D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

shiq, ishq singari birliklar vujudga keladi. Demak, bu lisoniy birliklarni 
1
Поцелуевский А.П. Происхождение личных и указательных местоимений. -Ашхабад,1947; Азимов П. Префиксация в 
туркменском языке. -Ашхабад,1947. 
2
Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати. -Тошкент, Ўқитувчи, 1977. 

---

91 
moddiylashtirishda ishtirok etgan tovushlar bir xil, lekin ularning joylashish tartibi 
har xil. Tovushlarning ana shunday turlicha joylashish belgisi yuqoridagi lisoniy 
birliklar o‘rtasidagi farqlovchi belgi vazifasini bajaradi. 
Ayrim hollarda lisoniy birliklarning moddiy tomonini shakllantirgan shunday 
tovushlar tartibi muayyan sabablarga ko‘ra almashinishi, lekin bu almashinish 
ma’noga ta’sir etmasligi mumkin. Demak, bunday vaqtda tovushlar tartibi lisoniy 
birlikning farqlovchi belgisizlik vazifasini yo‘qotadi. Natijada bir lisoniy birlikning 
turli variantlari vujudga keladi. Masalan, to‘g‘ra-to‘rg‘a, kiprik-kirpik, sirpanchiq-
sipranchiq kabi. 
Ayrim hollarda o‘zak morfemaning ikki xil shakliy variantiga affiks 
morfemaning ikki xil shakliy varianti qo‘shilishidan bir so‘zning ikki shakliy varianti 
vujudga keladi. Masalan, yig‘i va sig‘i morfemalarining birinchisiga otdan fe’l 
yasovchi morfemaning -la varianti, ikkinchisiga esa -ta varianti qo‘shiladi. Natijada 
bir mohiyatning ikki shakliy varianti vujudga keladi: yig‘la-siqta. Keyinchalik bu 
variantlar ma’no darajalanishi farqlovchi belgisi asosida bir umumiy arxisema 
asosida birlashuvchi ikkita leksema bo‘lib ajralib chiqqan. 
Xuddi shuningdek, sur allomorfiga -ga va -da (-la morfemasining variantlari) 
allomorflarining qo‘shilishidan surga va surda leksema variantlari vujudga keladi va 
ikkinchisida rd tovushlarining o‘rin almashinishidan shu leksemaning sudra varianti 
paydo bo‘ladi. 
4. So‘z tarkibida soddalashish hodisasining ro‘y berishi o‘zak morfemaning 
variantlanishiga olib keladi. Xususan, o‘zak morfemaga qo‘shilgan grammatik ma’no 
ifodalovchi morfemalarning funksional almashinishi ham o‘zak morfemaning turli 
shakliy variantlari vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Xususan, nisbat paradigmasiga 
birlashgan shakllarining biri o‘rnida ikkinchisining funksional almashinuvi davrlar 
o‘tishi bilan ular o‘rtasidagi farqlovchi belgilar yo‘qolishiga, zidlanuvchi a’zolarning 
neytrallashuviga va neytrallashgan nisbat shakllarining o‘zak morfema tarkibiga 
singib, yaxlit bir morfemaga aylanib ketishiga olib keladi. Masalan, uyalmoq va 
uyatmoq leksemalarining asos qismi uyal va uyat bugungi kun nuqtai nazaridan bir 
leksik morfemaning ikki shakliy varianti sanaladi. Har ikki variant hozirgi o‘zbek tili 
nuqtai nazaridan boshqa mayda qismlarga bo‘linmaydi. Ya’ni uya va l, uya va t 
qismlariga ajralmaydi. Demak, bir o‘zak morfemaning uyal va uyat variantlari 
soddalashish hodisasi tufayli tarixan ikki morfemadan tashkil topgan. Birinchi 
morfema (uya)ning mustaqil leksik morfema sifatida iste’moldan chiqishi affiks 
morfemaning leksik morfema tarkibiga singib ketishiga – soddalashuviga
1
zamin 
yaratgan. 
Shuni ta’kidlash kerakki, leksik morfemaga qo‘shilgan affiks morfemalar 
tarixan ikki xil nisbat (o‘zlik va orttirma) nisbat shakllari bo‘lib, ular o‘rtasida 
neytrallashuv ro‘y bergan. Shuning uchun bir xil qurshovda ma’noga ta’sir etmagan 
holda o‘zaro erkin almashinish distributsiya munosabatida bo‘lgan. O‘zaro erkin 
almashinish distributsiyasi munosabatida bo‘lgan birliklar esa bir invariantning turli 
variantlari bo‘ladi.
2
1
Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати. Тошкент: Ўќитувчи, 1977.
2
Глисон Г. Введение в дескриптивную лингвистику. -М.,1959. -С.15.

---

92 
Garchi hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan uyal va uyat bitta morfemaning 
ikkita varianti sanalib, boshqa mayda ma’noli qismlarga bo‘linish xususiyatini 
yo‘qotgan bo‘lsa ham, lekin bu leksik morfema variantlarining oxirgi tovushi -l va (-
t) nisbat ma’nosini ham saqlab qolgan. Shuning uchun bu variantlar uyalish holatini 
ifodalashi bilan birgalikda sub’ektning shunday holatga tushishi ma’nosini ham 
ifodalaydi. Bundan ko‘rinadiki, tarixan ikki morfemaning ma’nosi saqlanib qolgan 
holda, soddalashish faqat ularning shakliga daxldor bo‘lgan. 
Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya 
yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. 
So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning 
variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi. 
Turkiy tillarning aglyutinativ tabiati barchaga ma’lum. Aglyutinatsiyaning 
fuziyadan muhim farqlovchi belgilari sifatida har bir grammatik ma’noning alohida-
alohida shakllar yoRdamida ifoda-lanishi, grammatik ma’noni ifodalovchi grammatik 
shakllarning ko‘payishi bilan so‘zning chapdan o‘ngga qarab cho‘zilib borishi, leksik 
va grammatik morfemalarning bir-biriga qo‘shilish chokining ajralib turishi, 
shuningdek, grammatik shakllarning qo‘shilishi o‘zak morfema-ning fonetik 
tuzilishini o‘zgartirmasligi kabi belgilar ta’kidlanadi. 
Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya 
yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. 
So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning 
variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi.