Dinshunoslik fanidan ma`ruzalar matni 1- mavzu: “Dinshunoslik” faniga kirish. Dinning qadimgi tarixiy shakllari.(2 soat) Reja

(Yahudiylik, islom) va politeistik - ko‘pxudolik (hinduiylik, konfutsiychilik) 

dinlariga bo‘linadi. 


1.2. 


Dinning paydo bo`lishi haqidagi fikrlar, diniy ong asoslarining shakllanishi. 

Kishilik jamiyatida din doimo u bilan birga bo‘lganmi yoki qandaydir davrda jamiyat 

dinsiz yashaganmi, degan savolga turli fikrlar bildirilgan. Bu - dinning tarixiyligi masalasi 

bo‘lib, unga ikki xil javob berganlar. Birinchisi, marksistik ta’limotning sobiq tarafdorlari 

fikricha, «qandaydir muddat insoniyat dinsiz yashagan va jamiyatning muayyan bosqichida - 

yuqori paleolit davrida, bundan 20-40 ming yil avval din paydo bo‘lgan», deyilgan. Ikkinchisi, 

«dinning kelib chiqishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan bevosita bog‘liq», degan fikrdir. 

Diniy tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy ildizlari muammosini hal qilish bilan dinning 

kelib chiqishi muammosini hal qilish mumkin bo‘ladi. E.Taylor kabi evolyusion yo‘nalishdagi 

pozitivistlarning chiqargan xulosasiga ko‘ra, dinning ildizini «faylasuflik qilgan yovvoyi 

odam»ga taqaydilar. Ya’ni, «u o‘z-o‘ziga borliq, o‘zini o‘rab turgan olamning paydo bo‘lishi va 

o‘zi kuzatgan hodisalarning haqiqati haqida savol bergan. Unda fikrlash yuqori darajada 

bo‘lmagan. SHundan so‘ng unda ruhlar, xudolar, farishtalar haqida tasavvurlar paydo bo‘lgan». 
Dinning kelib chiqishi haqida yana bir nazariya mavjud: «Birinchi yolg‘onchi birinchi nodonni 


uchratganda din paydo bo‘ldi». Bunda din yomon niyatli kishilarning o‘ylab topgan narsasi bo‘lib
chiqadi. Bu ikkala nazariya ham hech qanday ilmiy asosga ega emas. 
Faylasuflik qilgan yovvoyi odam konsepsiyasi bo‘yicha «ibtidoiy odam yolg‘iz holdagi
chuqur fikr yurituvchi bo‘lgan. U o‘z oldiga ulkan savollarni qo‘ygan. Bu savollar uning 
kundalik hayotida kerak emas edi. Shuni ham unutmaslik kerakki, ibtidoiy odamning fikr
yuritishi uning kundalik ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu faoliyatning tabiati, 
shart-sharoitlari birgina odamga tegishli bo‘lib qolmay, barchaga barobar, ijtimoiy gruppa,
qabila, urug‘, xalqqa tegishli edi». 
Dinning kelib chiqishi «bir odam boshqalarni aldashi natijasida kelib chiqqan», degan fikr
ham tanqidga uchragan. Boshqa fikrga ko‘ra, «din - bu jamiyatdagi kishilarning baravariga o‘z-

---

6
o‘zini aldashi natijasida kelib chiqqan. Shuning uchun ham din ijtimoiy hodisadir degan 
xulosaga kelish mumkin», deydilar.
Din insonning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning ijtimoiy hayotida 
doimo u bilan birga bo‘ldi. Shuning uchun ham dinni o‘rganish - bu insoniyatni o‘rganish
demakdir. Dinni insoniyatdan, insoniyatni dindan ajratib bo‘lmasligini tarixning o‘zi isbotladi. 
«Kommunistik jamiyatda din yo‘q bo‘lib ketadi» deyilgan fikrning aksicha kommunizm xayoliy
narsa­yu, din doimiy ekanligi amalda isbotlandi. Demak, din insoniyat bilan birga dunyoga 
kelgan.
Din tarixida dinshunoslar dinning paydo bo‘lishini turlicha izoxlab kelganlar. Uming 
paydo bo‘lish sabablari qadimgi dunyo dinshunoslarini qiziqtirgan, binobarin, unga javob
topishga harakat qilishgan. qadimgi Xitoy, Hindiston va xususan, qadimgi grek faylasuflari 
borliq to‘g‘risida fikr yuritganlarida din, uning kelib chiqishi va mohiyati to‘g‘risida ham ayrim
g‘oyalarni olg‘a surganlar. 
Dinning paydo bo‘lishi va rivojlanishini ilmiy asoslarda o‘rganish quyidagi: a)
ob’ektivlik; b) muayyan tarixiy sharoitni hisobga olish; v) ilmiylik; g) qiyosiylik; d) 
umuminsoniy qadriyatlar bilan bog‘liqliq, e) din mavjudligini, umuman gnoseologik, ijtimoiy-