C. J. Omarova,G. B. Sidrasulieva t. S. Bawatdinov «ximiya»

2-Ta’jriybe:Reaksiya tezligine basimnin' ta'siri. 
 Gaz halattag'i zatlar qatnaindag'i reaksiyalarda reaksiya 
tezligine basimnin' ta'sirin baqlaw mumkin. 
Jumistin’ barisi:Gazler uluwma ko'leminin' kemeyiwi menen 
baratug'in reaksiyalarda basimnin' artiwi reaksiya tezliginin' 

---

artiwina, basimnin' kemeyiwi bolsa reaksiya tezliginin' pa'seyiwine 
alip keledi. 
Gazler uliwma ko'leminin' artiwi menen baratug'in 
reaksiyalarda basimnin' artiwi reaksiya tezliginin' pa'seyiwine, 
basimnin' kemeyiwi bolsa reaksiya tezliginin' artiwina alip keledi. 
Misali: N
2
+ 3H
2
= 2NH
3
reaksiyasida 1 ko'lem N
2
ha'm 3 
ko'lem H
2
qatnaspaqta (jami 4 ko'lem gaz) ha'm reaksiya natijesinde 
2 ko'lem ammiak pay da bolmaqta. Demek, reaksiya ko'lem 
kemeyiwi menen ju'z beredi. Basim osirilg'anda joqaridag'i reaksiya 
tezligi ha'm artadi. 
Massalar ta'siri nizamina muwapiq, reaksiya tezligi reaksiyaga 
kirisiwshi har bir gazdin' proporsial basimlari ko’beytpesine tuwri 
proporsional: 
3-Ta’jriybe:Reaksiyanin' tezligine katalizatordin' ta’siri, 
Ximiyaliq reaksiya tezligin asirip, reaksiya na 'tijesinde qurami 
о’zgerissiz qalatug'in zatlar katalizatorlar dep ataladi. 
Reaksiya na'tiyjesinde katalizatorlardin' ximiyaliq qurami ha'm 
mug'dari o'zgermey qalsada, katalizatorlar ha'mme waqit araliq 
o'nim' quramina kirip, so'n reaksiya aqirinda erkin halda ajralip 
shig'adi. Misali: 
CO + H
2
0 0CO2 + H2 + AH 
reaksiyasinda katalizator sipatinda Fe
3
0
4
qo'llaniladi. 
Da'slep, katalizator CO menen reaksiyaga kirisedi: 
CO + Fe
3
0
4
= 3FeO + C0
2 
Pay da bo'lgan FeO suw 
puwi menen oksidlenedi: 
3FeO + H
2
0 = Fe
3
0
4
+ H
2
Katalizatorlardin' uzaq waqit isletiliwi na'tiyjesinde olardin' 
ta'siri jog'aladi. Bunda katalizatorg'a tu'rli zatlar ta'sir etiwi 
na'tiyjesinde katalizatordin' aktivligi pa'seyedi. Katalizatorlarg'a ta'sir 
etip, onin' aktivligin pa'seytiriwshi zatlar katalitikaliq zatlar dep 
ataladi. 
Katalizatorlar qa'siyetine qarama-qarsi qasiyetli zatlar ha'm 
bar. Ximiyaliq reaksiya tezligin kemeytiriwshi zatlar ingibitorlar dep 
ataladi. 
Ingibitorlar ha'm usinday katalizatorlar siyaqli a'hmiyetli 
a'meliy a'hmiyetke iye. Bunday zatlardan ximiya ka'rxanalari 
a'sbaplari, isitiw tarmaqlari ha'm basqalardag'i metallardin' kislota, 
tiykar ha'm duzlar eritpeleri ta'sirinde korroziyalaniwinan saqlawda 
ha'm basqa maqsetlerde paydalaniladi. 

---