Dielektriklarning elektr o’tkazuvchanligi

Qora bitumli lok tarkibiga bitumlar kiradi. Bu lok moyli lokka nisbatan arzon, yuqori elektr izolyatsiya va kam gigroskopik xossali parda hosil qiladi. Qora


¹⁰² T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 98-bet
bitumli lok asosidagi izolyatsiya eskirishga chidamli bo’lsa ham, lekin erituvchi va moy ta’siriga chidamsizdir.
Organik erituvchiga bitum qo’shib hosil qilingan eritma, sof bitum loki deyiladi. U oddiy sharoitda quritiladi. Sof bitum loki, asosan, turli metall yuzalarini korroziyadan muhofaza qilishda qo’llaniladi.
Moy-bitumli lokning tarkibida bitumdan tashqari, quriydigan moy ham bo’ladi. Mazkur lokning xossalari sof bitumli loklarga nisbatan qayishqoqligi va chidamliligi bilan farq qiladi. Moy-bitumli loklarning erituvchilari qatoriga benzol, toluol va skipidarni kiritish mumkin. Bu loklar transformator chulg’amlarini shimdirishda ishlatiladi.
Moy-qatronli loklar tarkibida tabiiy va sintetik qatronlar bo’lib, qayishqoqligi, yelimlash xususiyati, kam gigroskopikligi va issiqqa chidamliligi bilan ajralib turadi. Bu moylar transformator chulg’amlarini qoplashda ishlatiladi, hosil bo’lgan qoplama chulg’amni moy kislota bug’laridan yaxshi himoya qiladi.
Loklar harf va raqamlar bilan belgilanadi. Harflar lokli asosning tarkibini, birinchi raqam lokning qaerda qo’llanilishini, keyingi raqamlar esa lokning muayyan turini bildiradi. Elektr izolyatsiyasida ishlatiladigan, shimiladigan loklarga fenolli (FL-98), poliuretanli (UR-9144), kremniy-organikli (KO-964) va moy-gliftalli (GF-95) loklarni misol tariqasida keltirish mumkin.
Ko’pgina loklarni tayyorlash jarayoni murakkab bo’ladi. Bunda, avvalo, lokli asos tayyorlab olinib, so’ngra u erituvchida eritiladi va mazkur eritmadan turli qo’shimchalar chiqarib yuboriladi.
Elektr izolyatsiya kompaundlari shimiluvchi va quyiluvchi turlarga bo’linadi, ular loklardan o’z tarkibida erituvchilarning yo’qligi bilan farq qiladi. Sintetik polimerlar (poliefirstirol, poliefirakrilat, metakrilat, poliuretan, epoksid, kremniy-organik moddalar) asosidagi kompaundlar keng qo’llanilmoqda. Ko’rsatilgan polimerlar ichida eng ko’p ishlatiladigani epoksid qatroni va uning modifikatsiyalari asosidagi kompaundlardir.
Shimiluvchi va quyiluvchi kompaundlarni to’g’ri qo’llash orqali yuqori kuchlanishli konstruksiyalarning hajmini anchagina ixchamlashtirish mumkin.
Elektr texnikada kompaundlar elektr mashina, transformator va slyudali materiallarga shimdiriladi, radioshema, asbob va uskunalar qismlariga quyiladi.
Tarkibidagi bog’lovchining turiga qarab, kompaundlar, asosan, uch guruhga (epoksid qatroni asosidagi, poliefir qatroni asosdagi, poliuretanli) bo’linadi. Tarkibiga ko’ra kompaundlarning sovuq yoki issiq sharoitda qotadigan xillari bo’ladi. Kompaund tarkibiga to’ldiruvchi kiritilishi natijasida uning mexanik va elektrik xossalari o’zgaradi. Tolali yoki kukun ko’rinishidagi to’ldiruvchilar kompaundning mexanik xossalarini o’zgartirib, kompaund asosidagi jismning siqilishga bo’lgan mustahkamligini oshiradi. Bunda jismning issiqlik o’tkazish koeffitsienti ortib, chiziqli kengayish koeffitsienti kamayadi.
Kompaundga ba’zi to’ldiruvchilar (fosfat, surma) qo’shilishi natijasida uning yong’inga chidamliligi ortadi. Agar kompaundga grafit yoki temir kukuni aralashtirilsa, u holda elektr o’tkazuvchanlik yuzaga kelib, statik zaryad bartaraf etiladi.¹⁰³
Kompaundlar ishlatish joyida tayyorlanadi. So’nggi paytda bir yoki ikki komponentli kompaundlar ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yildi. Ikki komponentli kompaundlarda komponentlarni bir-biriga aralashtirish orqali kerakli miqdordagi kompaund tayyorlab olinadi. Sanoat sharoitida kompaund tayyorlash uchun uzluksiz ishlaydigan aralashtirgichlardan foydalaniladi. Kompaundlardan jismlarni shimdirish, to’latish yoki zichlashda foydalaniladi. Shimdiriladigan jism vakuum yoki bosim ta’sirida kompaundga botirib olinadi. Shimdirish usuli esa suyuqlikni markazdan qochma kuch ta’sirida hamda tomchi holatida yuborish orqali amalga oshiriladi. Yuqori kuchlanishda ishlaydigan izolyatsiyaga kompaund vakuum ostida yuboriladi. Quyish ishlarida metall yoki ftoroplastdan tayyorlangan qoliplar ishlatiladi. Kompaundni quyishdan avval metall yuzasiga KO kauchugining 7%li eritmasi surtiladi. Kukun holatdagi kompaund konstruksiya yuzasiga elektrostatik maydon yoki uyurma tebranish usullari orqali qoplanadi. So’ngra yuqori harorat ta’sirida yuzadagi kompaund eritilib, bir tekis silliq qoplama hosil qilinadi.




