Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"
Ё70. Qeyri-müəyyənlik münasibətləri
Download 18.1 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ё70. Qeyri-müəyyənlik münasibətləri və səbəbiyyət prinsipi
Heyzenberq tərəfindən 1927-ci ildə kəşf olunmuş (69.3) qeyri-müəyyənlik münasibətlərinin mənası heç də dərhal düzgün başa düşülmədi və onların düzgün olmayan müxtəlif cür izahları meydana çıxdı. Məsələn, bəziləri belə hesab edirdi ki, "mikrohissəciklər (elektronlar, protonlar, neytronlar və s.) çox kiçik olsalar da, hər bir zaman anında onlar müəyyən koordinatlara və müəyyən impulsa malikdirlər, yəni mikrohissəciklər bilyard şarlarının və ya qırmaların çox kiçildilmiş surətləri olub, onlardan yalnız kəmiyyətcə, öz ölçüləri ilə fərqlənirlər. Bununla yanaşı qeyri-müəyyənlik münasibətləri ilə ifadə olunan təbiət qanunu vardır ki, bu qanun mikrohissəciklərin vəziyyətini və impulsunu eyni zamanda istənilən dəqiqliklə bilməyi bizə qadağan edir". Qeyri-müəyyənlik münasibətlərinin belə mənalandırılması, hər şeydən əvvəl, fəlsəfi cəhətdən məğbul sayıla bilməz, çünki o, idrakın həddini müəyyən edir və aqnostik düşüncə üçün şübhə yaradır. Bu, həm də fizika baxımından səhvdir. Buna inanmaq üçün aşağıdakı kimi daha bir təcrübəyə baxaq. İki dənə yarığı olan diafraqma götürək və ondan kifayət qədər uzaqda fotolövhə yerləşdirək. Əgər belə diafraqmadan paralel elektron dəstəsi buraxsaq, onda fotolövhədə iki yarıqdan məlum difraksiya mənzərəsi yaranacaq ki, bu da bir yarıqdan alınan difraksiya mənzərəsindən fərqli olacaqdır. Yarıqlardan birini bağlasaq, fotolövhədə açıq
408 yarığın özünə oxşayan xəyalı və ya bu yarıq kifayət qədər ensizdirsə, bir yarıqdan difraksiya mənzərəsi alınar. Sonra isə açıq yarığı bağlayaq və bağlı olan birinci yarığı açaq. Yenə də açıq yarığın xəyalı alınacaqdır. Nəhayət, hər iki yarığı eyni zamanda açıq qoysaq, bu zaman alınan mənzərə, yarıqlardan biri açıq olarkən alınan mənzərələrin heç də sadəcə cəminə bərabər olmayıb, işıqlı və qara zolaqlardan ibarət olacaqdır ki, bu zolaqların da vəziyyəti hər iki yarıq ilə təyin olunur. Belə təcrübə işıq ilə aparılmış və yuxarıda təsvir olunan mənzərələrin hamısı müşahidə olunmuşdur. Elektronlarla və ya digər mikrohissəciklərlə də bu cür təcrübə aparmaq mümkün olsaydı, tamamilə buna oxşar mənzərə alınardı. Aydındır ki, bu təcrübə elektronun müəyyən trayektoriya üzrə hərəkət edən, yəni hər bir zaman anında, hətta naməlum da olsa, koordinat və impulsa malik olan hissəcik kimi təsəvvür olunmasına heç cür uyğun gəlmir. Buna oxşar hissəciyin əyani nümunəsi olaraq, mümkün qədər çox kiçik ölçülərə malik olan qırma dənəsi götürsək, o, yarıqların hökmən yalnız birindən keçə bilər, digər yarığın olması və ya olmaması onun trayektoriyasına heç bir təsir göstərmir. Lakin elektronlar və digər mikrohissəciklər isə bir yarıq və iki yarıq olan hallarda özlərini tamamilə bir-birindən fərqli