Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

^цш-.г^поо.
100 + 15,3

Уни цилиндр ҳажмига (1000 см³) бўлсак, ҳажм оғирлиги чиқади:

а =

р
V

1353г
1000см^:

* 1,35г/с«’

Тупроқнинг чекланган (дала) нам сиғимини аниқдаш. Чекланган дала нам сиғими ёки тупроқ сув тутиш қобилияти муҳим намлик константаларидан бўлиб, тупроқ маълум қатламидаги сувни пастга унча оқиб кетиб қолмайдиган ҳолда тутиб туришини билдиради. Бу мувоаанат ҳолатда қатламма-қатлам намлик аниқпанса, бир хил кўрсаткичлар олинади. Бунда аниқланган нам сиғими энг муҳим нам сиғими тури булиб, у тупроқ кучли намлангандан кейин намлик унинг кесими бўйлаб тақсимланишини кўрсатади.
Захоб чуқур жойлашганда намланишнинг юқори чегараси пасткиси-капилляр намланиш чегараси билан туташмайди. Шунинг учун бу намлик ҳолати муаллақ, капилллр - бириккан, деб аталади.
Захоб юза жойлашганда намланиш пастки капилляр намланиш чегарасига етиб боради. Бунца тупроқдаги сув аахобга таяниб ёки эахоб уни кўгариб туради. Бу капилляр жойлаштирилган ёки тиралган ҳолдаги сувдир Биринчи ва иккинчи ҳолатларда алоҳида тупроқ қатламларида тутиб турилган намлик ЧДНС микдорини белгилайди.
Чекланган дала нам сиғими қуйидаги тартибда аниқланади. Далада майдонча танланиб, чети пол қилинади. Унинг ўлчами 3x3 м. ёки 5x5, доира шаклида 10-20 м².ли бўлиши мумкян.
Майдончага 2000—3000 м³/га ҳисобида ёки 20- 30 см.лик қалинликда сув қуйилади. Бу миқдорни нам тупроқларда камайтириш, қуруқ тупроқларда кўпайтириш мумкнн. Сувни аста-секин қуйиб, тупроқ юзаси очилиб қолишига йўл кўймаслик керак, акс ҳолда, ҳаво «тиқинлари* пайдо бўлиб, ҳақиқий намлик қийматини ўзгаргириши эҳтимолдан уэоқ эмас. Энг маъқули, майдончани кечқурун сув бостириб, эрталабгача сув сингиб кетишини мўлжаллаш керак. Шундай қилинса, тупроқ юзаси ҳам қуриб қолмайди
Сув бутунлай сингиб кетгач, у тупроқ юзасидан буғланишини бартараф қилиш учун тупроқ қдлин ҳимояловчи материал - полиэтилен плёнка, сомон, қипиқ ва ҳ.к.лар билан ёпилиб, ўстига тупроқ ташлаб қўйилади.
3-5 кундан кейин оғир механик таркибли тупрокдарда, икки-уч кундан кейин енгил тупроқларда ҳимояловчи материапни бурғу билан тешиб, 5 такрорланишда 1,5-3,0 м.гача чуқурликдан намлик аниқтанади. - Тупроқ оғирлиги ёки ҳажмига нисбатан аниқланган намлик ҳар бир қатламнинг чекланган нам сиғимини беради.
0-100 см. лик тупроқ қатламининг ўртача намлиги шу қатламнинг ўртача нам сиғимини кўрсатади Фойиада бсрилган намликни ҳажмга ўтказиш учун ҳар бир қатлам ҳажм оғирлиги аниқланади.
Нам сиғимини турли қатламлар учун сув заҳирасида (м³/га) ифодалаш ҳам мумкин.
ЧДНС баҳорда тупроқ нам ва зичлашмаган пайтда бир марта аниқлангани маъқул.
Тупроҳ намлиги бўйича сугориш меъёрлари ва тупрокдаги физиологик зарур сув заҳираларини ҳисоблаш. Бунинг учун ЧДНС, суғориш олдидан тупроқ намлиги, ҳажм оғирлиги ва ҳисобли намланиш чуқурлигини билиш ксрак.
ЧДНС тупроқнинг юқориги намланиш чегараси булиб, мўл сув берилгач ёки ёмғирдан кейин юзага келади.
Тупроқ намлигининг сув бериладиган пастки мақбул чегараси тупроқ хусусиятлари ва тажрибанинг қабул қилинган тизими билан белгиланади.
Суғориш мсъёрларини Л.Н.Розов ва С.Н Рижов формуласи бўйича ҳисобли қатлам, ЧДНС (м³/га) чегараси ва тупроқдаги сувдан олдинги ҳақиқий нам заҳираси уртасндаги фарқ асоснда бслгилаш тавсия этнлади. Намлик танқислиги даражаси суғориш жараёнида тупроқ юзасидан буғланадиган 10% миқдоридаги сув қўшиб ҳисобланади. 16.2-жадвалда ғўзанинг гуллаш кўрсаткичига-ҳосил ту1 иш даврларидаги 70% сув одди тупроқ намлигига кўра, суғориш меъёрини ҳисоблаш бўйича мисол берилган