¹⁰³ Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 192-bet.
Issiqlik ta’sirida qotadigan shimiluvchi kompaundlarga ED-16 navli qatron asosidagi D1, D3, D36, D112, EPK-16, EPSK, UP-5-105, UP-592 navli har xil qotiruvchi va plastifikatorli kompaundlar kiradi. Ba’zi epoksidli kompaundlarning dielektrik va mexanik xossalari quyidagicha: r=10¹³ Om∙m; cho’zilishdagi mustahkamligi 60-90 MPa; urilish qovushqoqligi 11-20 kJ/m².
Issiqlik ta’sirida qotadigan, quyiluvchi kompaundlarga ED-16 qatroni, qotiruvchisi sifatida – malein angidridi, to’latuvchi sifatida kvars qumi yoki kalsiy ftoridi ishlatiladi. Kompaund komponentlari bir-biriga ma’lum ketma-ketlikda va aniq miqdorda qo’shib, aralashtiriladi. Tayyorlangan suyuq holatdagi kompaund qoliplarga quyiladi. Kompaund qotgandan so’ng yaxshi elektrik va mexanik xossalariga ega bo’ladi. Bunday konstruksiyali izolyatsiya moy, namlik yoki suv ta’siriga chidamli bo’ladi. Ana shu xossalari tufayli kompaundlarni zichlovchi modda sifatida qo’llash mumkin. Ularga PEK-18, PEK-19, PEK-20, PEKL-19 navli kompaundlar misol bo’ladi. Bu kompaundlar po’lat yuzasiga yaxshi yopishadi, polivinilxlorid va kabel rezinasi bilan yaxshi birikadi.
KP-18, KP-34, KP-50 navli poliefir kompaundlaridan elektr uskunalarining chulg’amlarini shimdirishda foydalaniladi. KP-101 va KP-103 navli kompaundlardan esa murakkab elektr uskunalarning chulg’amlarini shimdirishda foydalaniladi.
MBK, KM-9 navli metakril kompaundlari namlik ta’siriga chidamli bo’lib, tashqi atmosfera sharoitida yorilmaydi. Bu kompaundlar boshqa materiallar bilan yaxshi birikib, toj yoki elektr razryad ta’siriga chidamli bo’lishi bilan birga organik erituvchilarda erimaydi. KM-9 navli kompaund yaxshi zichlovchi kompaundlar qatoriga kiradi.
B-PE-9128 navli kompaund elektr mashina va apparatlari chulg’amini shimdirishda, B-ID-9127 navlisi esa maxsus asinxron dvigatel, transformator chulg’amlarini shimdirishda ishlatiladi. SPP-BI navli kompaund shisha tolalarini bog’lovchi sifatida ishlatiladi.
MFVG-1, MFVG-3 navli KO kompaundlari issiqlik ta’sirida va katalizator yordamida qotadi. Bu kompaund o’zining izolyatsion xossasi yuqoriligi va issiqlik
ta’siriga chidamliligi (250-260C) bilan ajralib turadi. U qayishqoqlik xossasini - 60C gacha saqlaydi. Xamirsimon zichlovchi kompaundlarning KL turi uch: KLT- 30, KLSE-305, KLF-120 navda ishlab chiqariladi. Ularning saqlanish muddati 6 oy bo’lib, moslama va uskunalarni zichlashtirishda ishlatiladi.
Lok va kompaund shimdirilgan g’ovaksimon izolyatsiya materiali yaxshilab quritiladi, so’ngra unga yana lok shimdiriladi yoki qoplanadi, keyin esa ikkinchi bosqichli quritish amalga oshiriladi va lok tarkibidagi erituvchi moddalar chiqarib yuboriladi.¹⁰⁴
Termoreaktiv lok yoki kompaundlar issiqlik ta’sirida quritiladi. Loklash, odatda, loklanadigan qism quritkichda ma’lum muddat (masalan, elektr chulg’amini 100-110C da 5-10 soat) ushlab turilgandan so’ng olinib, biroz sovitiladi. (60-70C gacha) va lokli idishga botiriladi. Qism idishda havo pufakchalari ajralib chiqishi tugaguncha ushlab turiladi. So’ngra olib, quritiladi. Namga chidamli mashina izolyatsiyasiga lok yoki kompaund bir necha marta beriladi. Detallarni lok yoki kompaund bilan qoplash suyuqlikni yuzaga quyish, tomizish, purkagichda sepish, mo’yqalamda surtish kabi usullarda amalga oshiriladi. Quritish jarayoni termostatda, avtoklavda, infraqizil nur, yoritish chiroqlari va boshqa usullar orqali amalga oshiriladi.

20.