aparırlar. Yuxarıda təsvir olunan təcrübə göstərir ki, elektrona və digər mikrohissəciklərə sadəcə olaraq kiçik mikroqırmalar kimi baxmaq heç vəchlə olmaz. Elektronun hərəkəti üçün belə bir mənzərə heç cür doğru sayıla bilməz ki, guya elektron müəyyən trayektoriya üzrə hərəkət edən və onun üzərində ölçmə aparılana qədər bu trayektoriyanın hər bir nöqtəsində müəyyən sürətə malik olan çox kiçik hissəcikdir. Dalğa optikasında işıq şüası anlayışı öz mənasını itirdiyi kimi, elektron üçün də trayektoriya anlayışı öz mənasını itirir. Biberman, Suşkin və Fabrikantın Ё69-da qeyd olunan təcrübəsi bir daha inandırıcı şəkildə göstərdi ki, elektronlara heç cür klassik hissəciklər, yəni kiçik kürəciklər toplusu kimi baxmaq olmaz. Bu təcrübədə difraksiyaedici sistem olaraq maqnezium oksid kristalı götürülmüşdü. Nisbətən böyük zaman intervalı ilə elektronlar bu kristaldan bir-bir keçərək sonra difraksiya nəticəsində difraksiya maksimumları istiqamətində hərəkət edirlər. Elektron-mikroqırma kristal qəfəsin bir və ya bir neçə atomu ilə qarşılıqlı təsirdə ola bilər; difraksiya mənzərəsinin xarakteri, onun maksimum və minimumlarının paylanması isə, bütövlükdə kristal qəfəslə, yəni yüzlərlə layda yerləşmiş külli sayda atomlarla müəyyən edilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, oxşar difraksiya təcrübələri həm də neytronlarla aparılır və neytronlar isə elektrik yükünə malik deyillər və onlar kristal qəfəsin atomları ilə məsafədən asılı olaraq həddən artıq kəskin surətdə azalan nüvə qüvvələri vasitəsilə qarşılıqlı təsirdə olur. Bunu nəzərə alaraq, difraksiya mənzərəsinin, neytronların kristal qəfəsdəki ayrı-ayrı atomlarla qarşılıqlı təsirinin nəticəsində alınmasını iddia etmək tamamilə mənasızdır. Ona görə də qeyri-müəyyənlik münasibətlərinin mənası, mikrohissəciklərin real mövcud olan hansısa xassələrini bilməyi bizə onların heç də "qadağan" etməsində, yəni heç də idrakı müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırmasında deyildir. Qeyri-müəyyənlik münasibətlərinin mənası ondan ibarətdir ki, onlar mahiyyətcə korpuskulyar mexanika olan klassik mexanikanın anlayışlarının mikrohissəciklərə tətbiq edilməsini məhdudlaşdırırlar. Məlumdur ki, klassik mexanikada makroskopik hissəciklər sisteminin bütün q
koordinatlarının və bu koordinatlara uyğun p i impulslarının eyni zamanda verilməsi bu sistemin halını tam təsvir etmək üçün zəruridir. Mikrohissəcik üçün isə, artıq gördüyümüz kimi, halın belə təsviri mümkün deyildir. Lakin Ё69-da deyilənlərdən aydındır ki, elektronun koordinatlarının və bu koordinatlara uyğun impulslarının eyni
