Давранов қ. ҚИшлоқ ХЎжалик

Туганак бактерияларнинг тупроқда азот мувозанатидаги роли. Азот 
ўзлаштирувчилар (азотфиксаторлар) тупроқда табиий ҳосилдорлик яратади ва 
инсоният кимёвий боғланган азот пайдо бўлгунга қадар ғаллачиликда, 
яйловлардан фойдаланишда бу муҳим элементни ўрнини тўлдиришда фақат 
микроорганизмлар фаолияти натижасига суяниши мумкин эди. Ҳозирги вақтда 

---

96
тупроқни азот бирикмалари билан бойитишда азотфиксаторларни аҳамияти 
анча сезиларлидир.
Е.Н.Мишустин (1985) ҳайдаладиган ерларга тушадиган қуйидаги азот 
манбаларини келтириб ўтади (млн.т\йил): 
Минерал ўғитлар 6,5 
Органик ўғитлар 4,4 
Дукаклиларнинг қолдиқлари 1,4 
Эркин яшовчи азотфиксаторлар 3,5 
Атмосферадан ёғингарчилик орқали 1,3 
Уруғлар орқали 0,9 
Жами: 18,0 
Бу миқдордан 9,0-12,0 млн.т атрофидаги азот ўсимликлар томонидан 
ўзлаштирилади. Дукаклилар, тупроққа 1,4 млн. т. атрофида азот туширувчилар, 
ҳақиқатда эса бу элементни бирмунча кўп миқдорда боғлайдилар, лекин у 
ҳосил билан бирга йиқилиб кетади. Туганак ҳосил қилувчи ўсимликларни 
атмосфера азотини фиксация даражаси маълумотини келтириб ўтамиз, бир 
йилда (кг/га): 
Беда 
 
200-220 
Клевер 
 
 
150-200 
Люпин 
 
 
150-170 
Соя 
 
 
 
 
50-60 
Нўхат
 
 
 
80 
Ловия
 
 
 
40 
Яйлов 

 дукаклилар
120 
Дукакли ўсимликлар етиштиришда минерал азотли ўғитлар ишлатиш 
мақсадга мувофиқ эмас, ўсимликларни ўсишини бошланғич фазасида оз 
миқдорда (25-30 кг/га) бериш мумкин. “Биологик азот” (микроорганизмлар 
ёрдамида боғланадиган азот) ўсимлик томонидан тўлиғича ассимиляция 
қилинади. Минерал азотни бир қисмигина (50% дан ошмайди) ўзлаштирилади, 
қолган қисмлари эса ювилиб кетади ва денитрификация жараёнида (N
2
, N
2
О, 
NO ҳолатда) ҳавога учиб кетади.
Бундан ташқари биологик азот атроф-муҳитни зарарли моддалар билан 
ифлослантирмайди.