Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari
BADIIY NUTQ QURILISHI
Download 7.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Adabiyot nazariyasi asoslari D.Quronov
|
253
BADIIY NUTQ QURILISHI Badiiy nutqning tarkiblanishi haqidagi qarashlar: farqli va mushtarak nuqtalar. Badiiy nutqning leksik-frazeologik vositalari. So‘zning nominativ tasviriy imkoniyatlari. So‘z tanlash va matnda joylashtirish masalasi. Leksik-mor- fologik ifodaviylik haqida. So'z qo'llashda normadan og'ish tushunchasi. Ilgari aytganimizdek, badiiy nutqning qanday qurilgani, uning tarkiblanishi, o'ziga xos xususiyatlarini bilish asar ning poetik olamiga kirish uchun ko'prik vazifasini o'tay- di. Avvalo, ayni hoi masalaning adabiyotshunoslik uchun nechog'lik muhimligini tasavvur qilish uchun yetarli. Ikkin chi yoqdan, badiiy nutq til materiali asosiga qurilar ekan, masalani o‘rganishda endi badiiy asar tili tushunchasini ham nazarda tutishimizga, tilshunoslik yutuqlariga tayani- shimizga to‘g‘ri keladi. Avvalroq aytdikki, B.Tomashevskiy badiiy nutqni o'rganish to'laligicha tilshunoslik zimmasida deb hisoblaydi. Shu bilan birga, olim stilistikani - tilshunos- likning badiiy nutqni o'rganuvchi sohasini poetikaga zaru- riy kirish bob deb ataydi. Negaki, mazkur bobda «nutqni in- dividuallashtirish, ya’ni umumiy til materialidan aynan shu asar yoki aynan shu ijodkorga xos nutqni qurish usullari» o'rganiladi. Stilistika o'rganuvchi masalalarni esa uchta: poetik leksika, poetik sintaksis va evfoniya bo'limlari to'la qamrab oladi.1 G.N.Pospelov esa badiiy nutqning seman- tik xususiyatlari, ya’ni yozuvchi tanlagan so'zlarning tas viriy va ifodaviy ma’nolarini hamda uning intonatsion-sin- taktik qurilishi, xususan, ritmik va fonetikjihatlarini farqlash 'Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. - М.: Аспект пресс, 1996. - С . 3 0 . 254 kerak deb biladi.1 Praga tilshunosiik to'garagi qarashlariga asoslangan V.Y.Xalizev badiiy nutqqa sistema deb qaray- di va u: 1) leksik-frazeologik vositalar va ularga qo‘shilib ketuvchi tilning morfologik hodisalari; 2) nutqiy semanti- ka; 3) intonatsion-sintaktik; 4) fonetik; 5) ritmik sathlar- dan tarkib topadi deb hisoblaydi.2 Sirasi, mazkur uchala qarashda mushtarakiik bor: hammasida badiiy nutqning murakkab hodisa - sistema ekani va tilning turli sathlariga oid unsurlarning o'zaro aloqa-munosabatlari asosida vo- qelanishi u yoki bu yo'sinda e’tirof etiladi. Adabiyotning materiali bo'lmish so‘z o‘z holicha ham mazmunga egaligi bilan farqlanadi. Zero, tilimizda mav jud mustaqil so'zlarning aksariyati voqelikdagi narsa-ho- disa, belgi, holat yo harakatni ataydi, anglatadi. Shunday so'zlardan biri aytilishi bilanoq ongimizda u anglatayotgan narsa-hodisa, belgi, holat yoki harakat haqida umumiy tasavvur hosil bo'ladi. Deylik, «uy» deganda umuman uyni, ya’ni odamning yashashi uchun mo'ljallangan bi- noni tasavvur qilamiz; «bahor» deganda - umuman ta- biatda jonlanish boshlanuvchi faslni, «yumaloq» degan da - umuman yumaloq ko'rinishni, «yurmoq» deganda - umuman muayyan yo'nalishda harakatlanishni. Buning boisi shundaki, so‘z narsa-hodisaning turga xos jihatlarini umumlashtirib ataydi va inson ongida o‘sha narsa-hodi- sani umumiy tarzda aks ettiruvchi belgi bo'lib xizmat qila di. Badiiy adabiyot esa, aksincha, konkret narsa-hodisani aks ettiradi. Negaki, u badiiy obraz yaratadi, o'z navbati- da, badiiy obraz inson ongida o'sha konkret narsa-hodi sani aks ettiruvchi belgiga aylanadi. Boshqacha aytsak, tildan foydalanishning o'zga shakllarida so'z o'zi atayot- gan narsa-hodisadan uzilsa, badiiy nutq tarkibida, aksin cha, u bilan birlashadi, bunda so'zning nominativ-tasviriy 1 Введение в литературоведение / Под ред. Г.Н.Поспелова. 3-е изд., испр. и доп. - М.: Высшая школа, 1988. - С.279. 2Хализев В.Е. Теория литературы. - М., 2002. - С.264 - 266. 255 |