409 zamandakı qiymətləri haqqında danışmağın ümumiyyətlə fiziki mənası yoxdur, çünki elektron öz təbiətinə görə belə xarakteristikaya xas olmayan bir obyektdir. Buna baxmayaraq, əgər biz elektronun özünü aparmasını klassik mexanika anlayışları ilə, yəni onun eyni zamanda vəziyyətini və impulsunu göstərməklə təsvir etmək istəyiriksə, onda bunun üçün müəyyən səbəb vardır. Doğrudan da, atom fizikasında həyata keçirilən hər bir təcrübənin sxemi elədir ki, biz hər hansı təcrübə qurğusunun köməyi ilə, fəza və zamanda baş verən bu və ya digər obyektiv prosesin gedişinə aid olan suala cavab almaq istəyirik. Bu məsələni biz makroskopik cisimlər olan cihazlardan istifadə etməklə həll edirik. Bu cihazların özünü aparması, məsələn, qalvanometrin əqrəbinin dönməsi və ya özüyazan maşının perosunun hərəkəti və s. isə klassik mexanikaya tabedir; qurğunun özü, onun həssələrinin (yarıqların, kondensatorların, maqnit sahələrinin və s.) həndəsi yerləşməsi isə müəyyən fəza-zaman hesablama sistemini təmsil edir. Aydındır ki, tədqiq olunan mikrohissəciklərin özünü aparmasını da biz həmin fəza-zaman hesablama sistemində və özü də həmin makroskopik qurğunu təsvir etdiyimiz klassik anlayışlardan istifadə edərək təsvir etməliyik. Biz, məsələn, katod ossilloqrafının ekranında elektronların yaratdığı işıqlı ləkənin sürüşməsini və ya qurğunun müəyyən hissəsində elektronun meylini və s. ölçürük. Bu hallarda biz elektrona və ya digər mikrohissəciyə onlara xas olmayan klassik təsviri tətbiq etdiyimiz üçün, təbii ki, bu klassik təsvirin tətbiq olunma sərhədlərini də göstərməliyik. Çünki mikrohissəciklər klassik mexanika qanunlarından fərqli olan qanunlara tabedirlər və klassik mexanika qanunları mikrohissəciklərə yalnız müəyyən təqribiliklə tətbiq oluna bilər. Qeyri- müəyyənlik münasibətləri də məhz bu sərhəddi göstərir. Ё69-da baxılan birinci misalda mikrohissəciyin koordinat və impulsunu təyin etmək üçün istifadə olunan fikri təcrübədə biz gördük ki, bu kəmiyyətləri eyni zamanda təyin etməyə cəhd göstərdikdə çətinlik yaranır. Qurğu hissəciyin vəziyyətini daha yaxşı təyin etməyə yararlı olduqca, hissəciyin impulsunu təyin etmək üçün daha çox yararsız olur. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, vəziyyəti təyin etmək üçün fəzada sərt fiksə olunmuş hesablama sistemi lazımdır. Məhz buna görə də biz impulsun toplananını təyin etmək imkanından məhrum oluruq, çünki əks istiqamətdə yönəlmiş təpmə impulsu ümumi iri altlığa verilir ki, bu altlığın da hərəkətsiz olması vəziyyəti təyin etmək imkanını təmin edir. Əksinə, asanca hərəkət edə bilən mütəhərrik diafraqmaya impulsun saxlanması qanununun tətbiq edilməsi bizi hissəciyin yerini təyin etmək üçün həmin diafraqmadan istifadə etmək imkanından məhrum edir. Belə vəziyyət yalnız bu qurğuya aid olmayıb, ümumi xarakter daşıyır. N. Bor özünün "Atom fizikasında idrak nəzəriyyəsinin problemləri haqqında Eynşteynlə diskussiya" adlı məqaləsində mikrohissəciyin vəziyyətini və impulsunu eyni zamanda təyin etmək üçün istifadə edilə bilən müxtəlif qurğuları təhlil edərək göstərir ki, yuxarıda göstərilən çətinlik bu qurğuların istisnasız olaraq hamısında meydana çıxır. Belə vəziyyət ona görə yaranır ki, ħ təsir kvantı sıfırdan fərqli sonlu qiymətə