2. 
   жадвал
   

Тупроқ намлигини аниқлаш

Қатлам, см.	Тупроқ нам сиғими,%		Тупроқнинг суғоришдан олдинги намлиги, %			Эслатма |
	оғирлигига нисбатан	ҳажмига нисбатан	оғирлигига нисбатан	ҳажмига нисбатан	ЧДНСга нисбатан
0-10	25.3	35.4	9,3		36,7	Ҳажм
10-20	24,4	34,2	10,4	14,6	42,6	массасн
20-30	22,6	31,6	13,6	19,0	60,2	барча
30-40	23,0	32,2	16.9	23,7	70,4	қатламлар
40-50	22,3	31,2	17,3	24,2	73.1	учун
50-60	21,8	30,5	17,8	24,9	81,6	шартли
60-70	22,9	32,1	17;9	25,1	78,2	равишда
70-80	22,7	31.8	18,8	26.3	82,8	1,4 деб
80-90	21,9	30.2	19.9	27,9	91,3	қабул
90-100	22.0	зо;8	20,0	28,0	90.9
0-50	23,5	32,9	13,5	18,9	ИА
0-70	23,2	32,4 _	14,7	20,6	63,4
0-100	22,9	32,0	16,2	22,7	70,8
Кдтламла			рда сув эаҳираси, м^3/га
0-50		1646		945
0-70		2272		1445
0-100		3203		2267

Тупроқнинг 0-100 см. қатламидаги намлик танқислиги (3203-2267 м³Да) 936 м³/га тснг. Шунда суғориш меьёри (936 м³/га + 10%) 1029,6 м³/га бўлади.

Амалда суғориш мсьёрини тупроқнинг оғирлигига нисбатан намлик асосида ушбу формула бўйича ҳисоблаган қулай:
М = (\Уп - Шт) ■ 100 ё • Ь + к,
Бунда: \Уп - тупроқ оғирлигига нисбатан дала нам сиғими, %;
\Ут - сув олди гупроқ намлиги, %
<1 - гупроқ ҳажм огирлиги, г/см³;
Ь - ҳисобли қатлам қиймати, м;
к - суғоришда буғланишга сарфланган сув, м³/га (намлик танқислигининг 10%и).
Юқоридаги мисол бўйича ушбу формулага биноан ҳисоблаш қуйндаги натижани берааи:
М = (М/п - \Ут) ■ 100 <] • Ь + к = (22,9 - 16,2) 100 • 1,4 1,0 + к - 938 + 93,8 = 1031,8 м³/га.
Бу формуладан фойдаланилганда ҳар бир қатлам намлигини ҳажм оғнрлигига нисбатан ҳисоблашга эҳгиёж қолмайди.
Тупроқцаги аарур фиоиологик намлик заҳираси юқоридаги формулада ҳисобланади, фақат \М_т қийматига олинади (% тупроқ оғирлигига нисбатан). Бу қиймат сув берилмайдиган (лалми шароитда) ёки сув танқртс бўлганда ўсимлик истьемол қиладиган тупроқдаги сув эаҳирасидир.
Суроришда суани ўлчаш. Тажриба вариантларига берилган сув миқцори турли сув ўлчагичлар орқали ҳисобланади. Шулардан энг кўп ишлатиладиганлари:

