havoning nurlanishi okibatida tunda 
haroratning pasayishi bilan bog‘lik. Shuning uchun dengiz ustida tunda vertikal harorat 
gradientlari biroz ortadi va konveksiya jarayoni kuchayadi. 
Termik xossalari turlicha bo‘lgan havo massalari stratifikatsiya sharoitlari bo‘yicha 
farklanadi. 
Iliq havo massasi sovuqroq tushalgan sirt tomonga xarakatlanadi. Bunda havo 
massasi pastdan sovib boradi. Bunday sovish dastlab havo massasining eng kuyi 
qatlamlariga, sungra sunuvchi ko‘rinishda sekin-asta yuqoriga tarkaladi. Demak, havo 
massasining kuyi qatlamlarida vertikal harorat gradientlari kamayadi. pastki yuz metrda 
havo massasi nafakat quruq turgun, balki nam turgun stratifikatsiyaga ega bo‘ladi. 
Bunda konveksiyaning susayishi va sunishi kuzatilishi ayon. Turgun massadagi suv 
bug‘ining kondensatsiyasi tumanlar va shiva- lama yomg‘ir yoki qishda mayda kor 
yog‘inlarini beruvchi kuyi qatlam qatlamli bo‘lutlari shaklida yuz beradi. 
Sovuq; havo massasi issiqroq tushalgan sirt tomonga xarakatlanadi va pastdan 
isiydi. Shuning uchun sovuq havo massasida pastki bir necha kilometrli qatlamda nam 
adiabatik gradiet lardan katta 0,7-0,8°C/100 m harorat gradientlari hosil bo‘ladi. Bu 
holat sovuq havo massasi bu qatlamlarda noturgun stratifikatsiyaga ega bo‘lishini 
bildiradi. Bunday massada konveksiya kuchli rivojlanadi, suv bug‘ining 
kondensatsiyasi esa jala yog‘inlarini beruvchi tup-tup va yomg‘irli tup-tup bo‘lutlar 
ko‘rinishida yuz beradi. 
Mahalliy havo massalari qishda, sovigan quruqlik ustida, turgun, yozda esa, isigan 
tuproq ustida, noturgun bo‘ladi. Shuning uchun O‘rta kengliklarda quruqlik ustida 
qishda ko‘proq qatlamli bo‘lutlar, yozda esa tup-tup bo‘lutlar kuzatiladi. 
Real sharoitlarda katta hajmli havoning vertikal aralashuvlari kuzatiladi. Bu jarayon 
havo massasining front sirti bo‘lab yuqorilama xarakatida, tog‘ tizmasidan oshib 

---

30 
o‘tishida va boshqa hollarda sodir bo‘ladi. Bunday xarakatlarda aralashish yuz 
berayotgan havo qatlami nisbiy namligining vertikal taqsimotiga bog‘lik holda nam 
havoning stratifikatsiyasi sezilarli o‘zgarishi mumkin. 
Ikki xolni kurib chiqamiz. Birinchi holda havo qatlamining ko‘tarilishgacha bo‘lgan 
stratifikatsiyasi mutlako noturgun (11-rasm). Qatlamning quyi qismidagi nisbiy namlik 
(T
A
) uning yuqori 
chegarasidagi (T
v
)ga nisbatan ancha katta. Shuning uchun A zarracha kondensatsiya 
satxi (T
A
)ga tez erishadi va undan yuqorida nam adiabata bo‘ylab ko‘tarilib, sekin-asta 
sovib boradi. V zarracha kondensatsiya satxdga (T
v
) erishguncha vertikal bo‘ylab 
uzunroq yulni bosib utadi. A'V' chizigi bilan xarakterlanuvchi qatlam stratifikatsiyasi 
endi nam noturgun bo‘ladi. 
Ikkinchi holda qatlamning boshlangich stratifikatsiyasi avvalgi holdagi kabi 
mutlako turgun (12-rasm). Biroq nisbiy namlik balandlik bo‘yicha ortib boradi. Havo 
qatlamining ko‘tarilishida uning quyidagi qismi (T
A
) yuqorisidagiga nisbatan (T
v
) 
kondensatsiya satxiga ancha erta erishadi. Shunday qilib, adiabatik ko‘tarilishda qatlam 
stratifkatsiyasi yanada turgun- lashadi. 
Birinchi holda qatlam stratifkatsiyasi potensial noturgun, ikkinchi holda - potensial 
turgun deb ataladi. Birinchi xol havo massasining tog‘ tizmasining shamolga karagan 
sirti bo‘ylab ko‘tarilishida kuzatilishi mumkin. Startifikatsiyaning O‘zgarishi konvektiv 
xarakatlarga olib kelib, konvektiv bo‘lutlar shakllanishi mumkin. 
Xullangan termometrning harorat kursatkichi (v') potenitsal noturgunlik yoki 
turgunlik mezoni bo‘lib xizmat kiladi. Agar bu harorat kuyi satxda yuqori satxdagiga 
nisbatan kichik, ya’ni v\ <0'
y a
bo‘lsa, bu xol havo massasining potensial turgunligiga 
mos keladi. Aksincha, ya’ni v'
l
>v'
v
bo‘lganida, potensial noturgunlik kuzatiladi. 
tenglamaga muvofik, havo zarrasining tezlanishi zarra va uning atrofidagi havo 
zichliklarining farkiga bog‘lik. Avvalgi barcha tenglamalarda namlikning havo 
zarrasining zichligiga ta’siri hisobga olinmagan edi. Ko‘pchilik hollarda bu ta’sir 
sezilarsiz bo‘ladi.