malik olduğundan, mikrohissəcik üzərində aparılan ölçmələrdən bəhs etdikdə, ölçülməyə məruz qalan obyekt ilə ölçü cihazı arasındakı qarşılıqlı təsiri nəzərə almamaq olmur. Qeyri-müəyyənlik münasibətləri bu faktın məhz kəmiyyətcə ifadəsidir. N. Bor belə hesab edir ki, bu vəziyyət nəinki fizika, həm də fəlsəfə baxımından dərin mənaya malikdir. Belə ki, Bora görə materiyanın dalğa və korpuskul xassələri arasında ziddiyyət yoxdur, dalğa xassələrini müşahidə etmək üçün nəzərdə tutulan qurğular yalnız bu xassələri müşahidə etdiyi halda, digər qurğular yalnız korpuskul xassələrini müşahidə
410
edir. Beləliklə, Bora görə, dalğa və korpuskul xassələri bir-birini istisna etmir və bir-birini tamamlayır: yuxarıda göstərilən səbəblərə görə biz bir təcrübədə mikrohissəciklərin bütün xassələrini aşkar edə bilmərik, ona görə də biz hər biri mikrohissəciyin xassələrinin bir cəhətini təsvir etməyə imkan verən müxtəlif qurğulardan istifadə etməliyik. Yalnız bu qurğular birlikdə bir-birini tamamlayaraq, tədqiq olunan obyekt həqqında həqiqi mənada hər şeyi bilmək imkanı verə bilər. İlk dövrlərdə belə təsəvvür həm fizika, həm də fəlsəfə baxımından düzgün olmayan bəzi ifadələrin yaranmasına səbəb oldu. Məsələn, deyirdilər ki, "müşahidə hadisənin gedişini pozur" və ya "atom obyektlərinin fiziki xassələri bu obyektlərin ölçülməsi ilə yaradılır". Lakin belə fikirlər yalnız dolaşıqlıq yaradır. Çünki burada "hadisə", "müşahidə", "xassə" və "ölçmə" sözləri adi danışıq dili və onların praktik təyini ilə heç də uyuşmayan bir mənada işlədilir. Atom fizikasının mühüm xarakterik xüsusiyyəti müxtəlif təcrübi şəraitlərdə müşahidə olunan hadisələr arasında yeni münasibətlərin olmasından ibarətdir. Bu hadisələri və münasibətləri təsvir etmək üçün müxtəlif elementar anlayışlar tətbiq etmək lazım gəlir. 1927-ci ildə Heyzenberq qeyri-müəyyənlik münasibətlərini şərh etdiyi məqaləsində, bu münasibətlərdən çıxan ümumi nəticə kimi göstərmişdi ki, "kvant mexanikası səbəbiyyət qanununun əsassız olduğunu yəqinliklə müəyyən etdi". Bu müddəa aşağıdakı mülahizələrə əsaslanırdı. Səbəbiyyət prinsipi tələb edir ki, hər hansı müəyyən bir zaman anı üçün sistemin halını dəqiq bilərək sonrakı istənilən zaman anında bu sistemin halının necə olacağını qabaqcadan söyləmək mümkün olmalıdır. Nyutonun klassik mexanikası bu tələbi tamamilə ödəyir ki, buna da astronomiya parlaq nümunədir. Məlumdur ki, astronomiya (səma mexanikası) səma cisimlərinin hərəkətini (trayektoriyasını və sürətini) istənilən gələcək zaman anı üçün, məsələnin riyazi həllinin imkan verdiyi dərəcədə dəqiqliklə qabaqcadan hesablamağa imkan verir və bunun da sayəsində istənilən zaman müddəti qədər əvvəlcədən astronomik hadisələri (məsələn, Günəş və Ay tutulmalarını) dəqiq xəbər vermək olur. Belə bir imkanın olması klassik mexanikanın əsas tənliklərinin riyazi formasında da öz ifadəsini tapmışdır. Prinsipial məsələlərin müzakirəsi üçün bu tənliklərin ən əlverişli forması Hamilton metodunun kanonik tənlikləridir: ) ,..., 2 , 1 ( , , f k q H p P H q k k k k = ∂ ∂ − = ∂ ∂ = &