• 
  сув ўткаэиш кенглиги 25 , 50, 75,' 100 ва 125 см. бўлган «Чипполетти» сув улчагичи;
  
• 
  сув утказкичи 30, 60 ва 90° бўлган «.Томсон» сув ўлчаптчи,
  
• 
  сув чиқиш жойи айлана ёки квадрат шаклида конуссимон 10, 15, 20, 25, 30, 35 ва 40 см бўлган сув ўлчагкчлардир.
  

Сув у.тчагич, унинг ўлчамлари сув сарфи ва ер нишаблигига қараб танланади.
Сув ўлчагич тўғри ишлаши учун:

• 
  у ариқ юқорисидан 5-6 м. ва ундан пастдаги 2-3 м. ер жуда тўғри бўлиши;
  

• 
  ариқ деворига перпендикуляр, сув юисига горизонтал ва деворлари тик қолда (шовун бўйича) ўрнатилиши зарур, қимирламай туриши учун орқа томонидан иккита қозиқ қоқилиши;
  
• 
  утказгич сув сатҳидан 15—20 см. юқори туриши; сув оқиб тушаётганда оқим билан сув ўлчагич девори орасида бўш жой бўлиши, агар бўш жой бўлмаса, сув ўлчагич нотугри ишламаслиги учун унинг деворини яна кўтариш,
  
• 
  сув ўтказгичдан сув ўта суст ўгиши (0,2 м/сек) учун унинг олд қисмида оқим тезлигини сусайтириш мақсадида кенглиги 1,0-1,5 м, узунлиги 3—4 м, чуқурлиги 0,6-0,7 м.ли, қовуэча қосил қилиниши, агар бу қовузча оқим тезлигини сусайтира олмаса, у ҳолда унинг олдига тахта, шох-шабба ёки қамиш босиб, тусин қилиниши ва сув шу тўсин тагидан ўтказилиши;
  
• 
  сув улчагич ўтказгичидан оқиб ўтаётган сув устуни баландлиги ўтказгич кенглигининг учдан биридан баланд, ўндан биридан паст бўлмаслиги, акс қолда у катта оқимда нотўғри ишлай бошлашини унутмаслик керак.
  

Сув ўгёазгич кенглиги турлича бўлганда сувнинг чекланган баландлиги 16.3- жадвалда қайд этнпган даражада бўлади.
Чиппалетти сув ўлчагичи тузилиши содда бўлиб, қар қандай устахонада тайёрзаниши мумкин. Бунинг учун унинг 16.3-чизма ва 16.3-жалвалдаги асосий ўлчовларидан фойдаланиш лозим.

Сув устуии ва сарфи	Сув ўтказгич кенглиги, сч
	25	50	75	100	125
Энг баланд сув устуии, см.	8	17	25	33	42
Энг паст сув устуни, см.	2,0	4,2	6.0	8,0	10,0
Сув ўлчагич ҳисоблай оладипан энг катта сув сарфи, л/сек	10,7	66.5	178,1	360,6	600,0
Сув ўлчагич ҳисоблай оладиган энг кам сув сарфи, л/сек	1.3	8,1	20,9	43,0	75,1

И.З-чизма. Чипполетти суа ўлчшгичинннг тасаири Сув ўлчагичдаги энг юқори сув устуни


