Dilnavoz Yusupova

Savol va topshiriqlar: 
1. 
O‘zbek she’riyatida necha xil vazndan foydalaniladi? 
2. 
Aruz vazni haqida umumiy ma’lumot bering.
3. 
Rukn va bahr deganda nimani tushunasiz? 
4. 
Barmoq vaznining o‘ziga xos jihatlari haqida ma’lumot bering.
5. 
Turkum va turoq nima? 
6. 
Sodda va qo‘shma vaznlar haqida ma’lumot bering.
7. 
Erkin vaznning o‘ziga xos jihatlari nimada?
4. QOFIYA VA RADIF 
 
She‘rning asosiy unsurlaridan biri qofiyadir. Misra yakunida so‘z, qo‘shimcha, 
ba’zan esa so‘z birikmalarining ohangdosh bo‘lib kelishi qofiya deyiladi.  
Qofiya lirik asarning musiqiyligi, ohangdorligi va ta‘sirchanligini kuchaytiradi, 
asarning yod olinishini osonlashtiradi. She‘r o‗qiganimizda, yoddan aytganimizda yoki 
uni tinglaganimizda qofiya misraning tugaganligidan darak berishini yaqqol his qilamiz: 
Boshing egib ta’zim ayla, shukrona ayt 
Seni guldek erkalagan chaman uchun, 
Osmonlarda yurgan bo‘lsang tuproqqa qayt, 
Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun? 
(Iqbol Mirzo) 
She‘r tuzilishida, uning musiqiyligini kuchaytirishda ohang hosil qiluvchi va uni 
kuchaytiruvchi qofiyaning katta ahamiyati bor.
Qofiya bir so‗z bilan yuzaga chiqmaydi. Qofiya uchun ikki va undan ortiq ohangdosh 
so‗zlar uyg‗unligi bo‗lishi kerak. Ular qofiyadosh so‗zlar deyiladi. Ohangdoshlikni bu 
so‗zlardagi raviy deb ataluvchi unli yoki undosh bo‗lgan tirgak tovush hosil qiladi.

---

57 
Raviy arabcha «rivo» so‗zidan olingan bo‗lib, «yukni tuyaga bog‘laydigan arqon» 
ma‘nosini bildiradi. Arqon tuya ustiga ortilgan yuklarni mahkam birlashtirib turganidek, 
raviy ham she‘rning qofiyalanuvchi barcha misralarini biriktirib, o‗zaro bog‗lab turadi.
Qofiyadosh so‗zlarda raviy qat‘iy bir o‗rinda keladi. Bu harf qofiyalanuvchi so‗zlar 
tarkibida aynan takrorlanib kelishi shart. Raviy tub so‗zlarda o‗zak oxirida, yasama 
so‗zlarda esa negiz so‗ngida keluvchi cho‗ziq unli yoki undosh harfdir. Masalan, «Anor» 
chistonidagi «nishon», «makon», «qon» qofiyadosh so‗zlarida «n» undoshi raviy 
hisoblanadi. Ularda qofiya raviy bilan tugagan. «Yong‗oq» chistonining birinchi baytidagi 
«boshida», «qoshida» qofiyadosh so‗zlarida «sh» tovushi raviydir. Chunki qofiyadosh 
so‗zlarning o‗zagi «sh» bilan tugagan. Lekin bu chistonda qofiya raviydan keyin ham 
davom etmoqda. Raviy bilan tugallangan qofiyalarni muqayyad («bog‘langan») deb, 
raviydan keyin harflar kelgan qofiyalarni mutlaq («to‘liq») qofiya deb atash qabul 
qilingan. Masalan, Alisher Navoiyning «Sab‘ayi sayyor» dostonidan olingan quyidagi 
baytga e‘tibor qaratsak: 
Ham tanumand-u ham shujo-u daler, 
Ul sifatkim jazira ichraki sher.
Ushbu baytda «daler» va «sher» so‗zlari qofiya bo‗lib, raviy «r» harfidir, qofiya 
raviy harfi bilan tugallangani uchun muqayyad qofiya hisoblanadi. Navbatdagi baytda esa 
mutlaq qofiyaning qo‗llanilganini ko‗ramiz: 
Topqamen, shoyad, ushbu savdoda, 
Gavharimdin nishona daryoda.
 
Mazkur baytda «savdoda» va «daryoda» so‗zlari qofiya hisoblanadi, raviy «o» unlisi 
bo‗lib, raviydan keyin -da qo‗shimchasi kelyapti. Shu sababli bu qofiya mutlaq, ya‘ni 
to‗liq qofiya sanaladi. 
Mumtoz she‘r ilmida raviy so‗zning asosi (o‗zagi)da bo‗lishi talab etilgan. Ammo 
ijod amaliyotida ba‘zan bu talabdan chetga chiqishlar ham kuzatiladi. Uvaysiyning «Kun 

---

58 
va tun» chistonida ham shu holatni ko‗ramiz. «Ko‗rmagan» – «sig‗magan» qofiyasidagi 
raviy («n» tovushi) o‗zakda emas, qo‗shimchaning tarkibida joylashgan.
Eslab qolish kerakki, «lola – piyola», «banda – xanda» kabi qofiyalarda «a» unlisi 
emas, balki «l» hamda «d» undoshlari raviy hisoblanadi. So‗zdagi cho‗ziq unlilargina 
raviy bo‗la oladi. Qisqa unlilar raviy bo‗lolmaydi. Masalan, shoiraning «Uvaysiyman» 
radifli g‗azalida «mubtalo», «oshno», «muddao», «mosivo» so‗zlaridagi «o» unlisi 
raviydir.
Qofiyadan keyin takrorlanadigan so‗z yoki so‗zlar birligi radif deyiladi. Radif 
arabcha «otning orqasiga mingashib, ergashib boruvchi» ma‘nosini bildiradi. 
Uvaysiyning: 
Bu kun, ey do‘stlar, farzandi jononimni sog‘indim,
Gado bo‘lsam ne ayb, ul shohi davronimni sog‘indim, –
bayti bilan boshlanuvchi she‘rida «jononimni», «davronimni» kabi so‗zlar qofiyadosh 
bo‗lsa, ulardan keyin takrorlanuvchi «sog‘indim» so‗zi radifdir.
Radif bir necha so‗zdan ham iborat bo‗lishi mumkin. Uvaysiyning: 
Ki bulbul nola, afg‘on aylamakni mendin o‘rgandi,
Vujudin sham’i so‘zon aylamakni mendin o‘rgandi, –
baytida «afg‘on», «so‘zon» qofiyasidan keyingi uch so‗zdan iborat «aylamakni mendin 
o‘rgandi» radif bo‗lib kelgan.
Radif uyushiq bo‗lakli so‗zlardan iborat bo‗lishi ham mumkin: 
Xil’atin to aylamish jonon qizil, sorig‘, yashil, 
Shu’layi ohim chiqar har yon qizil, sorig‘, yashil.
(Alisher Navoiy)
Ba‘zan takrorlanuvchi so‗z qofiyadan oldin kelishi ham mumkin. Bunday so‗zlar