(70.1) Burada q k və p k – ümumiləşmiş koordinatlar və ümumiləşmiş impulslar, H – sistemin Hamilton funksiyası, f isə sistemin sərbəstlik dərəcəsidir (ümumiləşmiş koordinatların sayıdır). Ən sadə halda, müəyyən xarici sahədə hərəkət edən maddi nöqtə üçün k=1,2,3 olur, yəni zamana görə birinci tərtib altı dənə diferensial tənlik alınır. Bu tənliklərin həlli bütün q k koordinatlarını və bütün p k impulslarını zamandan və altı dənə ixtiyari sabitlərdən (inteqrallama sabitləri) asılı olan funksiyalar kimi ifadə etməyə imkan verir:
=f k (t,C 1 ,C 2 ,…,C 6 ), p k = ϕ k (t,C 1 ,C 2 ,…,C 6 )
Əgər, uyğun ölçmələr apararaq, müəyyən başlanğıc t=0 zaman anında bütün q k 0
koordinatlarını və bütün p k 0 impulslarını təyin etsək, onda bu məlum q k 0 və p k 0
kəmiyyətlərini (70.2) tənliklərində yerinə yazaraq, alınan tənlikləri həll etməklə, t=0 anı üçün altı dənə ixtiyari C 1 ,C 2 ,…,C 6 sabitlərini tapa bilərik. Bundan sonra (70.2) düsturları istənilən t zaman anı üçün q k və p k kəmiyyətlərini qabaqcadan bilməyə imkan verir. Bu isə o deməkdir ki, bütün koordinatların və bütün impulsların verilmiş toplusu ilə təyin olunan başlanğıc (t=0) halı bilərək, istənilən gələcək zaman anı üçün də halı qabaqcadan
411
bilmək olar; bu isə səbəbiyyət prinsipinə tam uyğundur. Lakin qeyri-müəyyənlik münasibətləri göstərir ki, koordinatların və onlara uyğun impulsların eyni zamandakı qiymətləri labüd olan ∆q k və
⋅∆p k dəqiqsizliyi ilə ölçülə bilər ki, bunlar da ∆q k ⋅∆p k ∼ħ şərtini ödəyir. Buradan Heyzenberq belə bir nəticə çıxardı ki, başlanğıc hal dəqiq təyin edilə bilməz və buna görə də sonrakı halları da qabaqcadan dəqiq bilmək olmaz, deməli, səbəbiyyət prinsipi ödənmir. Bu nəticə, əlbəttə ki, düzgün deyildir. Şübhəsiz ki, mikrohissəciyin koordinatlarının və bunlara uyğun impulslarının eyni zamandakı qiymətləri qeyri-müəyyənlik münasibətlərinin tələb etdiyi labüd dəqiqsizliklə təyin edilir. Lakin kvant mexanikasında "sistemin halı" anlayışının özü, klassik mexanikadakından fərqli olaraq, başqa cür başa düşülməlidir. Belə ki, kvant mexanikasında sistemin halını tam təyin etmək üçün başqa parametrlər toplusu tələb olunur. Səbəbiyyət prinsipinin kəmiyyətcə ifadəsi isə yalnız o zaman mümkün olur ki, sistemin halını təyin edən parametrlər verilmiş olsun. Bunu aydınlaşdırmaq üçün aşağıdakı misala baxaq. Elektromaqnit sahəsinin əsas tənlikləri hesab edilən Maksvel tənlikləri, koordinatlar və zamanın funksiyaları olan E r və H r intensivlikləri, yüklərin ρ