6.3-жадвал

Тажриба майдони кичик булганда (1-3 га) ва бир хил агротехникада сув пайкал бошида ўрнатилган битга ўлчагич билан ҳисобланади Ташлама сув ҳам пайкал поёнилаги битта улчагич билан қисобга олинади

Турли вариантларда қар хил агрогехника қул.1анилганда, ишлаб чиқариш тажрибаларининг катта вариантларида сув алоқида сув улчагичлар ёрдамида ўлчанади

16. 
    СУҒОРИШНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШТИРИШ ВА АВТОМАТЛАШТИРИШ БЎЙИЧА ЎТКАЗИЛАДИГАН ТАЖРИБАЛАР
    

Ғўза ва бошқа экинларни суғоришни механизаииялаогтириш ва автоматлаштириш бўйича жойлаштириладиган ва ўгкаэиладиган тажрибалар алоҳида хусусиятларга эга. Уларда сугориш усули ва сув қўйиш техникасини ўрганиш учун қуйидагиларни ҳисобга олиш зарур:

• 
  тупроқ-иқпим, гидрогеологик ва геоморфологик шароитлар (тупроқ типи, механик таркиби, қиялиги, захоб сатхи ва б.қ) ни;
  
• 
  турли сугориш усулларининг агротехник кўрсаткичлари ва тупроқ структураси, ҳажм оғирлиги ва сув ўтказувчанлигига таъсирини, ғуза ва издош экинларнинг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигини;
  
• 
  турли сугориш усуллари ва сув қўйиш техникасининг эксплуатация-технологик кўрсаткичлари (сув босими ва сарфи, тўлиқ иш вақти, соатлаб бажариладиган иш ҳажми, гектар)ни;
  
• 
  турли сугориш усулларида сувчилар, оператор-механизаторларнинг иш шароити, ишдаги узилишлар, хизмат қилувчи ходимлар сонини, 1 соатдаги, смсна, сутка ва мавсумдаги машиналар иш унумини, гекгарни;
  
• 
  турли сугориш усуллари ва сув қўйиш техникасининг иқтисодий кўрсаткичлари (олинган кўшимча маҳсулот, ердаН фойдаланиш коэффициенти, 1 га ерга кетган харажат, маблағ сарфи ҳажми, баҳоси, шартли соф даромад ва б.қ.)ни.
  

Қуйида пахтачиликда қулланиладиган суғориш усуллари ва сув қўйиш техникаси ҳақида фикр юритамиз.
Эгатлар ва булаклар буйича суторишии мсханизациялаштнриш. Ушбу суғориш усули қуйидагилар орқали амалга оширилади: 1) найча-сифонлар; 2) эгилувчан қувурлар (шлангпар); 3) қўлда кўчириладиган яримқатгиқ ва қатгиқ қувурлар; 4) ёпиқ сугориш шахобчасцдан сув оладиган доимий суғориш қувурлари, 5) автоматлаштирилган сугориш навлари; 6) ер осги қувурларидан сувни эгатларга чиқариб берувчи автоматлаштирилган шаҳобча ва б.қ.
Эгатлар ва бўлаклар бўйича суғоришда энг муҳим сув қуйиш техникаси элементлари (эгат ва бўлакчалар узунлиги, эгат ёки бўлакчага бериладиган оқим микдори ва суғориш давомийлиги)ни тўғри танлаш лоэим.
Бунда ер қиялиги ва рельеф, тупроқнинг сув ўгкаэувчанлиги, эгатлар кснглитига ва б қлар (17.1,-жадвал) эътиборга олинади.
Эгатлар бўйича сув доимий ва ўзгарувчан оқим билан берилади. Доимий оқимда суғорилганда эгатдаги сув миқдори бошидан охиригача ўзгармайди У нишаблик дарахсаси паст ерларда қўлланилади Нишаблиги ўртача пайкалларда бироз оқдва чнқади, агар сув оқими миқдори камайтирилса, уни бартараф қилиш мумкин.
Бундай пайкалларда сугоришни доимий ва ўзгарувчан оқим билан ўткаэган маъқул.