r sıxlığı üçün zamana görə birinci tərtib xətti diferensial tənliklər sistemidir. Ona görə də müəyyən zaman anı üçün E r , H r , ρ və j r kəmiyyətlərinin verilməsi onların istənilən (gələcək və ya keçmiş) zaman anında qiymətlərini tapmağa imkan verir. Beləliklə, elektromaqnit sahəsi üçün səbəbiyyət prinsipi yalnız o zaman kəmiyyətcə ifadə oluna bilər ki, bu sahənin "halı" ) , , , ( j H E r r r ρ parametrlərinin düzgün seçilməsi ilə təyin edilsin. Bu misaldan aydın görünür ki, fiziki hadisələrin bu və ya digər oblastında səbəbiyyət prinsipinin ifadə olunması üçün "sistemin halı" anlayışının aydın təyini və bu halın asılı olduğu parametrlərin aşkar şəkildə göstərilməsi vacibdir. Məlumdur ki, kvant mexanikasında "hissəciyin" halı dalğa funksiyası adlanan müəyyən ψ funksiyası ( ψ –funksiya) ilə təyin olunur. ψ –funksiya yalnız koordinatlardan və zamandan və ya yalnız impulslardan və zamandan asılı olan kompleks funksiyadır. Dalğa funksiyasına sadə misal olaraq (65.4) müstəvi de-Broyl dalğasını göstərmək olar. Dalğa funksiyası zamana görə birinci tərtib diferensial tənliyi (ümumi Şredinger tənliyini) ödəyir. Buradan görünür ki, t=0 zaman anı üçün ψ –funksiyanın verilməsi istənilən gələcək zaman anı üçün də onu təyin etməyə imkan verir. Beləliklə, mikrohissəciklər sisteminin klassik mexanikaya görə deyil, kvant mexanikasının tələblərinə uyğun surətdə təyin olunmuş halı, bu sistemin əvvəlki halından birqiymətli şəkildə alınır ki, bu da səbəbiyyət prinsipinin tələbinə uyğundur. Mikrohissəciklərin halını onlara xas olmayan klassik mexanika anlayışları ilə təsvir etməyə cəhd göstərdikdə bunu biz dəqiq edə bilmiriksə və statistik təsvirdən istifadə ediriksə, burada təəccüblü və paradoksal heç nə yoxdur. Buradan heç də səbəbiyyət prinsipinin mikroaləmdə əsassız olması haqqında nəticə çıxarmaq olmaz. Bu, yalnız onu göstərir ki, səbəbiyyət prinsipinin kiçik bərk cisimlər üçün yararlı olan kəmiyyətcə ifadəsi mikrohissəciklərə tətbiq edilə bilməz və mikrohissəciyin halının bütün koordinatların və bütün impulsların verilməsi ilə təsvir olunması onun təbiətinə xas deyildir. Lakin kvant mexanikasında səbəbiyyət prinsipinin guya ki, "təkzib olunması" haqqında yanlış müddəa, fideizmi (elmi din ilə əvəz etmək) əsaslandırmaq kimi ideya pozğunluqlarına səbəb olmuşdur. Məsələn, A. Eddinqton özünün "Fiziki aləmin təbiəti" adlı kitabında hətta təsdiq edirdi ki, "… müasir elmi dəlillər belə nəticə çıxarmağa imkan
412 verir ki, 1927-ci ildən etibarən din sağlam elmi düşüncə üçün məğbul olmuşdur". Təbii ki, nə qeyri-müəyyənlik münasibətlərində və nə də kvant mexanikasında bütün buna bənzər müddəaların heç bir əsası yoxdur. Ё69-da qeyri-müəyyənlik münasibətləri və onlardan çıxan nəticələr ətraflı şəkildə şərh olunmuşdur. Biz gördük ki, bu münasibətlər idraka heç də hər hansı bir hədd qoymur və onlar, klassik mexanika təsəvvürlərinin mikroskopik hissəciklərin hərəkətinə yalnız tətbiq edilə bilməməsinin ifadəsidir. Daha dəqiq desək, qeyri-müəyyənlik münasibətləri, makroskopik cisimlər üçün klassik mexanikada edildiyi kimi, koordinatların və onlara uyğun impulsların eyni zamanda verilməsi ilə mikroobyektlərin halının hansı həddə qədər hələ təsvir etməyin mümkün olduğunu kəmiyyətcə müəyyən edir. Belə ki, Ё69-dakı misallardan göründüyü kimi, əgər baxılan hal üçün koordinatın təyinindəki ağlabatan dəqiqsizlik ∆q olduqda, ∆q⋅∆p∼ħ qeyri-müəyyənlik münasibətlərindən impulsun ⋅∆p qeyri-müəyyənliyi üçün nəzərə alınmayacaq dərəcədə kiçik qiymət alınırsa, onda obyekt özünü tam "klassik" şəkildə aparır, yəni onun hərəkət trayektoriyası və bu trayektoriyanın hər bir nöqtəsində sürəti haqqında danışmaq olar. Əks halda isə, dalğa optikasının tətbiq oblastında şüa anlayışı öz mənasını itirdiyi kimi, "klassik hissəcik" obrazı yaramır və trayektoriya anlayışı öz mənasını itirir. Buradan görünür ki, qeyri-müəyyənlik münasibətlərinin mənşəyi heç də dərk edən subyektin xassələri olmayıb, elektronların və digər mikrohissəciklərin özünə məxsus fiziki xassələrə malik olmasıdır. Atom aləmindəki hadisələr oblastında klassik təsəvvürlərin tətbiqinin məhdudluğu heç də bizim dərk etmə qabiliyyətimizin məhdudluğu demək deyildir və bu, yalnız dünyanın mexanikaya əsaslanan mənzərəsinin məhdudluğu deməkdir. Bu mənzərənin əsassız olduğu özünü artıq elektromaqnit sahəsinin nəzəriyyəsində göstərmişdi. Belə ki, çoxlu sayda cəhdlərə baxmayaraq elektromaqnit sahəsinin mexanikaya əsaslanan modelini qurmaq mümkün olmadı. Fizikanın, xarici aləmin dərk edilməsində əhəmiyyətli müvəffəqiyyətlərə gətirən sonrakı inkişafı, xüsusi halda atom fizikasının inkişafı, hər dəfə tam aydınlığı ilə göstərdi ki, klassik mexanikaya əsaslanan dünyagörüşü nə qədər də məhduddur. Eyni zamanda biz həm də gördük ki, real mövcud olan mikrohissəciklərin obyektiv xassələrinə əsaslanan qeyri-müəyyənlik münasibətləri, bəzi alimlər (Eddinqton, A. Kompton) tərəfindən, yanlış olaraq, səbəbiyyət prinsipinin guya əsassız olduğunu isbat etmək üçün istifadə edilmişdir. Lakin, məsələ burasındadır ki, səbəbiyyət prinsipi təbiətin ümumi obyektiv dialektik qanunu olub, bizim onu dərk edib-etməməyimizdən asılı deyildir. Nəhayət, qeyd edək ki, kvant mexanikasına ayrı-ayrı hissəciklərin hərəkətinin dərk edilməsində sonuncu mərhələ kimi deyil, yalnız növbəti bir mərhələ kimi baxmaq lazımdır. Əgər kvant mexanikası bəzi suallara hətta cavab verə bilmirsə, bəzi alimlərin fikirləşdiyi kimi, bu, heç də o demək deyildir ki, kvant mexanikasının ehtimallı karikterindən irəli gələn qeyri-müəyyənlik münasibətlərinin alınması mikroaləmdə səbəbiyyət prinsipinin pozulmasının təzahürüdür. Hal-hazırda izah edilməmiş qalan hadisələr isə, yəqin ki, daha mükəmməl nəzəriyyələrin yaranması zamanı nə vaxtsa öz izahını tapacaqdır. Görkəmli ingilis fiziki P. Dirak özünün "Kvant mexanikasının prinsipləri" kitabında qeyd edir ki, fiziki aləmin əsasları haqqında bizim təsəvvürlərimiz ardıcıl mərhələlərlə dəyişir və müasir mərhələ heç də sonuncu deyildir. Dirak belə hesab edir ki, hal anlayışının özü müstəsna dərəcədə atom obyektlərinə mənsubdur və müşahidəçinin daxil edilməsini tələb etmir.
413 |
